گفتگوی «مد و مه» با قباد آذرآیین

در میانه‎ی دهه هشتاد چهر‎ه شد، به ویژه با  اثر تحسین شده «هجوم آفتاب» این سالها مصادف بود دوران تازه‎ای برای او که درست نقطه مقابل دوران کم‎کاری‎اش در گذشته قرار می‎گرفت. عمر داستان‎نویسی او حالا به چهل سال رسیده، و دور نیست که به همین مناسبت گزیده ای از آثارش را منتشر کند، به مناسبت چهل‎سالگی داستان‎نویسی قباد آذر‎آیین به سراغش رفتیم، تا با او درباره فصل‎هایی از این چهل سال صحبت کنیم،  او در سالی که گذشت یکی از پرکارترین دوران کاری‎اش را پشت سرگذاشت، اولین رمانش «عقربها را زنده بگیر» و مجموعه داستان «چه سینما رفتنی بود یدو» منتشر کرد، همچنین داستانهایی متعددی از که در وب‎سایت‎ها و نشریات مختلف به چاپ رسید و البته آثاری نیز در دست انتشار دارد و مهمتر اینکه دو اثرتازه او با توجه محافل ادبی نیز روبه‎رو شدند. با این اوصاف می‎بینیم زمانی بسیار مناسب‎ برای صحبت‎کردن با این داستان‎نویس باسابقه و جنوبی‎ست./ حمید رضا امیدی سرور

***

در داستانهای‎تان زیاد به گذشته و ظاهرا خاطرات دوران کودکی خود ارجاع می‎دهید، برای شروع خوب است اشاره‎ای بکنید به این دوران، کی و کجا به دنیا آمدید و سال های کودکی را چطور سرکردید؟

–        من در دهم فروردین ماه 1327در مسجدسلیمان متولد شدم. پدرم کارگر اخراجی شرکت نفت بود. او ما را با فعلگی و کارگری بزرگ کرد. کودکی سخت و فقیرانه ای داشتم. به قول چخوف “کودکی من دور از کودکی گذشت” آن چه شما دررمان “عقرب ها را زنده بگیر” می‎خوانید، حدیث نفسی است که دقیقن واگویه‎ی همین دوران است.

خانواده‎ی شما هم مثل اغلب کارگران و کارگران شرکت نفت در خانه‎های سازمانی زندگی می‎کرد؟

–        پدر من کارگر اخراجی شرکت نفت بود. به این گروه کارگرها اصطلاحن می‎گفتند black listیعنی مشمول لیست سیاه این کارگران از تمام مزایای کارگری محروم می شدند.

از کی کتاب خواندن را شروع کردید، در این دوره چه کتابهایی را می‎خواندید؟

–        کتاب خواندن را ، نه با خواندن کتاب های کودکان، که با “امیر ارسلان نامدار” آغاز کردم. تنها کتابی که در خانه داشتیم. این مربوط به دوران دبستان بود. در دوران دبیرستان چون پولی برای خرید کتاب نداشتم، از کتابخانه‎ی کوچک شهرمان استفاده می‎کردم. بعدها به لطف دوستی به نام اسکندر امیدی، که کتابخانه‎ی پرو پیمانی داشت، با آثار صادق هدایت و دیگر نویسندگان بزرگ آشنا شدم (همیشه ممنون و مدیون این دوست بزرگوار خواهم بود).

نویسندگان هم نسل شما و همچنین نسل‎های قبل و بعد شما هم اغلب با خواندن آثار هدایت ادبیات برای‎شان جدی می‎شد، به همین دلیل از هدایت هم زیاد تاثیر یم‎گرفتند، شماهم جزو این دسته قرار می‎گیرید؟

–        خب، بدیهی است علاقمندان به آثار داستانی ، اول سراغ نویسندگانی می روند که معروفیت بیشتری داشته باشند. در آن دوران من هم مثل هم نسلانم و نسل های پیش تر، کسانی جز جمال زاده و هدایت و در مراحل بعدتر ، چخوف  را نمی شناختم. پس گرایش من طبعن باید به سوی آثار این نویسندگان باشد.

در این دوره آثارکدام نویسندگان را می‎خواندید یا می‎پسندیدید؟

–        فکر می کنم در پاسخ به سوال قبلی شما به این سوال نیز جواب داده باشم. با این توضیح که هرکتاب دیگری هم به دستم می رسید ، حتا بی توجه به نام نویسنده اش، صرفن برای فرو نشاندن  عطشی که داشتم می خواند.م

گاه در زندگی زمانی می‎رسد که به خودمان می‎گوییم که می‎خواهیم نویسنده شویم؛ این اتفاق  چه زمانی برای شما افتاد و کی کار نوشتن را شروع کردید؟

–        برای نویسنده شدن “تصمیم” نگرفتم نویسندگی به سراغ من آمد.اولین داستان من در سال 1345 با نام ” باران” در نشریه‎ی ادبی “بازار” چاپ رشت منتشر شد. این نشریه به همت والای انسانی بزرگ و قابل ستایش به نام محمد تقی صالحپور منتشر می‎شد که خدمات این انسان فرهیخته و بزرگ به ادبیات ما جاودانه خواهد ماند. یادش گرامی و روحش شاد.

بچه جنوب بودید اما اولین داستانتان را در نشریه‎ای در شمال کشور منتشر کردید؟ آن‎وقت‎ها در جنوب هم جنگ‎ها و نشریاتی منتشر می شدند؛ چرا برای آنها داستانتان را نفرستادید؟

–        نمی‎توانم جواب قانع کننده ای به شما بدهم..فرستادن داستان” باران” برای “بازار” به توصیه ی دوست نویسنده و هم محلی ما_علی مراد فدایی نیا_بود. انتشار این داستان ، انگیزه ای بود که من بازهم با  “بازار” و دیگر نشریاتی که روان شاد محمدتقی صالحپور، گرداننده‎ی بخش های ادبی  آن بود، همکاری کنم. شاید به همین دلیل تمام داستان های آن سال های من در نشریات چاپ شمال منتشر شده اند و نیازی نمی دیدم که با نشریات بومی همکاری کنم.

کار کدام نویسنده‎ها را بیستر می‎پسندید؟ آیا نویسنده‎ای هست که از آثارش در داستان‎نویسی تاثیر گرفته باشید؟

–        هر نوشته‎ی خوبی تاثیر خود را بر ذهن و زبان نویسنده‎ی تازه کار خواهد گذاشت. من از نوشته‎های احمد محمود، صادق هدایت، صادق چوبک، هوشنگ گلشیری و بهرام حیدری (نویسنده‎ی همشهری و هم‎تبارم) استفاده‎ها کرده‎ام. هر نوشته‎ی خوبی مرا سر ذوق می آورد فرقی نمی‎کند از چه کسی و در چه مقطع سنی و کاری باشد.

نخستین داستانهای شما در نشریات ادبی اواسط دهه چهل منتشر شده، درباره این دوره بگویید چه شد که داستان‎های‎تان را برای این نشریات فرستادید؟

–        دورانی که شما به آن اشاره کردید درخشان‎ترین دوران ادبی ماست. و ما هنوز حسرت آن سالها را می‎خوریم. نشریات ادبی فراوان و تنفس‎گاه‎ها ( با همه‎ی بگیر و ببندها) متنوع بود. تقریبن هر استان برای خودش نشریه  یا حتا نشریاتی ادبی و هنری داشت. ما واقعن برای فرستادن داستان برای آن همه جنگ و نشریه، مطلب کم می‎آوردیم. خوب طبیعی است که من هم مستثنا نبودم و نوشته هایم را مشتاقانه برای رساندن به مخاطبانم به همین خیل نشریات می‎دادم.

در سالهای آغاز فعالیت نویسندگی‎تان، با نویسندگان هم نسل خود و یا نویسندگان نسل‎های قبل ارتباط داشتید؟

–        من اصولن آدمی منزوی و خجالتی هستم. همین ویژگی هم بسیار بارها به من ضربه زده و البته خیلی جاها هم به دادم رسیده، حتا نجاتم داده. در شهر کوچک زادبومم(مسجدسلیمان) با فرهاد کشوری، بهرام حیدری( به نسبت کمتر) و علیمراد فدایی‎نیا ارتباط داشته‎ام.

نخستین کتاب‎ها  خود را در میانه و اواخر دهه پنجاه منتشر کردید، فقر یکی از ایده‎های مضمونی ست که روی آن تاکید شده، این تاکید ناشی از تجربه‎های زندگی بوده یا فضای غالب آن سالها که نویسندگان با نگاهی رئالیستی  و نمایش فقر در آثارشان برای انتقاد از وضع موجود می‎پرداختند؟

–        در بیان  مختصرشرح حالم، اشاره کردم که نوشته‎های من – مثل هرنویسده‎ی دیگر- بازتاب تجربه‎‎های زیستی من است و البته فضای غالب آن سالها – حضور شرکت نفت و خارجی‎ها و برخورد سنت و مدرنیته (زندگی روستایی مردم زادبومم قبل از کشف نفت و زندگی کاملن متفاوت آنها بعد از حضور انگلیسی‎ها و متعاقبن امریکایی‎ها) نیز تاثیری غیرقابل انکاربر نوشته های من داشته است.

از اواخر دهه چهل تا اواسط دهه هفتاد و قریب به سه دهه فعالیت تنها سه مجموعه داستان کوچک (به لحاظ حجم) منتشر کرده‎اید، این فواصل طولانی بین انتشار آثار اولیه شما به دلیل کم کاری بوده و یا فضا برای انتشار آثارتان مهیا نبوده؟

–        قاطعانه می گویم کم کاری نبوده. گواه صادقش همکاری مستمر من در آن سالها با من نشریات و جنگ‎های ادبی است، اما می‎توان نبود فضا برای انتشار نوشته‎ها به صورت کتاب را پذیرفت. راستش با وجود آن همه نشریه و جنگ چندان ضرورتی برای انتشار کتاب احساس نمی‎کردم البته شرایط زندگی هم در این تاخیر بی تاثیر نبوده است.

در کدام یک از نشریات و جنگ‎ها داستان‎های‎تان را منتشر می‎کردید؟

–        نشریات:بازار، کادح، گیله وا، پیام شمال( تمام این نشریات به همت دوستان شمالی بخصوص زنده یاد صالحپور منتشر می شدند)..خوشه، فردوسی، نگین، رودکی،آیندگان ادبی ، بنیاد، تماشا( بخش ادبی اش زیر نظر منوچهر آتشی منتشر می شد) ،  رستاخیز جوان و نامه ی کانون نویسندگان ایران.

به نبود فضا برای انتشار کتاب اشاره کردید، می‎دانیم که دو سه دهه پیش کمتر ناشران تمایل داشتند که کار نویسندگان جوان را منتشر کنند، مگر آنها که اسم و رسمی پیدا می‎کردند، اغلب هم نخستین کتابها‎ی‎ شان را به سرمایه‎ی خود و تیراژ پایین منتشر می‎کردند، شرایط برای شما چگونه بوده؟

–        من ، قبل از انقلاب و سالهای اوایل انقلاب دو کتاب منتشر کرده ام که هردو مربوط به دوره ی سنی نوجوانان بودند اولی به نام” پسری آن سوی پل” که نشر ققنوس منتشرش کرد و دومی به نام” راه که  بیفتیم، ترسمان می ریزد”که نشر پیشرو چاپش کرد و کتاب ها زیر نظر علی اشرف درویشیان منتشر می شد. در مورد تیراژ باید بگویم که درآن سالها وضع بسیار مطلوبی داشتیم و کتاب ها در تیراژ بالا منتشر می شد.تعدادتیراژ”پسری آن سوی پل” را نمی دانم اما تا آن جا که یادم هست ” راه که بیفتیم…”تیرازی حدود  20   هزارداشته است.

در طول سالهای اخیر شاهد یک اقبال به ادبیات داستانی بوده‎ایم، نام‎های تازه‎ای پا به میدان گذاشته‎اند و ناشران هم کم و بیش از انتشار این آثار استقبال می‎کنند، این مساله را به نفع ادبیات داستانی ارزیابی می‎کنید؟ آیا به نظر شما این افزایش کمی با افزایش کیفی هم همراه بوده؟

–         اقبال به ادبیات داستانی البته خبر خوشایندی است. به میدان آمدن نام‎های تازه و استقبال ناشران از این نام‎ها هم شوق برانگیز است و درنهایت به نفع ادبیات، اما نباید از هول حلیم توی دیگ بیفتیم یا خدای نکرده ناشران ما به فکر سوء استفاده از این شرایط بیفتند. داستان نویسی کار ظریف و خطیری است. اگر به نویسنده‎ی جوانی با یک کار هرچند درخشان بیش از حد بها داده شود و خیلی لی لی به لالایش بگذارند، ممکن است ظرفیت این همه تشویق را نداشته باشد و توقع او را بالا ببرد و روی کارهای آتی‎اش تاثیر منفی بگذارد. متاسفانه کار نقد ما هم قبل از این که ضابطه‎مند باشد براساس رابطه ها شکل می‎گیرد.

آینده ادبیات داستانی در ایران را چطور ارزیابی می‎کنید؟

–        من آینده‎ی ادبیات داستانی را درخشان  می‎بینم. ما در جهان بسته‎ای به سر نمی بریم و ادبیات داستانی ما با تاثیر از ادبیات پیشرفته‎ی جهان راه خود را به سوی تعالی و درخشش ادامه خواهد داد. اما ای کاش ما  به کپی رایت  می‎پیوستیم و ادبیات‎مان را که از ادبیات داستانی کشورهای پیرامونی، حتا ادبیات جهانی چیزی کم ندارد از این انزوا در می‎آوردیم.

در میان نویسندگان تازه‎ای که این سالها قلم بدست گرفته‎اند کار چه کسانی را می‎پسندید؟

–        نمی دانم منظورتان از”این سالها” چه سالهایی است. اما من همانطور که قبلن گفتم هرنوشته‎ی خوبی را بی توجه به نام نویسنده‎اش ستایش. می‎کنم اگر می‎خواهید کسانی را نام ببرم می‎توانم از افرادی چون: سناپور، ابوتراب خسروی، محمد رضا صفدری، حسن محمودی و یوسف علیخانی نام ببرم.

برخی معتقدند دوران نوشتن شاهکارهای ادبی به سر آمده، لااقل در ایران در یکی دو دهه اخیر شاهد انتشار آثاری شاخص همپای کلیدر، همسایه‎ها، شازده احتجاب و از این دست نبوده‎ایم؛ می خواستم بدانم نظر شما در این باره چیست؟

–        “بزرگی” نسبی است، مثل هر امردیگری. می‎دانیم که آثار ادبی بازتاب شرایط زمانی و مکانی نویسنده‎اند. بدیهی است فراغ بال، آرامش خیال و بود ونبود آزادی اندیشه در خلق آثار درخشان یا منحط بسیار موثر است. درمورد ادبیات داستانی خودمان، ما با توجه به تمام فشارهای ممیزی و داغ ودرفش‎ها، آثار قابل توجهی داشته ایم و دست به قلم های جوان ما خوش درخشیده اند.( به دلایلی نمی خواهم  نویسنده ی خاصی را نام ببرم) در ادبیات داستانی جهان هم یوسا و پل استر، را می‎توان به عنوان “بزرگ” نام برد. بنابراین دوران آفرینش شاهکارهای ادبی به پایان نرسیده است.

عمده‎ی آثار شما را داستان کوتاه تشکیل می دهد، آیا این رویکرد به داستان کوتاه دلیل خاصی دارد؟

–        خیر، دلیل خاصی ندارد. جز الزامات متن و تنبلی  من.

اخیرا حسن محمودی در نقدی بر تنها رمان شما، در عین اشاره به ارزش‎های این کتاب در بخش های نخستین آن، گفته بودن این رمان می‎توانست مجموعه‎ای از داستانهای کوتاه خوب باشد، نظر شما چیست، فکر نمی کنید در داستان کوتاه تبحر بیشتری دارید؟

–         نقد جناب محمودی خوب و بی طرفانه  و دقیق بود. من به ایشان زنگ زدم و تشکر کردم. اما ایشان به بخش پایانی کتاب یعنی به بخش” فرجام” ایراد داشتند و معتقد بودند کتاب نیاز به ویرایش دارد.این داستان ها البته که کوتاه اند اما کتاب ،  نه مجموعه‎ای از داستان های کوتاه ، که یک رمان است‎. تلقی ما از رمان باید دگرگون شود. کتاب یک قهرمان اصلی دارد به نام  ” صفر” و تعدادی قهرمان فرعی. برخورد و رابطه‎ی صفر با قهرمان‎های فرعی کتاب، داستان را پیش می‎‎برد… صفر حدیث نفس می‎گوید و واگویه‎ی خاطرات البته که پراکنده و غیرمنظم است. با تمام این دلایل من خودم را بیشتر یک داستان کوتاه نویس می دانم تا یک رمان نویس.

آیا شما هم خود را جزو نویسندگان مکتب جنوب می دانید؟ اصولا چرا نویسندگان جنوبی تا این اندازه در آثارشان به زادگاه خود می پردازند؟

–        نمی‎دانم این مکتب‎بازی‎ها و مرزبندیها از کی باب شده و اصولن دردی از ادبیات داستانی ما دوا می کند یا نه…من زاده و بزرگ شده‎ی جنوبم و جز از جنوب از جای دیگری نمی نویسم . یعنی راستش بلد نیستم بنویسم.اما این که چرا نویسندگان جنوبی خیلی اززادگاه خودشان می نویسند، راستش جواب قانع کننده‎ای برایتان ندارم. البته حرف شما هم کاملن مستند نیست، مثلن مهشید امیرشاهی و گلی ترقی و سپانلوی شاعرعمده‎ی آثارشان پیرامون زادگاهشان است که می دانیم که تهرانی هستند نه جنوبی. اما تنوع موضوعات و مرکز ثقل بسیاری از تحولات و دگرگونی‎ها بودن –مخصوصن اقتصادی ناشی از کشف نفت و حضور فرنگی ها و به تبع آن اختلاف طبقاتی غیرقابل باور که همه‎ی ما آن را با گوشت و پوستمان حس کرده ایم- می تواند دلیل ترویج این نوع ادبیات حدیث نفسی باشد.

البته منظور من این نبود که فقط نویسندگان زاده جنوب از زادگاه خود می‎نویسند نویسندگان بسیاری از مناطق دیگر هم داریم که به زادگاه خود می پردازند، مثل یوسف علیخانی که پیشتر هم نامبردید. اشاره من به پررنگ بودن این مسئله در میان نویسندگان جنوبی‎ست.

–        موضوعات و محمل های داستانی در جنوب بسیار متنوع تر از دیگر استان های ماست ..ما  در جنوب مسئله ی مهم “نفت” را داریم و به تبع ان مسائل کارگری، فرهنگ چند گانه داریم : بختیاری و عرب  و بندری _به علاوه فرهنگ هایی که با مهاجرانشان که برای کار جذب خوزستان  شده اند..ما دوران کودکی مان را با کار آغاز کرده ایم. درواقع خیلی از ما “کودکی” نکردیم. نان آور بودیم.پس طبیعی است که وقتی به عنوان نویسنده دست به قلم می بریم نوشته هامان حدیث نفس و بازتاب جان کندن های دوران کودکی مان باشد.

آیا رمان تازه‎ای در دست نوشتن دارید؟ از آثار تازه و در دست انتشارتان بگویید؟

–        رمان نه، اما داستان کوتاه، آری… یک مجموعه داستان به نام”داستان من نوشته شد” نزد نشر ثالث دارم و یک مجموعه داستان کوتاه کوتاه به نام”گاو شقایق را نمی فهمد” که مجوز هم گرفته در نشر افراز..تازگی ها هم به میمنت! چهل سال نوشتن،مجموعه داستانی شامل 40داستان آماده کرده ام به نام ” از باران تا قافله سالار” که گزبده ای است از داستان های کتاب های اول و دوم من(حضور-شراره ی بلند) و داستان هایی که تا سال 1386نوشته ام.

این روزها بحث ادبیات عامه پسند و لطمه‎ای که به ادبیات جدی می ‎ند مطرح می شود نظر شما درباره ادبیات عامه پسند چست؟

–        متاسفانه این بحث را دوست فرهیخته‎مان جناب یوسف علیخانی مطرح کردند. با تمام علاقه ای که به علیخانی دارم معتقدم کار ایشان نوعی ریسک و خطرکردن بوده. و راهی که می روند پایان خوشی ندارد ضمن این که ایشان ارزشهای ادبی و نویسندگی خودشان را وجه المصالحه‎ی این کار کردند.

بحث ایشان ناظر به دیدگاهی در ادبیات است که اصالت را به خواننده می‎دهد، آیا شما به اینکه آثارتان خوانندگان زیادی داشته باشد اهمیتی نمی‎دهید؟

–         اصالت به کدام خواننده؟ آیا جناب علیخانی نمی دانند خواننده ی این گونه آثر چه طیفی هستند؟ ما  به جای این که به بهانه ی اصالت دادن به خواننده سطح نوشته های خودمان را تا حد درک آن ها پایین بکشیم باید تلاش کنیم  این گونه خواننده ها را  تا سطح نوشته های جدی بالا بکشیم.

جوایز ادبی فعال در حال حاضر را چگونه می بینید؟ آیا به نظر شما کمیت در این جوایز بر کیفیت غلبه ندارد؟

–        جوایز ادبی که تولدی نویددهنده و امیدوارکننده داشته اند،متاسفانه- اگر نه درتمامی مراتب- گرفتار انحراف و تحریف از خط و مشی تعیین و تعریف شده خود گردیدند تا جایی که دربعضی موارد رفیق بازی و رابطه و باندبازی جای ضابطه را اشغال کرده. اما نفس جایزه البته که خوب است.

انتشار در «مد و مه» ششم بهمن 1390