نگاهی به مجموعه داستان «سه‌شنبه قرقی» اثر فرزام شیرزادی

مجموعه داستان «سه‌شنبه قرقی» نوشته فرزام شیرزادی در برگیرنده یازده داستان کوتاه است. غیر از دو داستان «بوی مرگ در جنگل» و «حکایتی دیگر» باقی داستان‌ها در فضای کلان شهر تهران و حواشی‎آن اتفاق می‌افتند، در این داستان‌ها، پیدا و پنهان المان‌های شهر تهران و بازتاب  فضای حاکم بر آن، در زندگی ساکنان  این شهر دیده می‎شود. ساکنانی که در این داستانها شخصیت‎هایی از لایه‎های مختلف اجتماعی و با پرداختی چند و جهی هستند. تهرانی که در اغلب این داستانها  ترسیم می‎شود، شهری بزرگ و بی در و پیکر، شلوغ و برخوردار از آدمهایی که سر در لاک خود دارند، آدمهایی که نه توجهی به دیگران دارند و نه اصلا از عهده‎ی در ک آنها بر می‎آیند. داستانهای شیرزادی از معدود آثاری‎ست که تهران در آنها حضوری محسوس و در عین حال مملموس دارد، داستانهایی که به جغرافیای وقوع اتفاقات‎شان چنان پیوند خورده اند که نمی‎توان آنها را بدون تهران و فضای حاکم برآن تصور کرد. شیرزادی همچنین در این داستانها با رویکردی طنز آلود به شخصیت ها و موقعیت ها و ماجراهایی که در آن درگیرند پرداخته است. نثر ساده و پاکیزه‎ی او نیز به خوبی در خدمت این حال و هوای طنز آمیز که در رگ و پی داستانها جریان دارد، در آمده است.

اگرچه داستانهای این مجموعه اغلب در خور اعتنا از کار درآمده‎اند، اما شاید بتوان با مروری بر دو داستان «سه شنبه قرقی» و «گوساله دخترباز» که داستانهای کلیدی این مجموعه محسوب می‎شوند، اشاره‎ای به شاخص‎ترین وجوه کار شیرزادی داشت.

در نخستین داستان این مجموعه که نام کتاب هم از آن گرفته شده (سه‌شنبه قرقی)، شخصیت اصلی داستان جوانی بیست و یکی دو ساله است که با موتورسیکلتی فرسوده حیران در شهر تهران پرسه می زند.

راوی حیران و سرگردان این داستان به نظر اهل محله‌های پایین شهر است، توجه خاصی به تفاوت نوع زندگی در بالا و پایین شهر تهران دارد و با توجه موقعیتی که در آن قرار دارد، این تفاوتها را  با خونسری روایت می‌کند، شهر تهران از منظر نگاه او دوپاره است: آنجاهایی که  دردسر به سراغش می‌آید  و آنجاها که با خیال آسوده‌تر جولان می‌دهد. مثلا اینکه بعد از زدن بنزین مفتی در جایگاه سوخت، در بالای شهر کسی برای سیصد و پنجاه تومان خودش را به دردسر نمی‌اندازد! اما پایین شهری‌ها یک وقت می‌زند به سرشان و با یک موتور قبراق و سرحال می‌آیند دنبال آدم، ولی آن بالاها، کسی برای سیصد و پنجاه تومان خودش را به دردسر نمی‌اندازد…

تهران در این داستان،  شهری‎ست بی در و پیکر با انبوهی آدمها که با این حال آدم در آن احساس تنهایی می کند. شهری که آدم‌ها سر در لاک خود دارند و از فرط دردسرهای روزمره کاری به کار هم ندارند. تهران سال ۱۳۸۲در «سه شنبه‎ی قرقی»، تهرانی مملو از بوق و سوت و سر و صداست؛ با اتومبیل‌هایی که تنها راه چاره را در پشت چراغ‌های قرمز طولانی، گذاشتن دستشان روی بوق می‌دانند و راوی که آنقدر هم پول ندارد تا زنجیر متور سیکلتش را که خرخر می‌کند درست کند، بلند بلند میان هیاهو و هوای دودآلود این شهر بی در و پیکر آواز می‌خواند تا صدای زنجیر موتور روی اعصابش نیاید و آزارش ندهد.

نکته مثبت داستان، غلبه راوی است، برفضا و شهری که با بدبختی و مکافات او را احاطه کرده است. شیرزادی در این داستان بدون افتادن در دام کلیشه و همچنین پرهیز از هرگونه پیش‌داوری یا پیچیده‎نمایی‎های کاذب، به گونه‌ای ساده و به نوعی خونسردانه ماجرا را روایت می‎کند. راوی داستان  با مجموعه قواعدی که برای خود ساخته و به عبارتی قانون او برای زیستن در شهری بی‌رحم است،  برگرفتاری‌هایش فایق می‌شود. اوحتی برای بنزین مفتی زدن هم اصول خود را دارد و می‎گوید نام همه پمپ‌بنزین‌هایی را که در آنها بنزین مفتی زده، جایی یادداشت کرده تا وقتی پولدار شد، پول همه آنها را بپردازد!

او بدون آنکه از قهرمان بازی‌های معمول تبعیت کند، یکه و تنها حق و حقوق فراموش شده شهروندی‌اش را باز می‌ستاند: بخشی از پولش را از حاج‌آقا جمالی بازاری می‌گیرد، بنزین مفتی تو باک موتورش می‌ریزد، بلند بلند آواز می‌خواند تا صدای زنجیر فرسوده موتورسیکلت آزارش ندهد و در نهایت پیرمرد گنجشک‌فروش را دست به سر می‌کند. نویسنده با آشنایی‎زدایی از عناصری ساده که در پیرامون ما وجود دارد، داستانش را روایت می‎کند و سرانجام با شکستن پاره‎ای کلیشه‎های رایج،  آن را به پایان می‌رساند و راوی در تهران بزرگ پر از هیاهو قرقی می‌شود به راه.

داستان گوساله دخترباز، ماجرای جوانی دانشجو است که در تهران زندگی می‌کند و خانواده‌ای  تازه به دوران رسیده‌ دارد و پدرش دلالی‎ست که پس از سال‌ها به پول و پله‌ای اساسی رسیده است. او درگیر و دار مشکلاتی که با آدمهای پیرامون خود دارد، عاشق‌ دختری هم هست که می‌خواهد با او ازدواج کند. اما  پدر و مادرش در مورد  او دچار سوءتفاهم عجیب و غریبی هستند. در این داستان هم با  شخصیت‌هایی چند وجهی روبرو هستیم که در تعارض با هم بوده و موقعیت شهری و جغرافیایی آنها را رو در رو و گاهی هم کنار یکدیگر قرار داده است.

شیرزادی در این داستان فضایی زنده و پذیرفتنی از شهر تهران ترسیم می‌کند، شهری که در آن آدمها به جز مواردی اندک، همواره  به‎هم دروغ می‌گویند و چندان برای‎شان فرقی ندارد که اطرافیان‎شان، از دوستان گرفته تا برادر  و حتی فرزندان‎شان درگیر چه مشکلاتی هستند.

هنگامی که راوی داستان با دختر مورد علاقه‌اش به قصد مقصدی نامعلوم،  سوار خودرو پیکان مسافرکشی می‌شوند، در آن اتومبیل هم هر کس ساز خودش را می‌زند. گویی این آشفتگی و عدم درک و توجه به دیگران، ویژگی مشترک و غالب فضای ذهنی  آدم‌های شهرهای بزرگ و به ویژه تهران است.

دیالوگ‎های این داستان اغلب کوتاه و موجزند و شیرزادی به خوبی از عهده‎ی نگارش آنها برآمده، بخش مهمی از شخصیت‌پردازی داستان هم در خلال این دیالوگها صورت می گیرد. «گوساله‎ی دختر باز» یکی از شاخص‌ترین داستان‌های این مجموعه است که از پایانی باز برخوردار است و سرنوشت راوی و عشق او  همچون موقعیت پر دغدغه و هراس آنها در  ابتدا و میانه‎ی داستان، در هاله‌ای رمزآلود نیز به پایان می‌رسد.

شیرزادی در اغلب داستانهای این کتاب روایتی ساده، سرد و گاه  (به ظاهر) بی احساس ارائه می کند که به شدت با فضایی که زا زندگی شهری ترسیم کرده همخوانی دارد، او کوشیده که تا حد ممکن دربرابر موقعیت‎ها و رخدادها، موضع‎گیری نکرده و دست به قضاوت نزد و اغلب نیز با پایانی باز ذهن خواننده را نسبت به سرنوشت و سرانجام شخصیت‎ها درگیر کرده تا در ذهن خود، نقطه‎ی پایان دلخواه خود را برای این داستانها بگذارند.