سیاحتنامه نمایشگاه بین المللی کتاب تهران (۱): نمایشگاه یا فروشگاه؟!

در ایام برگزاری نمایشگاه کتاب، نمی‎توان از کنار آن بی‎تفاوت گذشت، بنابراین ما هم به مناسبت این روزهای مبارک! در چند پست، به صورت دنباله دار، قصد داریم به چند و چون این نمایشگاه پرداخته و  گزارشی از اوضاع و احوال آن را در اختیار علاقمندان قرار دهیم. بخش نخست این گزارش در ادامه از نظر شما می‎گذرد.

۱

درست است برای ایرانیان، آغاز فصل بهار مبنای سال نو به حساب می‎آید؛ اما از جدا از این هر جماعت و صنفی تقویم کاری خاص خود را نیز دارند برای نمونه اهالی سینما، روزهای برگزاری جشنواره فیلم فجر را مبنای آغاز سال جدید کاری قرار داده و فعالیت‎های حرفه‎ای خود را براین اساس تنظیم می‎کنند، دانش‎آموزان هم آغاز فصل پاییز را به عنوان مبنای سال توی تحصیلی به حساب می آورند و از این دست… خال اگر قدم به ساحت نشر و دنیای کتاب بگذاریم، بی‎شک روزهای برزگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب تهران است که مبنای  سال نوی حرفه‎ای به‎شمار می‎آید. در این ایام است که ناشران رخت و لباس نو می‎کنند و اغلب سعی براین دارند که تولیدات تازه خود را به‎گونه ای به بازار بفرستند که در ایام نمایشگاه خودی نشان بدهند و اگر فرض را  بر رفاقت بگذاریم، در این زمان که همه در یک محل گرد هم می‎آیند، دیدار تازه می‎کنند و اگر گوشه چشمی هم به رقابت داشته باشیم، در این روزهاست که با محصولات خود قدم به میدان می‎گذارند که اصل این‎ست، اگرچه برخی خانه‎هایی (غرفه‎هایی) بزرگ‎تر و با تزئینات چشم‎نوازتر داشته باشند، در نگاه نخست جلب توجه می‎کنند، اما اگر متاع دندان‎گیری نداشته باشند، این خانه‎های بزرگ خالی از میهمان می شود. چرا که میهمانان بهاری عید اهالی کتاب به طمع خوراک مطبوع  قدم به خانه صاحبخانه می گذارند و صاحبخانه‎ای که سفره‎اش بدین صفت رنگ و بویی نداشته باشد، فراخی خانه و زیبایی آن دردی را دوا نمی‎کند. چنانکه کم نیستند ناشران دولتی با غرفه‎هایی بزرگ و با دکوراسیون زیبا و البته خالی از میهمان. و باز کم نیستند ناشران بخش خصوصی که اگرچه غرفه‎ای کوچک دارند که صاحبخانه به زور بساط خود را در آن پهن کرده، اما شمار میهمانانشان بسیارند. البته هستند ناشرانی هم در بخش دولتی و به خصوص در بخش خصوصی که هم غرفه‎شان بزرگ است و هم میهمانان شان بسیار که خدا هردو را بیشتر سازد و خدا خانه‎ی هرکس را که دغدغه فرهنگ دارد، آباد کند!

۲

رفتن به نمایشگاه کتاب برای ما شده عادت، عادتی دیرینه که ترک کردنش احتمالا موجب مرض باشد! هر سال درروزهای برگزاری نمایشگاه کتاب، اول صبح سرحال و مشتاق راهی نمایشگاه شده‎‎ایم و اما هنگام بازگشتن خسته و کوفته، گرمازده و البته از کت و کول افتاده، به خاطر خرکش کردن یک بار کتاب، و با انگشتانی  تاول زده به خاطر جابجایی کیسه‎های سنگین کتاب از این غرفه به آن غرفه، و مهم‎تر از همه جیب‎هایی که پر رفته و خالی برگشته‎اند و ریال هایی که باید خرج امور واجب‎تری می‎شده‎اند اما با تغییر ردیف بودجه، صرف خرید کتاب شده‎اند  و نهایتا بردن این کتابها تا خانه که با وسیله‎ی شخصی و بدون آن کم دردسر نیست، به‎خصوص اینکه مسافتی طولانی را باید پیمود تا از خود نمایشگاه خارج شد، رفتن به خانه که جای خود دارد… با این اوصاف هربار  برای خودمان خط و نشان کشیده‎ایم که این آخرین سالی‎ست که برای خرید کتاب به نمایشگاه می‎رویم!… اما با این حال سال بعد که نمایشگاهی تازه آغاز شده، همه‎ی مصائب را به فراموشی سپرده‎ایم و یا خودمان را به فراموشی زده‎ایم و بعد در یکی از آغازین روزهای نمایشگاه (چون طاقت نداریم و باید در همان روزهای اول دیدار تازه کنیم) سر صبح حوشحال  و سرحال راهی نمایشگاه می شویم تا چه پیش آید…  خلاصه اینکه  رفتن به نمایشگاه و همه‎ی مناسک مربوط به آن عادتی‎ست ترک نشدنی نشدنی!

۳

جوانتر که بودیم هر سال یکبار دوبار که  نه گاه یه تا چهاربار راهی نمایشگاه می‎شدیم و تا هرچه در کیسه داشتیم به کتاب بدل نمی‎کردیم آرام نمی‎گرفتیم. همیشه‎ هم صدای غرغر پدر مادر بلند بود که هر چیزی گیریم که خرید کتاب باشد، حد و اندازه دارد. نکته مهم این بود که تخفیف ۱۵- ۲۰ درصدی در نمایشگاه برای ما کلی قدر قیمت داشت چون با تخفیف  هر چهار یا پنج کتاب می‎شد یک کتاب بیشترخرید و این کتابهای بیشتر، کلی به ما حال می‎داد تا  با تماشای جمال این کتابها که  نوعیمجانی برایمان تمام شده بود، خستگی و دیگر مشکلات خرید از نمایشگاه را به راحتی به جان بخریم.

اما حالا که در خانه یک انباری ده متری را پرکرده ایم از کتاب و مجله‎های غیر دم دستی و یک اتاق پانزده متری را هم از کف زمین تا نزدیک سقف قفسه بندی کرده و کتابهای به اصطلاح دم دستی را چیده‎ایم و جز یک پنجره، عملا چیزی به‎نام دیوار در آن وجود ندارد، برخی از دوستان و ناشران لطف می‎کنند و کتابهای تازه شان را برای ما می‎فرستند، قدری در خریدن کتاب دست به عصاتر عمل می‎کنیم چرا که هرکتاب تازه‎ای که اضافه شود، یک کتاب باید به انباری منتقل شود. روایت شده  که بهشت جایی‎ست با قفسه‎های پرکتاب، و در این بهشت کوچک ما که اتاق کارمان باشد، به شدت با کمبود جا مواجه هستیم.

با این شرایط خرید نمایشگاه برای ما شده، تهییه کتابهایی که آنها را از قبل خوب سبک سنگین  و نشان کرده‎ایم، به اضافه گرفتن فهرست تاشران معتبر که با گلچین کردن کتابهای کارآمدشان، در طول سال یا با بازدید دوباره از نمایشگاه آنها را خریداری کنیم. که سر جمع خود اینها هم با وجود همه‎ی تنگی جا و البته تنگی معاش، باز هم تعداد قابل توجهی می شوند.

سوای این چندی‎ست که یک کتاب باز دیگرهم به خانه‎ی ما اضافه شده که برای خود کتابخانه مستقلی دارد پر از کتابهای کودک از سری ماحراهای فسقلی‎ها بگیر تا می‎می نی و پوپو و… که آنقدر حساس هم هست  که اگر یکی از این کتابها کمی آسیب دیده باشد، باید دوباره آن را برایش خرید و آنقدر حواسش جمع است که در آن شلوغی غرفه‎های کتاب کودک، خوراک خودش را شکار کند و البته چیزی را هم که بخواهد، به هیچ صراطی مستقیم نیست، حتی اگر او هم مثل پدرش نتواند برای داشتن نسخه دوم از کتابهای مورد علاقه اش مقاومت کند! به هرحال با این که خریدهای مانی چهار ساله هم دوسالی‎ست که به هزینه‎های نمایشگاه ما به شکل محسوسی افزوده، اما خوشبختانه دفتر و دستک او و کتابخانه اش مستقل است و تا زمانی که اتاق خودش را پرنکرده ،به معضل کمبود جا و ترافیک اتاق پدرش، چیزی اضافه نمی کند!

با در نظر گرفتن مجموعه این شرایط، شما خودتان را بگذارید جای بانوی این خانه (که خدا صبر و تحملش را بیشتر کند!) که کم از دست یک همسر کرم کتاب دردسر داشت که حالا یک پسری هم پیدا شده که قدم گذاشته در جای پای بی آخر عاقبت  پدرش.. بنابراین برای اینکه خود نیز به معضلات موجود اضافه نکند، مجبور است قید انتخاب کتاب را بزند و تن بدهد به انتخاب مردان خانه(!) چه در مواردی که خودش می‎خواهد کتاب بخواند و چه در مواقعی که مانی هوس مطالعه به سرش می‎زند و چون هنوز به سن مدرسه نرسیده به اجبار دست به دامن مادرش می شود، اما حسن مسئله در این ست که سه چهار بار که یک کتاب را برایش بخوانی خودش از عهده خواندن آن بر می آید، البته گاه با حذف یا افزوده‎هایی که خاص جاهایی‎ست که هنوز حفظ نشده و یا فراموش کرده است.

۴

روز دوم نمایشگاه این جمع کوچک خانوادگی عازم مصلی تهران شدند، البته برای بازدید از نمایشگاه بین اللمللی کتاب که این صفت بین‎المللی‎اش برای ما هیچ وقت نمودی نداشته و همانند خیل قابل توجهی از بازدید کنندگان، یکراست رفته ایم سراغ سالن ناشران عمومی و یا این اواخر سالن ناشران کتابهای کودک و نوجوان. بنابراین چون چندان اطلاعی از کم و کیف حضور ناشران خارجی نداریم، بهتر است اشاره‎ی چندانی به این مسئله نداشته و تنها به نکته زیر اشاره کرده و از آن بگذریم. و آن هم اینکه سالن ناشران خارجی از کیفیت نمایشگاهی بیشتری برخوردار است و برخلاف سالن ناشران داخلی که به جای نمایشگاه بیشتر حکم فروشگاه را دارد، بیشترکتابها را نمایش می‎دهند و کمتر به فروش آنها می‎پردازند و فروش این کتابها نیز اگر در برنامه باشد، از طریق سفارش‎هایی‎ست  که  در ایام بعد از نمایشاه به دست متقاضیان می‎رسد.

درست است که به عنوان یک علاقمند به خرید کتاب، همیشه ایام نمایشگاه و تخفیف‎های رایج در آن فرصت مغتنمی برایم بوده، اما نباید حقیقت را نادیده گرفت که اگر نمایشگاه به جای کیفیت فروشگاهی به همان کیفیت نمایشگاهی خود اختصاص داشت، آن‎وقت ماجرا شکل دیگری به خود می‎گرفت و ناشران به جای دغدغه های مالی با دغدغه‎های فرهنگی‎تری پا به نمایشگاه می‎گذاشتند و آنها هم که چنین رویکردی نداشتند از حضور در آن صرف نظر می‎کردند.

اما حسن مهم ماجرا این بود که در این صورت کتابفروشان گله نمی کرند که فروش نمایشگاهی باعث کسادتر شدن بازار کساد آنهاست. از طرفی ناشران هم به جای فروش، روی معرفی بهتر تولیدات خود تمرکز کرده و به این ترتیب برنامه‎های فرهنگی متناسبی با شرایط مورد اشاره تدارک می‎دیدند. در این اوضاع خرید کتاب هم می‎تو‎انست سفارشی باشد برای ایام بعد از نمایشگاه و یا اینکه ناشران در طول سال همین تخفیف را به خریداران در فروشگاه یا مراکز پخش خود بدهند.

بحث نمایشگاه یا فروشگاه بودن این ایام ده روزه، مفصل است و دیرپا، خلاصه کلام اینکه فروشگاهی بودن ماجرا باعث شده ناشران اگر برنامه‎ای هم برای این روزها تدارک می‎بینند برای جلب توجه و فروش باشد، مثل دعوت نویسندگان  برای امضای کتابهای‎شان و جلب توجه بازدیدکنندگانی که به طور بالقوه می‎توانند خریدار کتاب باشند، آن هم کتابهایی که در بسیاری موارد اطلاعات درستی درباره آنها ندارند!

۵

اگر چه سالن ناشران داخلی بر اساس حروف الفبا مرتب شده، اما ورودی اصلی سالن درست روبروی غرفه های ناشرانی‎ست که اسمشان با حروف آخر الفبا آغاز می‎شود. بنابراین ما برای این که به شکل مرتب از اول تا آخر سالن را یک دور کامل بزنیم، می‎رویم به طرف دیگر سالن که سیروسفر خود در نمایشگاه را از آنجا آغاز کنیم.

البته می‎توان این دور کامل را از حروف آخر الفبا نیز آغاز کرد، اما از شما چه پنهان که بهانه‎ی ما برای این کار سر زدن به غرفه‎های دوستان است که با حرف الف آغاز می شود. نمونه اش نشر آموت و نشر افراز که درست در آن سوی سالن قرار دارند.

سیر و سفر نمایشگاهی ما از جلوی غرفه‎ی آموت آغاز می شود که شرحش بماند در ادامه‎ی ماجرا در پست بعدی…

ادامه دارد….