نگاهی به رمان «دره پنهان» اثر محمدقرچه داغی

۱-پیش از نوشتن درباره «دره پنهان» به عادت یکی دو ساله اخیر، سری به اینترنت می‎زنم، تا اطلاعاتی درباره کتاب و نویسنده بگیرم، اطلاعاتی که گاه بسیار سودمندند؛ هم از آن رو که روشن شود درباره کتاب چه گفته شده و ترجیحا اگر حرفی به میان آورده می‎شود، تکرار مکررات نباشد؛ و هم این‎که حرف‎ها و نظرهای دیگر گاه جرقه‎ای می‎شود برای درک آن وجوهی کند که از نظر آدم پنهان مانده و باقی قضایا. اما نتیجه موتور جست‎وجوگر معروف اینترنت که گوشه و کنار این دریای پهناور اطلاعات را می‎کاود در مورد «دره پنهان» چیزی نیست که به کار آید (در زمان نگارش این مقاله – اردی‎بهشت ماه ۸۹)؛ نه نقدی بر کتاب یافت می‎شود، نه گفت‎وگویی با نویسنده و نه حتی یک مرور و معرفی ساده از آن. همه‎چیز محدود می‎شود به دو اظهارنظر چندخطی دو تن از خوانندگان کتاب که از قضا چهره‎های شناخته ‎شده‎ای هم هستند؛ البته نه در ادبیات که در سینما. البته چند خطی هم در خبر بیانیه پایانی جایزه ادبی واو آمده و باز چند خطی از یک نوشته ناقص در سایت همین جایزه که صفحه اصلی مطلب باز نمی‎شود. این را تا همین‎جا داشته باشیم تا برویم سراغ شماره بعد!

۲- این‎که به کتابی پرداخته شده، نقدهایی نوشته و گفتگوهایی ترتیب داده‎شود، می‎تواند یکی از نشانه‎های اقبال اهمیت آن اثر باشد، اما حقیقت این‎جاست که در این چند ساله آن‎قدر بده‎بستان‎های دوستانه و برون متنی ادبیات داستانی، رواج داشته که با توجه به ناامیدکننده بودن خود متن‎ها، می‎توان نتیجه گرفت که دیگر به خیل نقدها و گفتگوها نباید زیاد اعتماد و توجه داشت، چراکه خیلی راحت آدم را در دام فضاسازی‎های رسانه‎ای می‎اندازد. اما در روزگار گسترش رسانه‎‎های کاغذی و الکترونیکی، همان‎قدر که تاکید و توجه زیاد از حد به برخی آثار مشکوک می‎نماید، این سکوت و بی‎توجهی به «دره پنهان» هم قدری عجیب به نظر می‎رسد. آن‎هم در مورد کتابی که لااقل مقام اول یکی از جوایز کم و بیش شناخته شده ادبی را به خود اختصاص داده، ناشر معتبری هم آن‎را منتشر کرده که نمی‎توان نقصی بر چگونگی توزیع و دیده شدن کتاب گرفت و بر این اساس می‎توان مطمئن شد شرایط برای آنکه «دره پنهان» دیده شود، کاملا مهیا بوده است.

۳- اما برگردیم سراغ آن دو اظهارنظری که جزو اولین نتایج جست‎وجوی اینترنتی درباره این کتاب هستند. رضا کیانیان و مهدی سجاده‎چی در حوزه سینما نام‎هایی بی‎نیاز از معرفی‎اند؛ اما تجربه ثابت کرده، نظر چهره‎های غیر ادبی و به‎ویژه اهالی سینما درباره ادبیات داستانی را اغلب نباید مبنای داوری‎های ادبی قرار داد. از موارد خاص که بگذریم، نظر اهالی سینما را حداکثر در حد یک مخاطب پیگیر ادبیات می‎توان پذیرفت. به این اعتبار که اغلب اهالی سینما آگاهانه یا ناخودآگاه، دیدگاه‎هایی برخاسته از سینما را مبنای داوری‎های ادبی خود قرار می‎دهند؛ آن‎هم نه در زمینه قابلیت‎های تصویری، بلکه در زمینه قابلیت‎های تصویری شدن… یکی از این دوستان سینمایی که از قضا اغلب رمان‎های فارسی (جدید و قدیم) را خوانده، در جواب اینکه بهترین نویسنده ایرانی کیست؟ به من جواب داد: اسماعیل فصیح! دلیل را پرسیدم، گفت چون آثار او قابلیت بسیار زیادی برای فیلم شدن دارند! رمان‎هایی که حادثه‎پردازانه‎اند، پر حرکتند، اوج و فرود داستانی دارند و مخاطب را به‎دنبال می‎کشند این داستان‎ها اگر به فیلم بدل شوند، فیلم‎های جذابی خواهند شد!

۴- در اهمیت شروع داستان و آن‎چه در صفحات آغازین هر رمان پیش روی مخاطب قرار می‎گیرد تردیدی نیست؛ هر خواننده جدی ادبیات داستانی و هر نویسنده‎ای که دستی در کار داشته باشد، بدان آگاهی کامل دارد. صفحاتی که بهترین فرصت جذب خواننده هر اثری محسوب می‎شوند. فرصتی که اگر از دست رفت به سختی می‎توان در جبران آن موفق شد. تمام آن‎چه نویسنده به مخاطب وعده می‎دهد، ذهنیتی که به جذب و دفع مخاطب می‎انجامد، همه  به اعتبار همین صفحات نخست شکل می‎گیرد. بر همین اساس و با اهمیتی بدین پایه، کم نیستند کسانی که عقیده دارند عصاره کتاب و تمام توش و توان نویسنده را در همان فصل‎های آغازین می‎توان دید (باید دید) و به این ترتیب اگر فصل‎های آغازین کتابی شما را قانع نکرد، بعید به نظر می‎رسد بقیه آن هم ‎توان چنین چیزی را داشته باشند. با این فرض اگر نویسنده‎ای وعده خوبی به خواننده نداده و فرصت آغازین کتاب را به‎سادگی از دست بدهد، امید چندانی نیست که فرصتی برای جبران آن داشته باشد. و هیچ بعید نیست مخاطب بسته به میزان حوصله‎اش پس از ده بیست یا سی صفحه از کتاب آن را کنار بگذارد؛ متاسفانه بسیاری از مخاطبان این روزگار کم‎حوصله‎اند! به‎نظر می‎رسد یکی از ضعف‎های اصلی «دره پنهان»، همین چگونگی شروع کتاب است، شروعی که جاندار از کار درنیامده و اگر به مخاطب وعده‎ای بدهد، که می‎دهد؛ وعده جذابی نیست. نه آنطور که خواننده را با میل و رغبت بنشاند پای کتابی که می‎خواهد متفاوت باشد، حرفهایی برای گفتن داشته باشد و این حرف ها را نه مستقیم که توام با پیچیدگی مطرح کند.

۵- شاید بتوان دو صفحه نخست این رمان را افتتاحیه‎ای برای ورود به داستان فرض کنیم، خاصه از آن جهت که به لحاظ روایی اتفاقی در آن شاهد نیستیم و تنها می‎توان آن را پاره یا بندی فرض کرد که از حال و هوای حاکم بر داستان حکایت دارد و پیشاپیش به نویسنده نشان می‎دهد که با چه نوع رمانی طرف خواهد بود. بنابراین با این تمهید  نویسنده شرایطی را پیش کشیده که به نوعی می‎توان دو شروع برای رمان در نظر گرفت تا  در پرتو آن دو سطح از کتاب به مخاطب معرفی شود. افتتاحیه یا آن دو صفحه آغازین رمان شرحی است توام با جزییات از طبیعت محل وقوع داستان که از دریچه ذهن راوی بیان می‎شود؛ با نثری سنگین که کوشیده شده آهنگین، زیبا و البته تصویری باشد. دو صفحه بعد (ص ۹) نیز خود داستان با نثری ساده و روایی آغاز می‎شود. این تمهید اگرچه ظرفیت خوبی را در آغاز در اختیار نویسنده قرار داده اما به ‎نظر می‎رسد، قره‎چه‎داغی نتوانسته از هر دوی آنها آن‎گونه که باید استفاده کند. نخست از آن رو که دو صفحه آغاز با نثری که به جای غنا و زیبایی و سنگین و متصنع از کار در آمده است و اگر خواندنی هم باشد به عنوان افتتاحیه یک اثر مناسب نیست. چرا که مخاطب کم‎حوصله را پس می‎زند. اما برای مخاطب پرحوصله و جدی‎تر، به فرض که با چنین افتتاحیه‎ای ارتباط برقرار کند، اما دو صفحه بعد با تغییر و افت محسوسی که در لحن و نثر داستان رخ می‎دهد، سرخورده می‎شود. به این ترتیب آن ظرفیت‎هایی که در اختیار نویسنده بوده، با چنین آغازی از دست رفته و موجب بلاتکلیفی و سردرگمی‎ مخاطبانی می‎شود که نمی‎دانند با چگونه اثری روبرو خواهند شد.

۶- اما صرف‎نظر از آن‎چه گفته شد، افتتاحیه رمان، در شکل فعلی اگر نگوییم بی‎ربط و تحمیلی – که به هرحال قرار است تصویری از محل وقوع آن بدهد- ارتباطی سست با ادامه خود دارد. فاصله‎گذاری نویسنده نیز آن را تشدید کرده است. فرض کنیم آن‎ را حذف کرده و کنار بگذاریم واقعا چه لطمه‎ای به کتاب می‎خورد. اگر قرار است این بخش دلالت بر فضای رازگونه و البته زیبای طبیعت محل وقوع داستان باشد، چرا نویسنده آن را در دل داستان نمی‎آورد که مخاطب به تدریج و در طول داستان آنجا که ضرورتش احساس می‎شود، با این فضا آشنا شود و یکباره همان ابتدا به خورد خواننده داده می شود. و از سوی دیگر  با فرض حذف این افتاحیه شروع داستان از صفحه ۹ که نویسنده شروع به روایت ماجرا می‎کند، آن‎قدر ساده و معمولی و بی‎حال برگزار می‎کند که کمتر مخاطبی را می‎تواند به خود جذب کرده و علاقمند پی گیری داستان سازد.

۷- رمان «دره پنهان» علیرغم زحمتی که نویسنده در زمینه نثر آن کشیده، در نهایت فاقد انسجام و دوپاره از کار درآمده است. نثری که گاه سنگین است و گاه ساده و در خدمت روایت قصه که از قضا اگر نثر کتاب امتیازی هم داشته باشد، در این بخش‎هاست به‎دلیل پاکیزگی و روانی نثر، بیشتر به دل می‎نشیند تا آن پاره‎ها که نثری سنگین دارند، هرچند که دومی احتمالا زحمت بیشتری هم برده است. اما آن نثری که داوران جایزه واو نیز از آن به‎عنوان نثر خاص و متفاوت نام می‎برند، نثری است در ناهماهنگی با نثر بخش‎های روایی داستان. به‎نظر می‎رسد نویسنده برای قدرت‎نمایی، به‎ویژه در بخش‎های ذهنی کتاب، آن‎جا که پای رؤیا و ارجاع به دنیای اسطوره‎ها به میان می‎آید، از آن بهره برده، نثری که اگر سنگین است و پیچیده، این سنگینی و پیچیدگی به‎جای آن‎که دلالت بر زیبایی داشته باشد، تحمیلی و فاقد ضرورت می‎نماید و از این روست که تصنعی و بی‎روح از کار درآمده و با فاصله‎گذاری میان همان بخش‎های روایی داستان که نثری روان ساده دارند، کارکردی جز سنگ‎اندازی جلوی پای خوانند پیدا نمی‎کند و مخاطب رمان تا می‎خواهد ارتباطش را با آن محکم می‎کند با سر رسیدن این بخش‎ها که علاوه بر نثر سنگین، دارای ابهام نیز هستند ارتباطش گسیخته می‎شود. «دور دور، دور از نور، در آبی، خاکستری از گل و لای و انباشته از حباب‎های ریز و درشت، میان هستی و نیستی در نوسان بود. از پیوند پاره‎ای سرگردان هست می‎شد و مانندش نیست می‎شد. همسان مانندانش، برآمده از گل و لای و حباب بود. چنان نماند و دگرگون شد.» و در جایی دیگر با لحن و نثری دیگرگونه می‎نویسد: «از فردای رسیدنم، به‎عنوان مدیر پروژه به سالیانس رفتم و با دیوانیان آن‎جا به گفت‎وگو نشستم، هفته‎ای پس از آن، نقشه‎های نمادین برای دهکده‎ای با ۳۶۵ خانه فراهم شد. آن‎ها را برابر سالار دیوانیان نهادم.» نکته دیگر نثر کتاب استفاده از کلماتی است که کهنه می‎نماید، با توجه به این‎که اغلب این کلمات نه به معنا و مفهومی خاص ارجاع می‎دهند که بار ذهنی آن متضمن زیبایی کلام باشد، بلکه به جا و مکانی اشاره می‎کند که استفاده از آن در این روزگار حتی در ایران رایج نیست، چه رسد در امریکا (محل وقوع داستان) در رمان جا نمی‎افتند، برای نمونه به دیوانیان، یا سالار دیوانیان و…

۸- بخش‎هایی از «دره پنهان» قرار است دارای فضایی پر رمز و راز و حال و هوایی اسطوره‎ای باشند، اما نویسنده در آوردن اسطوره به ساحت داستان و پیوند زدن فضای ذهنی با فضای عینی داستان نه تنها شیوه‎های بدیعی به‎کار نمی‎برد، بلکه به کلی به بی‎راهه می‎افتد. فی‎المثل راوی روی کاناپه‎ای نشسته، به خواب می‎رود و خود را در قرن‎ها پیش می‎یابد و حجمی طولانی از کتاب بدان اختصاص پیدا می‎کند و با بیداری به زمان حال می‎آید و حال فارغ از خط و ربط این بخش‎های کتاب با دیگر بخش‎هایش در همان قدم نخست نویسنده برای این رفت و برگشت که در چند جای دیگر کتاب هم شاهد هستیم از شیوه‎ها و تکنیک‎هایی بسیار آشنا و دم‎دستی استفاده می‎کند. و اما در فرود آوردن اسطوره به ساحت داستان، فارغ از درست یا غلط بودن آن، لااقل با اطمینان درباره ظرافت و زیبایی می‎توان گفت آن‎که کارکرد اسطوره را به لایه‎های دیگر از داستان می‎برد تا در پس روایت داستان مخاطبان آشنا و حرفه‎ای‎تر مجال دریافت و درک سطوحی دیگری از داستان را داشته باشند، به توفیق نایل می‎آید نه آن‎که اسطوره‎ها را به شکل مستقیم و خام و بدتر از آن تحمیلی در لابه‎لای داستان بگنجاند و به‎جای آن‎که ارتباطی منطقی میان اجزای داستان و مفهوم موردنظر برقرار سازد، به شرح و توضیح اسطوره‎ها پرداخته و مستقیم آن‎ها را به مخاطب عرضه می‎کند. در چنین داستانی بیش از آن‎که استفاده از اسطوره به شکل‎گیری لایه‎ها و سطوح دیگر بینجامد که به ظرافت طراحی شده‎اند، ظهور و بروز اسطوره‎ها جز آن‎که به لکنت داستان بیانجامد و توی ذوق مخاطب بزند، حاصل دیگری پیدا نمی‎کند.

۹- و نهایت این‎که اگر ارزش امتیازی در «دره پنهان» باشد که هست، نه برای آن نثر سنگین که متصنع و فاقد شور و زیبایی‎ست و نه برای آوردن اسطوره‎ به ساحت داستان که ناکام مانده و نه بخش‎های ذهنی کتاب که بیشتر آشفته و نچسب به اصل داستان از کار درآمده‎اند که در همان روایت بدنه داستان است که نثری ساده دارد و گاه نیز واجد زیبایی و بیانی تصویری می‎شود. به این ترتیب نویسنده به جای تلاش برای به هدف زدن سنگی بزرگ، که در عمل اگر توان برداشتن آن‎ را هم داشته، بدون خوردن به هدف چند قدم آن‎طرف‎تر زمین گذاشته است! ای کاش به همان ماجرای «عرصه» و تلاش راوی برای به سامان رساندن طرح خود برای آن زمین‎ها و… بسنده می‎کرد و به‎جای آن‎که شرح و تعریف اسطوره به خورد مخاطب بدهد، داستان خود را تعریف می‎کرد. متاسفانه در سالهای اخیر اصرار بسیاری از نویسندگان برای متفاوت بودن و متفاوت نوشتن باعث به هدر رفتن ظرفیت‎های زیادی از ادبیات داستانی معاصر شده که در نهایت یا نمونه سطح پایین‎تر بازی‎های فرمی در آثار فرنگی بوده‎اند‎ و یا ناکام از تکرار همین بازی‎های فرمی، نویسنده  از اصل نیز  دور افتاده است. مگر نه اینکه عمده داستان‎های ماندگار ادبیات ایران، داستانهایی فارغ از پیچ و تاب‎هایی این گونه بوده‎اند؟

*کوتاه شده این نوشته در هفته نامه مثلث منتشر شده است.