نگاهی به رمان «نگران نباش» اثر مهسا محبعلی

رمان «نگران نباش» نوشته مهسا محبعلی در طول یک‎سال به چاپ پنجم رسید و در طول همین مدت نیز توانست نگاه منتقدان را به خود جلب کند. داوران دهمین دوره جایزه منتقدان و مطبوعات آن را به‎عنوان بهترین رمان سال ۱۳۸۷ برگزیدند و همین نکته شاید بهانه‎ای باشد برای خیلی‎ها تا دوباره‎خوانی این اثر را ضروری بدانند.

«نگران نباش» داستان زندگی دختری است که اعتیاد وادارش می‎کند در یکی از بحرانی‎ترین روزهای پایتخت، بی‎خیال همه‎چیز، خیابان‎ها را در جست‎وجوی تهیه مواد زیر قدم‎هایش بگذارد. شادی در خانواده‎ای مرفه زندگی می‎کند، اما تنها حلقه ارتباطی‎اش با آدم‎های جهان پیرامون، مواد مخدر است. روزی که زلزله می‎آید و خیلی‎ها فرار را بر قرار ترجیح می‎دهند و خانواده‎اش آماده می‎شوند تا به ویلای شمال پناه ببرند، از سفر طفره می‎رود و به هر شکل ممکن، می‎خواهد خودش را به ساقی برساند. همین سطرها برای مخاطبانی که هنوز کتاب را نخوانده‎اند و این یادداشت را از خاطر می‎گذرانند باید کافی باشد تا بعد‎ها که این اثر را در دست‎های‎شان گرفتند لذت تعقیب داستان را بیشتر مزه مزه کنند.

سوژه‎ای که نویسنده آن را دستمایه رمانش قرار داده، درست شبیه پیاده‎روی بر لبه‎های پرتگاه است. پرتگاهی که هر لحظه ممکن است بلغزد و او را از بلند‎ترین نقطه به اعماق دره بیندازد، اما شخصیت‎پردازی موفق و موقعیت‎های مکانی و زمانی ملموس، مخاطب را مجاب می‎کند تا فصل به فصل کتاب را ورق بزند و ناگهان خودش را در صفحه‎های پایانی ببیند.

مهمترین نکته‎ای که درباره رمان «نگران نباش» به چشم می‎آید، پرداختن به مضمون اعتیاد است که اتفاقا در ادبیات داستانی ما تکراری است. تاکنون نویسندگان زیادی درباره اعتیاد و آدم‎های درگیر با آن نوشته‎اند، اما تفاوت رمان محبعلی با بقیه آثاری که در این حوزه نوشته شده در نوع نگاه نویسنده و برخوردش با جهان یک دختر معتاد است.

موقعیت‎هایی که او به تصویر می‎کشد، گواه این ادعاست که مدت زمان زیادی وقت گذاشته و به کنکاش جهان اعتیاد پرداخته است. تم قصه به شکل عجیبی واقعی است و این نکته را مخاطبانی تأیید می‎کنند که سال‎ها درگیر این بیماری بوده‎اند و حالا به‎عنوان یک مخاطب عادی کتاب را خوانده‎اند.

او تنها راوی زندگی است. نه امر و نهی می‎کند و نه آن‎قدر سیاه‎نمایی که مخاطب را به تهوع در بیاورد. شاید دلیل عدم استقبال و ناموفق بودن آثار نویسندگانی که پیشترها به این سوژه پرداخته‎اند، همین نکته‎های ظریفی است که محبعلی با هوشیاری از دام‎شان گذشته. او به این نتیجه رسیده است که عرصه داستان‎نویسی مجال مناسبی برای درس اخلاق و انتقاد نیست. همین که داستان آیینه زلال جهان پیرامون باشد، کافی است و نویسنده به تعهدش عمل کرده است.

شاید خیلی‎ها با خواندن این کتاب انگشت‎های اتهام را به‎سمت راوی نشانه گرفته‎اند و هزار تهمت ناروا را به یک نویسنده روشنفکر و مهمتر زن ایرانی نسبت داده‎اند و دنیای شادی را با دنیای بیرونی نویسنده مقایسه کرده‎اند، اما همین تأثیر‎گذاری نشان از موفقیت داستان است که تا این اندازه باورپذیر شده است. یعنی جسارتی که مهسا محبعلی از خود بروز داده تا اثری شکل بگیرد که پاره‎ای از واقعیت‎های موجود جامعه ایرانی است. جسارتی که جوهره نوشتن است و نویسندگان زیادی بی‎اعتنا از کنارش می‎گذرند.

آ‎ن‎جا که شادی در زیر زمین خانه اشکان با جسد نیمه‎جان او در حمام روبه‎رو می‎شود که با تریاک خودکشی کرده و شیر می‎خوراندش تا بالا بیاورد و ذره‎های تریاک را در شیر می‎بیند و با حسرت یاد‎آوری می‎کند که یک بیست و پنج گرمی را بالا انداخته، یکی از تلخ‎ترین تصویرهای ممکن ساخته می‎شود. تصویری گزنده که در سپیدی‎ها محو شده است و خواننده در ذهنش به حال و روز غم‎انگیز دختری فکر می‎کند که هر لحظه ممکن است دست دراز کند و سیاهی‎های تریاک را از بالا‎آورده‎های اشکان، بیرون بیاورد. نویسنده حدس این سطرها را بر عهده مخاطب می‎گذارد تا تخیلش را به بازی بگیرد و زیستن به شکلی دیگر را تجربه کند.

ساختار شهری رمان«نگران نباش» برای من یاد‎آور فیلم «زیر پوست شهر» است. شهری که پشت زرق و برق‎های چشم‎نوازش، آشفتگی و توفان و موج پنهان است. توفانی که ممکن است روزی از راه برسد و یقه همه آدم‎هایش را بگیرد. در پشت آرامش ظاهری این شهر عجیب و غریب و عبوس که زیبایی‎ها هم به نوعی هول‎آور جلوه می‎کنند، این‎جا که ماشین‎ها از هم سبقت می‎گیرند تا از شر خیابان‎های شلوغ خلاصی یابند و به دامنه‎های آرامش برسند، آدم‎هایی نفس می‎کشند که سرنوشت آن‎ها درست شبیه آدم‎های فیلم «زیر پوست شهر» و رمان «نگران نباش» لبریز دلواپسی است. فرقی هم نمی‎کند مثل فیلم رخشان بنی‎اعتماد از طبقه پایین‎دست جامعه باشند و یا شبیه شادی از طبقه‎ای که اصطلاحا مرفه به‎شمار می‎آیند. مهم این‎جاست که هر کدام‎شان به‎نوعی با کج‎تابی‎های جامعه دست و پنجه نرم می‎کنند. کنار هم قرار گرفتن این دو اثر یعنی این‎که دنیا در نهایت به یک نقطه ختم می‎شود و تقابلی بین آدم‎ها وجود ندارد. بالا دست و پایین دست هر دو به یک اندازه از فراز و فرود‎ها رنج می‎برند و سهم‎شان از شادی مساوی است. انگار برای هر دو طیف، آرامش گمشده‎ای است که تصویر کم‎رنگی از آن را به یاد نمی‎آورند.

مهسا محبعلی راوی زندگی آدم‎هایی است که ناهنجاری را هنجار می‎دانند. قصه نسلی که هویتش را گم کرده و در جست‎وجوی هیچ، چرخ می‎زند. اصطاحات عامیانه‎ای که نویسنده استفاده می‎کند تا خواننده فضای داستان را بیشتر لمس کند، در بیشتر مواقع جواب می‎دهد؛ هرچند گاهی همین اصطلاحات روی اعصاب می‎رود، به‎ویژه شعرهایی که انتخاب کرده و در لابه‎لای دیالوگ‎ها جا داده است.

می‎گویند مشت نمونه خروار است و همین عده از جوان‎هایی که سرنوشت‎شان به هم گره خورده نماینده نسلی هستند که این‎گونه دنیا را در حلقه‎های دود خلاصه می‎کنند. ساده انگاری است اگر خودمان را گول بزنیم و واقعیت‎ها را نادیده بگیریم. ساده‎انگاری است اگر فکر کنیم «نگران نباش» تخیل نویسنده‎ای است که در خانه پشت میزش نشسته و مرغ خیال را پرواز داده و صفحات را سیاه کرده است. او از ناخودآگاهی استفاده کرده است، اما مگر غیر از این است که ناخودآگاهی‎ها ریشه در آگاهی دوانده‎اند.

رمان «نگران نباش» از لحاظ تکنیکی آن‎قدر‎ها رمان قابل‎دفاعی نیست و نویسنده می‎توانست روی شخصیت‎هایش بیشتر کار کند و اثر حجیم‎تری را تحویل مخاطب دهد. می‎توانست فضای بیشتری در اختیار خواننده بگذارد تا نفس تازه کند و با تمرکز بیشتری کار را دنبال کند. آشنایی‎اش با موتورسوار دم اسبی و ساکنان خانه دوستش سارا به پرداخت بیشتری نیاز داشت. خیلی کار‎های دیگر هم می‎توانست انجام بدهد، اما از نگاه من به‎عنوان یک مخاطب جدی ادبیات داستانی، این‎که نویسنده راه بیفتد و در کوچه پس کوچه‎ها و خیابان‎ها قدم بزند و گاهی از پنجره‎ها به داخل خانه‎ها سرک بکشد و واقعیت‎های دور و برش را بنویسد، از هرچیز دیگری مهمتر است. شاید داوران جایزه منتقدان مطبوعات و مردمی که از این اثر استقبال کرده‎اند هم همین نظر را داشته‎اند. کاری که مهسا محبعلی به‎عنوان نویسنده نسل جدید کرده است.