زنان در آثار صادق چوبک

زنان در آثار چوبک دو دسته‎‎‎‎‎‎‎اند. دسته اول زنانی هستند که خصلت مادری‎‎‎‎‎‎‎شان تمام زن بودن‎شان را تحت تاثیر قرار می‎دهد.

بعد از خواندن زندگی چوبک، این دسته از زنان ما را به یاد مادر چوبک می‎‎‎‎‎‎‎اندازند. جنبه مادری این دسته از زن‎‎‎‎‎‎‎ها به آنها انرژی حیات و حرکت  می‎‎‎‎‎‎‎دهد.

مثل: مادر احمد (سنگ صبور)؛ شیرو (تنگسیر)؛ جهان سلطان (سنگ صبور)؛ خدیجه (گورکن‎‎‎‎‎‎‎ها از مجموعه روز اول قبر)؛ مادر (چشم شیشه‎‎‎‎‎‎‎ای از مجموعه روز اول قبر)؛ زن حاجی معتمد (روز اول قبر از همان مجموعه)؛ مادر شکری (کفتر باز از مجموعه چراغ آخر)؛ زن صاحبخانه که رانده شده (آتما، سگ من از مجموعه چراغ آخر)؛ مادر جواد ( چراغ آخر از همان مجموعه)؛ پریزاد (پریزاد و پریمان از مجموعه چراغ آخر)؛ زن مسیو الیاس (از مجموعه خیمه شب بازی)؛ مادر اصغر(بعد از ظهر آخر پاییز از مجموعه خیمه شب بازی)؛ این زنان عطوفت و مهربانی و گاهی خود و هستی‎‎‎‎‎‎‎شان را چنان به پای خانواده می‎‎‎‎‎‎‎ریزد که اگر مصیبتی هم وارد شود خود را تنها مسئول چنین واقعه‎‎‎‎‎‎‎ای می‎‎‎‎‎‎‎بینند و در صدد رفع آن برمی‎‎‎‎‎‎‎آیند. این زنان صبورانه تحمل می‎‎‎‎‎‎‎کنند و مقابله مستقیمی با مشکلات ندارند. انگار مشکلات زندگی فقط برای آنها خلق شده، باید آن را بپذیرند؛ آن هم با جان و دل.

مشکلات و مصیبت‎‎‎‎‎‎‎ها موازی با آنها در زندگی حرکت می‎‎‎‎‎‎‎کند و مانند باری بر دوش آنها همیشه می‎‎‎‎‎‎‎ماند. اینها با صبر، در برابر روزگار سر تعظیم فرود آورده‎‎‎‎‎‎‎اند و پشت سر وقایع می‎‎‎‎‎‎‎روند و تمام تلاششان را برای حفظ ظاهر خانواده می‎‎‎‎‎‎‎کنند.

زن مسیو الیاس به هر صورتی که شده با مرد دلسوزی که برایش وقعی نمی‎‎‎‎‎‎‎گذارد زندگی می‎‎‎‎‎‎‎کند و هیچ ایستادگی و مقاومتی هم در برابر او ندارد. او تسلیم است، تسلیم محض و این از او یک مادر می‎‎‎‎‎‎‎سازد.

مادر احمد در سنگ صبور با چنگ و دندان بچه‎‎‎‎‎‎‎هایی را حفظ می‎‎‎‎‎‎‎کند که پدرشان به راحتی و بی اینکه با مادرشان مشکل قبلی داشته باشد و فقط از روی خواست شخصی و بی‎‎‎‎‎‎‎هیچ دغدغه‎‎‎‎‎‎‎ای، به او خیانت کرده است. یعنی مادر احمد هم به این خیانت اعتراضی ندارد و پشت سر این خیانت می‎‎‎‎‎‎‎آید و آن را می‎‎‎‎‎‎‎پذیرد( یعنی مجبور است که بپذیرد) و همین پذیرش خیانت، از او مادری می‎‎‎‎‎‎‎سازد که احمد همیشه او را به یاد دارد.

شیرو، زن شیر محمد در تنگسیر، مادری است دلیر، ولی باز هم مطیع و سر به زیر. او هم ایستادگی‎‎‎‎‎‎‎ای در برابر مردی ندارد که کمر به قتل چهار نفر بسته است و می‎‎‎‎‎‎‎خواهد او و فرزندانش را رها کند و برود. او هم قرار نیست هیاهویی به راه بیندازد و (مثل مارال در کلیدر دولت آبادی) تفنگ به دست بگیرد.

زن حاجی معتمد (روز اول قبر)، مادر شکری (کفتر باز)، زن صاحبخانه (آتما، سگ من)، مادر جواد (چراغ آخر)، مادر اصغر (بعد از ظهر آخر پاییز)، مادر (چشم شیشه‎‎‎‎‎‎‎ای) اینها همه مادرهای سنتی و همیشگی ما هستند و نمی‎‎‎‎‎‎‎شود هیچ مشخصه بارزی به این زن‎‎‎‎‎‎‎ها نسبت داد. آنها می‎‎‎‎‎‎‎آیند و می‎‎‎‎‎‎‎روند و فقط مادرند. مادری که فرزند را به دنیا آورده است و بزرگ کرده و غصه خورده و پیر شده و شاید هم علیل. مادری که نمی‎‎‎‎‎‎‎تواند ناراحتی فرزند را ببیند، مادری که شاید توانایی تمیز کردن خود را هم ندارد، مادری که شاید بمیرد و عروسش را نبیند (کفتر باز).

اما جهان سلطان در میان این همه زن، شاید بی‎‎‎‎‎‎‎درنگ تسلیم نشده و شجاعتی از خود نشان داده است. او یک نوکر خانه‎‎‎‎‎‎‎زاد برای حاجی، شوهر گوهر است. او به حاجی می‎‎‎‎‎‎‎گوید که کاکل زری حرامزاده نیست و به خاطر همین از بالا پرت می شود توی حیاط و کمرش می‎‎‎‎‎‎‎شکند. این عاقبت ایستادگی یک زن در برابر اراده یک مرد است.  جهان سلطان بعد همدم کرم‎‎‎‎‎‎‎ها و کثافت‎‎‎‎‎‎‎ها می‎‎‎‎‎‎‎شود. جهان سلطان اگر ساکت می‎‎‎‎‎‎‎ماند و به اراده اربابش احترام می‎‎‎‎‎‎‎گذاشت تا سال‎‎‎‎‎‎‎ها نوکر همان خانه می‎‎‎‎‎‎‎ماند و چنین سرانجام کثیفی نداشت.

خدیجه در داستان گورکن‎‎‎‎‎‎‎ها در پی بچه حرامزاده‎‎‎‎‎‎‎ای است که در بطن خود دارد. او سنگ و فحش و تنبیه را به جان می‎‎‎‎‎‎‎خرد و بچه‎‎‎‎‎‎‎اش را برای خود حفظ می‎‎‎‎‎‎‎کند. با اینکه مردم ده به او فشار می‎‎‎‎‎‎‎آورند تا نام پدر بچه را بگوید، او نام پسر متجاوز را به احدی لو نمی‎‎‎‎‎‎‎دهد. این رفتار خدیجه ناشی از ابله بودن و کم خرد بودن اوست و گر نه یک زن عاقل در برابر این همه کتک و بسته شدن به خیش به جای گاو حتما همه چیز را می‎‎‎‎‎‎‎گفت و می‎‎‎‎‎‎‎شد همان زن سر به زیر همیشگی.

پریزاد در داستان پریزاد و پریمان زنی است اسطوره‎‎‎‎‎‎‎ای که نماد تمام مادران است. پریمان با به دنیا آمدن مهرک وحشت می‎‎‎‎‎‎‎کند و می‎‎‎‎‎‎‎خواهد او را از خودشان براند، اما پریزاد مادر از برگ‎‎‎‎‎‎‎های درخت هئوم به او می-دهد و همین باعث رشد بال‎‎‎‎‎‎‎های مهرک می‎‎‎‎‎‎‎شود. در نهایت داستان هم پریزاد فدای تصمیم فرزند خود می‎‎‎‎‎‎‎شود. مهرک ندانسته او را زن ابلیس می‎‎‎‎‎‎‎کند. پس پریزاد مادر هم فدای مهرک شد بدون هیچ اراده و اختیاری، یک موجود تسلیم شده در برابر بقیه.

کلثوم در داستان پیراهن زرشکی به جادو متوسل می‎‎‎‎‎‎‎شود؛ یعنی از هر چیزی بهره می‎‎‎‎‎‎‎برد تا خانواده‎‎‎‎‎‎‎اش را حفظ کند و شوهرش را برای خودش نگه دارد.

اما گروه دیگر زنان در کار چوبک:

بلقیس و گوهر و زن‎‎‎‎‎‎‎های روسپی که به دست سیف القلم کشته می‎‎‎‎‎‎‎شوند(سنگ صبور)؛ لوسی (دوست از مجموعه چراغ آخر)؛ زیور (چرا دریا طوفانی شده بود از مجموعه انتری که لوطی‎‎‎‎‎‎‎اش مرده بود)؛ عذرا (نفتی از مجموعه خیمه شب بازی)؛ جیران و آفاق و دوستانشان (زیر چراغ قرمز از مجموعه خیمه شب بازی)؛ سلطنت (پیراهن زرشکی) و…

بلقیس در سنگ صبور و عذرا در نفتی شخصیت‎‎‎‎‎‎‎هایی مشابه دارند. زن‎‎‎‎‎‎‎هایی هستند که در حسرت لذت جنسی می‎‎‎‎‎‎‎سوزند و به شدت محتاج مردها هستند. این احتیاج به قدری است که عذرا حاضر است خود را خوار و خفیف کند و زن یک نفتی بشود که سه زن دارد و اجاقش هم کور است. بلقیس هم خود را تسلیم احمد آقا می-کند، در حالی که می‎‎‎‎‎‎‎داند احمد هیچ علاقه‎‎‎‎‎‎‎ای به او ندارد.

اما عذرا و بلقیس یک تفاوت دارند، اینکه بلقیس آبله‎‎‎‎‎‎‎رو و زشت است؛ اما درمورد عذرا چنین زشتی‎‎‎‎‎‎‎ای نمی-بینیم. پس این حسرت به زشت بودن یا زیبا بودن آنها مربوط نیست.

گوهر و دیگر زنان روسپی‎‎‎‎‎‎‎ای که به دست سیف القلم کشته می‎‎‎‎‎‎‎شوند (در سنگ صبور)، جیران و آفاق در زیر چراغ قرمز، سلطنت در پیراهن زرشکی، زیور در چرا دریا طوفانی شده بود و لوسی در دوست، همه این زنان یا از روی بیچارگی مثل گوهر و برای پر کردن شکم کودکی مثل کاکل زری به این خفت تن می‎دهند یا مثل سلطنت و جیران و آفاق و زیور این را راه خود در زندگی قرار داده‎‎‎‎‎‎‎اند، حال می‎‎‎‎‎‎‎خواهد کودکی باشد، می-خواهد نباشد.

زنده ماندن این تیپ از زن‎‎‎‎‎‎‎ها منوط به رضایت جنسی مردهاست و آنها تا زمانی حق حیات دارند که نیازی از مردان را برآورده می‎‎‎‎‎‎‎سازند.

دیگر زنان داستان‎‎‎‎‎‎‎های چوبک هم همین گونه زندگی می‎‎‎‎‎‎‎کنند. آنها در بدبختی، آرام و در سکوت و تایید برای حفظ خانواده می‎‎‎‎‎‎‎کوشند؛ یا زنانی هستند که مثل رخت چرکی دور افتاده‎‎‎‎‎‎‎اند.

اما از زن فرانسوی داستان اسب چوبی نمی‎‎‎‎‎‎‎شود گذشت و او را هم‎‎‎‎‎‎‎سطح دیگر زنان آثار چوبک آورد. او در مقابل سرنوشت خود در ایران می‎‎‎‎‎‎‎ایستد و قصد برگشت به وطن خود می‎‎‎‎‎‎‎کند. او به شوهر خیانتکار و ایرانی خود پشت می‎‎‎‎‎‎‎کند و می‎‎‎‎‎‎‎خواهد به وطن آزادش برگردد. او پشت سر بدبختی‎‎‎‎‎‎‎های خود راه نمی‎‎‎‎‎‎‎افتد تا شوهرش را هر طور شده برای خود نگه دارد مثل کلثوم (پیراهن زرشکی).

چوبک در اسب چوبی زنی را خلق کرده است که با دیگر زنان متفاوت است. او با بدبختی کنار نمی‎‎‎‎‎‎‎آید و دیگر نمی‎‎‎‎‎‎‎خواهد خانواده از هم گسیخته خود را حفظ کند و این تفکر زن اسب چوبی شاید ناشی از فرانسوی بودنش باشد.

منابع:

1-  http://binab.iricap.com/magentry.asp?id=2180

2-  http://www.sarvstory.com/

3- مکتب‎‎‎‎‎‎‎های ادبی، رضا سید حسینی، جلد اول، انتشارات نگاه، 1387.

4- مجله آدینه شماره 128، مرداد 1377.

5- مجله آدینه شماره 129، مرداد 1377.

6- مجله آدینه شماره 131، شهریور 1377.

7- مجله گردون، شماره 48 و 49، سال ششم، اردیبهشت و خرداد 1374.

8- مجله بایا، شماره 4 و 5، تیر و مرداد 1378.

9- صادق چوبک، محمد رضا اصلانی، از مجموعه چهره‎‎‎‎‎‎‎های قرن بیست و یکم، چاپ اول، نشر قصه، 1383.

10- نقد آثار صادق چوبک، عبدالعلی دستغیب، نشر ایما، 1378.

11- صد سال داستان‎‎‎‎‎‎‎نویسی در ایران، حسن میرعابدینی، نشر چشمه، 1380.

12- مجله دفتر هنر، زمستان 1373، سال دوم، شماره سوم، ویژه صادق چوبک، چاپ در آمریکا.

13-مجله آدینه، دی ماه 1371.

14- انتری که لوطی‎‎‎‎‎‎‎اش مرده بود، صادق چوبک، چاپ ششم، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، 1355.

15- چراغ آخر، صادق چوبک، چاپ دوم، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، 1355.

16- خیمه شب بازی، صادق چوبک، چاپ پنجم، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، 1354.

17- سنگ صبور، صادق چوبک، چاپ سوم، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، 1355.

18- تنگسیر، صادق چوبک، نشر جامه‎‎‎‎‎‎‎دران، 1384.

19- روز اول قبر، صادق چوبک، نشر جامه‎‎‎‎‎‎‎دران، 1384.

انتشار در مد و مه: 7 اردی بهشت 1390