چرا سارتر جایزه نوبل را نگرفت؟!

شاید این روزها ژان پل سارتر و نظریاتش جذابیت چند دهه پیش را نداشته باشد، اما هرچه هست شخص او همچنان در میان برخی چهره ای محبوب به شمار می‎آید به خصوص برای نسلی که یاد و خاطره او و آثارش متضمن شور و حالی نوستالژیک است. به‎‎خصوص ماجرای عاشقانه و خاص او و سیمون دوبوار.

یکی از ماجراهای جذاب و فراموش‎نشدنی زندگی سارتر دست رد زدن به سینه‎ی جایزه نوبل بود، جایزه‎ای که هم به لحاظ مالی و هم به لحاظ اعتباری، برای اغلب نویسندگان حائز اهمیت بوده است. اما سارتر آن را نپذیرفت؛ صرف نظر از جنبه مالی، به یقین می‎توان گفت جایزه نوبل چیزی بر اعتبار سارتر نمی‎توانست بیفزاید، او در آن سالها در چنان اوجی قرار داشت که انتخاب او برای این جایزه می‎توانست اعتباری برای نوبل محسوب شود.

درباره دلایل این عدم پذیرش شایعات بسیاری مطرح شده، به خصوص دیرهنگام بودن آن و دادن جایزه به آلبرکامو پیش از سارتر و از این دست. اما سارتر به هنگام رد کردن جایزه بیانیه‎ای منتشر کرد و دلایل خود را بر شمرد که در ادامه این بیانیه را خواهید خواند.

این مطلب در همان زمان در مجله “آرش” شماره نهم منتشر شد که ما آن را در اینجا تجدید چاپ می‎کنیم.

برای انتخاب این مطلب البته یک دلیل کاملا شخصی هم وجود دارد و آن هم دیالوگی‎ست در رمان نگارنده (از پائولو کوئلیو متنفرم! ) . آنجا که رضا (راوی)  دوست دخترش را به جلسه‎ی نقد کتابش دعوت می‎کند. غزل به خاطر دلخوری امتناع می‎کند، رضا: پس من هم نمی‎روم! غزل به طعنه: نرو فکر می‎کنی سارتری که اگه جایزه نوبل رو نگیری مثل توپ صدا کنه!

حقیقت اینجاست که نگرفتن این جایزه آن روزها مثل توپ در دنیا صدا کرد و موافقان و مخالفان زیادی داشت.  این نکته را هم اضافه کنم که در روزهای آینده سعی خواهیم کرد خطابه های نویسندگان برنده نوبل را هنگام دریافت این جایزه منتشر کنیم.(حمید رضا امیدی سرور)

***

آرش: فرهنگستان سوئد، جایزه‎ی ادبی‎ این سال خود را به ژان پل‎سارتر اهداء کرد. “به خاطر آثار سرشار از اندیشه و روح آزادی‎ خواه و حقیقت‎جوی نویسنده‎ای‎ که بر عصر ما تأثیری عظیم‎ نهاده است.”

ژان‎پل سارتر این جایزه‎ را نپذیرفت و در بیانیه‎ای که‎ ترجمه‎اش به دنبال این سطور خواهد آمد، دلایل این‎ نپذیرفتن را یادآور شد. اما نیز با نامه‎ی Dagens Nyheter سوئد، که نخستین بار این‎ بیانیه در آن آمد، هم صدائیم‎ که:

“ما به سارتر تبریک می‎گوئیم که در کردار و گفتارش‎ تناقضی نیست، و هرگز به خاطر شرکت در ضیافت‎ها و بهجت بخشیدن به اسلوب‎های جهان ادب خلق و خوی خود را، که خوی گرگی تنهاست، فراموش نمی‎کند. ”

بیانیه‎ی سارتر در پاسخ به فرهنگستان سوئد

“سخت متأسفم که قضیه به صورت جنجالی درآمده است: جایزه‎ای‎ داده‎اند و من آن را نمی‎پذیرم. و این بدان سبب است که بموقع از آنچه که برایم‎ تدارک دیده می‎شد، خبردار نشدم. هنگامیکه در فیگاروی ادبی ۱۵ اکتبر نوشته‎ی خبرنگار سوئدی روزنامه را دیدم که نظر فرهنگستان سوئد متوجه من‎ است، هرچند که قطعی نبود، فکر کردم می‎توانم با نوشتن نامه‎ای به فرهنگستان‎ سوئد-که فردای آن روز فرستادم-اوضاع را روبراه کنم که حرفش را نزنند. نمی‎دانستم که جایزه را بی‎آنکه نظر آدم را بپرسند، می‎دهند و فکر کردم‎ هنوز وقت باقی‎ست که جلوی این کار را بگیرم. اما فهمیدم که فرهنگستان سوئد وقتی انتخابش را کرد نمی‎تواند نظرش را تغییر دهد.

دلایل من برای نپذیرفتن این جایزه-همچنان که در نامه‎ای متذکر شدم-نه به فرهنگستان سوئد مربوط می‎شود و نه به خود جایزه. در نامه‎ای‎ دو نوع دلیل آوردم. دلایل شخصی و دلایل عینی.

دلایل شخصی اینهاست: این نپذیرفتن من بی‎مقدمه نیست. من همیشه‎ از امتیازهای رسمی روگردان بوده‎ام. پس از جنگ، در ۱۹۴۵ به من پیشنهاد “لژیون دونور” شد، اما با وجود دوستانی که در دولت داشتم، آن را نپذیرفتم. همچنین با وجود تلقین بعضی از دوستانم از تدریس در “کولژدوفرانس” سرباز زدم.

این مربوط است به استنباط شخصی من از کار نویسنده. نویسنده‎ای‎ که جهت سیاسی یا اجتماعی یا ادبی می‎گیرد، نباید جز با وسایل خاص خود، یعنی کلام مکتوب، عمل کند. نویسنده، هر نوع امتیازی را که بپذیرد، خواننده‎ را مقید می‎کند؛ و این برای من قابل پذیرش نیست. یکسان نیست اگر پای‎ نوشته‎ام ژان پل سارتر بگذارم یا ژان پل سارتر برنده‎ی جایزه‎ی نوبل.

نویسنده‎ای که امتیازی ازین نوع را می‎پذیرد خود و نیز مجمع یا مؤسسه‎ای را که به او این افتخار را می‎دهد، متعهد می‎کند. علاقه‎ی من به‎ پارتیزان‎های و نزوئلایی تنها مرا متعهد می‎کند، اما اگر ژان پل سارتر برنده‎ی‎ جایزه‎ی نوبل از مقاومت ملی و نزوئلا طرفداری کند؛ همراه خود جایزه‎ی نوبل‎ و فرهنگستان سوئد را نیز کشانده است.

نویسنده هرگز نباید این اجازه را بدهد که به یک “مقام رسمی” تبدیلش‎ کنند. هرچند این کار، همچون مورد من، به صورتی آبرومند انجام پذیرد. بدیهی است که این روش شخص من است و هرگز شامل خردگیری در مورد برندگان پیشین جایزه‎ی نوبل نیست. من برای بسیاری از آنها که افتخار آشنائیشان را داشته‎ام ارزشی بسیار قائلم و تحسینشان می‎کنم.

دلایل عینی: تنها مبارزه‎ای که در شرایط کنونی در جبهه‎ی فرهنگ امکان‎ پذیر است، مبارزه‎ایست به خاطر همزیستی مسالمت‎آمیز دو فرهنگ شرق و غرب. نمی‎گویم که باید یکدیگر را در آغوش کشید، چه، نیک می‎دانم که روبرو شدن‎ این دو فرهنگ لزوما باید صورت ستیز بخود بگیرد؛ اما این ستیز باید بین‎ انسان‎ها و فرهنگ‎ها و بدون دخالت “مقامات رسمی” جریان یابد.

من باتمام وجود تضاد بین این دو فرهنگ را حس می‎کنم و خود از این تضادها ساخته شده‎ام. تعلق من بی‎تردید متوجه به سوسیالیسم است و آنچه که‎ شرق نامیده می‎شود، اما من در یک خانواده‎ی بورژوا و فرهنگی بورژوازی بدنیا آمده‎ام و تربیت شده‎ام و این به من اجازه می‎دهد که باتمام کسانیکه بخواهند به هر دو فرهنگ تقرب حاصل کنند، همکاری کنم؛ با این وجود امیدوارم که‎ “فرهنگ برتر” یعنی سوسیالیسم پیروز شود.

به همین دلیل است که نمی‎توانم هیچ امتیازی را از مراجع عالی‎ فرهنگ، نه از شرق و نه از غرب، بپذیرم؛ حتی اگر وجودشان را نیک‎ دریابم. هرچند تمام علائقم در جهت سوسیالیسم است اما اگر بنابود جایزه‎ی‎ لنین را هم به من بدهند که مورد حاضر آن نیست، از پذیرفتنش سرباز می‎زدم.

می‎دانم که جایزه‎ی نوبل بخودی خود جایزه‎ی بلوک غرب نیست، اما چنین چیزی از آن می‎سازند و یحتمل حوادثی پیش آید که در اختیار اعضای‎ فرهنگستان سوئد نیست. هم ازین روست که در شرایط کنونی جایزه‎ی نوبل بطور عینی امتیاز ویژه‎ی نویسندگان غرب و یا یاغیان شرق، تلقی می‎شود. مثلا این‎ جایزه به پابلونرودا، که از بزرگترین شاعران امریکای جنوبی‎ست، داده نشد. از لویی‎آراگون، که به راستی که به پاسترناک پیش از شولوخوف جایزه داده شد و تنها اثر ادبیات شوروی که این جایزه را ربود کتابی بود که در خارج انتشار یافت و در زادگاه خود کتاب ممنوع بود، در حالیکه می‎توانستند با حالتی مشابه، تعادل را در جهت دیگر برقرار سازند.

درگیر و دار جنگ الجزایر که “اعلامیه‎ی ۱۲۱ تن” را امضاء کرده بودیم، جایزه‎ی نوبل را با حقشناسی می‎پذیرفتم. زیرا در آن زمان این افتخار تنها از آن‎ من نبود، بلکه آن آزادی، که به خاطرش مبارزه می‎کردیم، نیز سهمی می‎برد. ولی چنین پیش نیامد و اینک پس از پایان آن مبارزه است که این جایزه را به من می‎دهند.

در دلایل فرهنگستان سوئد از “آزادی” سخن به میان آمد و این‎ کلمه‎ایست که می‎تواند به انحاء مختلف تفسیر شود. در غرب مفهوم آزادی‎ کلی‎ست، در حالیکه برای من آزادی مفهوم صریحی دارد. اینکه انسان بیش‎ از یک جفت کفش داشته باشد و چندان بخورد که گرسنه نماند. به گمان من‎ نپذیرفتن این جایزه کمتر از پذیرفتنش خطرناک است: اگر جایزه را می‎پذیرفتم‎ خود را در معرض چیزی قرار می‎دادم که من آن را “پس گرفتن عینی” اصطلاح‎ می‎کنم. در مقاله‎ی فیگاروی ادبی خواندم که فرهنگستان سوئد در مورد “گذشته‎ی‎ سیاسی مغشوش” من سختگیری نخواهد کرد. می‎دانم که این مقاله عقیده‎ی‎ فرهنگستان سوئد نیست، اما به وضوح نشان می‎دهد که پذیرفتن این جایزه از طرف‎ من در محافل دست راستی چگونه تعبیر می‎شود. من این گذشته‎ی مغشوش را همچون پیش با ارزش تلقی می‎کنم، با آنکه حاضرم برخی از اشتباهات گذشته را که در میان رفقای من پدید آمد، بپذیرم.

قصد من ازین سخن آن نیست که بگویم این جایزه، جایزه‎ای‎ست بورژوازی، اما در برخی محافل که من خوب می‎شناسم، بطور غیر قابل اجتناب چنین تعبیر خواهد شد.

سرانجام به مسئله‎ی پول می‎رسیم: هنگامی که فرهنگستان سوئد افتخارش‎ را با مبلغی گزاف همراه می‎کند، بار سنگینی بردوش برنده‎ی جایزه می‎گذارد. و این مسئله امر بسیار مضطرب کرده است. برنده. آدم می‎تواند جایزه را بپذیرد و با پولش به سازمان‎ها و جنبش‎هایی که در نظرش گرامی است، کمک‎ کند. من خود در فکر کمیته‎ی رفع تبعیض نژادی، لندن بودم.

و یا می‎توان به سبب اصول کلی، جایزه را نپذیرفت و در اینصورت‎ جنبش مزبور را از آن پشتیبانی، که احتمالا محتاجش بود، محروم کرد. زیرا نمی‎توان از کسی انتظار داشت که به خاطر ۲۵۰۰۰۰ کرون از اصولی که نه تنها از آن او بلکه متعلق به تمام رفقایش است، سرپیچی کند. این است که اهداء جایزه و نپذیرفتن ناگزیر من، آن را برای من ملال‎آور ساخته است.

می‎خواهم که این بیانیه را با پیام محبت‎آمیز به مردم سوئد، پایان دهم. ”

انتشار در مد و مه: ۱۴ بهمن ۱۳۹۰