درباره‎ی «پدرو پارامو» شاهکار خوان رولفو/ فریدون حیدری ملک‌میان

“من به کومالا آمدم چون به من گفتند که پدرم، پدرو پارامو نامی، این‎جا زندگی می کرد…”

چگونه ممکن است کتابی را گشود و شروعی چنین شگفت انگیز، قدرتمند و فراتر از انتظار را حتی فقط تا همین حد خواند و همچنان ادامه نداد؟

کدام اهل کتابی را که به شکل حرفه ای داستان و بالاخص رمان میخواند، از آن گریزی است؟

چهار هزار سال و شاید حتی از آن دیرتر، ادبیات شفاهی و کتبی پیوسته آموخته‎اند که پدر موجودی است شناخته و آشنا. عادت هزاره‎ها در عمق جان ما چنان ریشه دوانده است که هرگز به‎صرافت نمی‎افتیم تا به نقش پدر تردید روا داریم. اگرچه گاه زندگی را بازی بیابیم. گیرم یک بازی ناگزیر که به تعبیر بیدل: “بر گردن افتاده است.”

با این همه، حتی در قصه‎هامان هم پدر پیوسته پدر است؛ پدری که گاه اگرچه همچون سهراب او را ندیده‎ایم، ولیکن می‎دانیم که رستم‎نامی است. تهمینه همه‎چیز را گفته است. حتی از این هم مسلم‎تر؛ همه می‎دانند.

اما در این‎جا، در رمان خوان رولفو، پدر، پدرو پارامو است. نه تنها هرگز او را ندیده‎ایم که هیچ هم نمی‎شناسیمش.

اگرچه مادر (دولورس یا دولوریتاس)، از او چیزهایی گفته باشد، اما گویا خود دولورس هم هیچ نشانی از پدر، جز توهم برای پسرش به میراث ندارد. او بیش از هرچیز از دست پدرو پارامو عصبانی است. او هرگز فرصت نکرده تا پدر فرزندش را به‎درستی بشناسد.

داستان‎های معدودی هستند که در همان یکی دو سطر نخست، آغازی چنین تأمل‎برانگیز داشته باشند. تعبیر غافلگیرانه، تعبیری سخیف است؛ ولیکن پارادوکسی است بسیار هنرمندانه و کاملا حساب شده. وقتی می‎گوییم فلانی‎نامی، یعنی این‎که از فلانی چیز اندکی یا نه، تنها نامش را می‎دانیم، همین و بس؛ اما این فلانی همیشه و در همه‎جا هر کسی بوده، الا خانواده، الا پدر و حالا در این‎جا فلانی پدر است: “پدرم، پدرو پارامو نامی!”

خوان پرسیادو که از قضا نام کوچک نویسنده را نیز دارد، به مادر در حال احتضارش قول می‎دهد همین که از دنیا رفت، به دیدن پدرو پارامو برود. پیش از آن، مادر به او گفته: “چیزهایی که مال ما نیست از او درخواست نکن. فقط دنبال چیزهایی باش که می‎بایست به من می‎داد و نداد. کاری کن تا شرمنده شود که ما را ترک کرده.”

خوان پرسیادو نخست قصد نداشته به قولش وفا کند اما بعد حرف‎های مادر آن‎چنان مشغولش کرده که به هیچ‎چیز دیگری فکر نمی‎کرده. حتی خوابش را می‎دیده و کار به آن‎جا کشیده که فکر پدرو پارامو خواب و آرام از او ربوده. برای همین به کومالا آمده.

سرراهش به کومالا در لوسانکوئن تروس “جایی که سه یا چهار راه به هم می‎رسید” به مردی با الاغ‎هایش برخورد می‎کند. خوان رولفو استادانه پیش از آن‎که از هویت و حتی وجود صاحب الاغ‎ها چیزی بگوید، ناگهان بخشی از گفت‎وگوی او را با خوان پرسیادو در داستان می‎گنجاند که گویی تأکیدی است مبهم به شبح‎وارگی او:

“اسم روستای آن پایین چیست؟”

“کومالا، آقا.”

“واقعا آن‎جا کومالاست؟”

“بله، آقا.”

“پس چرا مثل شهر ارواح است؟”

“مردم این‎جا روزگار بدی داشتهاند، آقا.”

در ابتدا ما نمی‎دانیم خوان پرسیادو با چه کسی گفت‎وگو می‎کند. ولیکن از لحن گفت‎وگو و تکرار کلمه “آقا”، توگویی نه تنها به فرودست بودن مرد که حتی تا حدودی به سر و وضع و شیوه لباس پوشیدن ساده‎اش پی می‎بریم. رولفو درباره صاحب الاغ‎ها به‎طور مستقیم چیزی نمی‎گوید، اما با بهره‎گیری مقتصدانه از کلماتی چنین اندک، چنان شخصیت سایه‎وار او را می‎پروراند که ما به‎خوبی می‎شناسیمش.
صاحب الاغ‎ها از خوان پرسیادو میپرسد: “چرا به کومالا می‎روید؟”
“می‎خواهم پدرم را ببینم.”
صاحب الاغ‎ها فقط می‎گوید: “اهوم.”
و بعد:
“پدرتان چه قیافه‎ای دارد؟”
“نمی‎دانم، همینقدر میدانم که اسمش پدرو پاراموست.”
“اهوم.”
صاحب الاغ‎ها این کلمه را طوری به زبان می‎آورد که گویی آه می‎کشد.
خوان پرسیادو می‎گوید: “یعنی به من گفته‎اند اسمش پدرو پاراموست.”
و می‎شنود که صاحب‎الاغ‎ها دوباره می‎گوید: “اهوم.”
پیشتر، گویا در همان لوسانکوئن تروس، خوان پرسیادو در نخستین لحظه برخوردش با صاحب الاغ‎ها از او پرسیده بود: “کجا می‎روید؟” با اشاره دست گفته بود: “آنطرف، آقا.” “می‎دانید کومالا کجاست؟” “من خودم به کومالا می‎روم.” تا این‎که سرانجام در تسلسل پیچ‎درپیچ داستان، صاحب الاغ‎ها می‎گوید: “پدرو پارامو پدر من هم هست.” ناگهان گویی در اوج ابهامی فزاینده، سنگینی سکوت شکسته می‎شود. این صحنه گفت‎وگو بلاشک یکی از حساس‎ترین و کلیدی‎ترین صحنه‎های بخش آغازین رمان به حساب می‎آید.

اما اگر هر نویسنده دیگری غیر از خوان رولفو با تمامی تجربیات پس پشتش می‎بود، این صحنه را چگونه از کار درمی‎آورد؟ به مجرد این که صاحب الاغها می‎گفت: “پدرو پارامو پدر من هم هست.” شاید از حیرت خوان پرسیادو در برابر برادرش، این برادر نویافته‎اش، دوست‎تر داشتیم که بدانیم چه عکس‎العملی از خود نشان می‎دهد. اما رولفو در ادامه فقط می‎نویسد: “یک دسته کلاغ در آسمان بی ابر پرواز می‎کردند و می‎خواندند: قار، قار، قار.” و این‎چنین حیرت ما نیز به هراس مبدل می‎شود، اما نه، این گروتسکی از آمیزش حیرت و هراس است. بخش پایانی بند نخست داستان با گفت‎وگویی همراه است که همچنان به رازوارگی کومالا دامن می‎زند: “نگاه کنید، آن کوه را می‎بینید، آن یکی که مانند مثانه خوک است؟ خوب، آن‎جا را نگاه کنید. گردنه آن کوه را می‎بینید؟ حالا به آن‎طرف نگاه کنید. آن کوه را می‎بینید که آن‎طرف است؟ خوب، این‎ها همه مدیالوناست، هرچه می‎بینید. و همه‎اش ملک پدرو پاراموست. او پدر ماست، اما ما کف اتاق، روی یک تکه حصیر، به دنیا آمدیم. خنده آور این است که خودش تک‎تک ما را غسل تعمید داده است. شما را هم غسل تعمید داده، نداده؟”

“خبر ندارم.”

“جای‎تان توی جهنم است.”

“چی گفتید؟”

“گفتم، دیگر داریم می‌رسیم، آقا.”

“می‌دانم، اما روستا را چه می‎گویید؟ انگار کسی تویش نیست.”

“ظاهرش را نبینید، همین است که گفتید، دیگر کسی آنجا زندگی نمی‎کند.”

“پدرو پارامو چی؟”

“پدرو پارامو سال‎ها پیش مرده.”

و بدین ترتیب همراه با راوی آرام آرام به اشخاصی برمی‎خوریم و در جریان حال و روز غریب‎شان قرار می‎گیریم که در حقیقت پیش‎تر مرده‎اند؛ حتی خود راوی هم دیگر زنده نیست. خوان پرسیادو و بقیه قهرمانان داستان به جهانی دیگر تعلق دارند: جهان سایه های بدون جسم.