داستان نویسی به زبان ساده: رمان چیست؟

چندی پیش سرفصلی در «مد و مه» گشودیم با عنوان رمان‎نویسی به زبان ساده، چیزی شبیه کتاب‎های آموزشی گام به گام که به علاقمندان مبتدی در حوزه‎های مختلف، به زبان ساده موارد مد نظرشان را آموزش می‎دهند. هدف ما نیز این بود که علاقمندان مبتدی داستان‎نویسی را با مفاهیم بنیادین و اولیه‎ی آن آشنا سازیم. دو گام نخست را با عنوان ریشه‎یابی واژه رمان و تبارشناسی رمان، پشت سرگذاشتیم، اما متاسفانه فاصله زمانی تا برداشتن گام بعدی قدری طولانی شد. علت هم چیزی نبود جز فشردگی مطالب در نوبت انتشار؛ اگرچه در «مد و مه» هر روز یک مطلب تازه برای خوانندگان عزیز منتشر می‎کنیم؛ اما با این حال گاه نوشته‎های برخی از دوستان مدتی طولانی در نوبت انتشار می‎ماند که از این فرصت استفاده کرده و از آنها پوزش می‎خواهیم.

به هر تقدیر در سومین گام داستان‎نویسی به زبان ساده، این قول‎ را می‎دهیم که از این پس فاصله زمانی بین گام هایی که در این زمینه خواهیم برداشت، خیلی طولانی نشده و دوستان علاقمندی که در طول این مدت ایمیل زده و همگامی خود را با این مطالب اعلام کرده‎ و خواستار ادامه یافتن آن شدند، حداقل در ماه شاهد برداشتن دو گام تازه در این زمینه باشند.

اما پیش برداشتن گام سوم به چند نکته باید اشاره کنیم: نخست آنکه این آموزش گام به گام، نه نوشته‎هایی تالیفی که در واقع تدوینی است! تدوین و بازنویسی مطالبی که از منابع موجود استخراج شده‎اند، به زبانی ساده‎ و همه فهم. البته در میان این منابع آثار جمال میرصادقی در حوزه آموزش داستان‎نویسی و همچنین ترجمه‎های محمد سلیمانی سهمی ویژه داشته‎اند. دوم اینکه دوستان که از میانه راه با ما همگام می‎شوند برای اینکه به سهولت به نوشته‎های قبلی استفاده کنند، از طریق برچسب‎های مشترک در انتهای این نوشته‎ها (به ویژه عنوان داستان‎نویسی گام به گام) می‎توانند به قسمت‎های قبلی دسترسی پیدا کنند.

سوم اینکه دوستان علاقمند می‎توانند مطالب خود را در این زمینه (بازنویسی، تدوین یا تالیف)، برای کامل کردن بحث برای ما ارسال کنند تا به اسم خودشان منتشر شود و یا اینکه بحث‎های مرتبط در منابع موجود را انتخاب و برای ما ارسال کنند تا یک حرکت جمعی در این زمینه داشته باشیم.

***

رمان چیست؟

پیش از این که به سراغ ویژگی‎هایی برویم که به کمک آنها می‎توان رمان را از غیر آن  بشناسیم و ا تعریفی از رمان ارائه کنیم، ابتدا باید ویژگی‎های داستان را شناسایی کنیم؛ چراکه بدیهی‎ست رمان گونه‎ای از شکل‎های مرسوم داستان و ظرفی برای داستان‎گویی به شمار می‎رود.

در آغاز باید به این نکته توجه داشت که هر متنی که ماجرایی را تعریف می‎کند، داستان و یا رمان نیست. زیرا با متون منظوم هم می‎توان سلسله‎ای از اتفاقات را روایت کرد (بارزترین نمونه‎اش شاهنامه فروسی)، در شکل منثور نیز قصه و حکایت می‎توانند چنین کارکردی داشته باشند.

داستان به نثر نوشته می‎شود، اما در عین حال تفاوت‎هایی بنیادین هست میان آن با قصه و حکایت و دیگر متون منثور. عمده‎ترین نقطه تمایز میان آنها نیز در نوع روایت هر یک از آنهاست. رمان و داستان باید از روایتی داستانی‎نیز برخوردار باشند. روایت داستانی اگرچه به نثر نوشته می‎شود و برای بازگویی ماجرا یا اتفاقی به‎کار می‎رود که آغاز و انجامی دارد و شخصیت‎هایی و … اما این‎ویژگی‎ها  امکان دارد در دیگر روایت‎ها نیز و جود داشته باشد.

بنابراین بهتر است این تعریف را چنین کامل کنیم: روایت داستانی که بنیادی‎ترین عامل برای شناسایی رمان و داستان، اعم از کوتاه یا بلند آن به حساب می‎آید، روایتی‎ست منثور از سلسله حوادثی که زنجیروار با یکدیگر پیوند دارند و ماجراهایی را روایت می‎کنند که از حرکت بیرونی یا درونی برخوردار بوده و دارای نقطه آغاز و پایان هستند، همچنین از شخصیت‎هایی (شخصیت‎ها الزاما انسان نیستند!) برخوردارند که هر یک نقش و تاثیری در آن داشته و مهمتر از همه اینکه روایت این سلسله حوادث (که گفتیم پیوندی زنجیروار دارند)، مبتنی‎ست بر زمان و مکان. یعنی این که در ظرف مکانی و زمانی جریان داشته و به عبارتی بر منطقی مکانی و زمانی استوارند (البته تقدم و تاخر این رخدادها می‎تواند به دلخواه نویسنده و به ضرورت ساختمان اثر شکسته شود).

کوتاه یا بلندی سلسله رخدادهای مورد اشاره در روایت داستانی، یکی از مهم‎ترین پارامترهای تفکیک کردن شکل‎های مرسوم و آشنا در داستان است: یعنی رمان، داستان بلند و داستان کوتاه و همچنین داستانک، که در دو مورد آخر (داستان و داستانک)،  این  سلسله حوادث می‎توانند در حد یک یا چند رخداد کوچک در زمانی کوتاه و در یک مکان محدود باشند و به همین تناسب تعداد شخصیت‎ها نیز کمتر از رمان و یا داستان بلند باشد. با این وصف باید کوتاه یا بلندی داستان را مهمترین ویژگی تفکیک دستان کوتاه یا داستانک از یکدیگر دانست.

ادگار آلن پو عقیده داشت، داستان کوتاه، داستانی‎ست که در یک نشست بتوان آن را خواند. عده‎ای نیز آن را داستانی می‎دانند که حجمی در حدود ده هزار کلمه یا کمتر از آن داشته باشد. داستانک هم تکلیفش روشن است، داستان کوتاه کوتاهی‎ست مه حد اکثر حدود هزار کلمه باشد یا کمتر.

از سوی دیگر داستان کوتاه نسبت به رمان و داستان بلند، شخصیت‎های کمتر و البته پیچیدگی پیرنگش هم کمتر باشد. به همین ترتیب بدیهی‎ست رمان یا داستان بلند (که حجمی بین داستان کوتاه و رمان دارد)، از شخصیت‎های بیشتر و پیرنگی پیچیده‎تر برخوردار باشد.

جمال میرصادقی هم از داستان بلند و رمان تعارف زیر را ارائه داده است:

داستان بلند

داستان بلند، داستانی است که از نظر کمی از «داستان کوتاه» بلندتر و از «رمان» کوتاه تر است و از نظر کیفی نیز با داستان کوتاه و رمان تفاوت دارد. داستان بلند تقریبا از نظر کیفی خصوصیت‌هایش با ناولت و رمان کوتاه مشابه است. یعنی این نوع داستان‌ها بعضی از مختصات و کیفیات داستان کوتاه و رمان را توأم دارند. خصلت داستان کوتاه در فشردگی و ایجاز محتوای آن است، زیرا در داستان کوتاه اغلب فرصتی برای پرداخت و پرورش شخصیت‌ها و گسترش درونمایه وجود ندارد، اما در داستان بلند و ناولت و رمان کوتاه امکان گسترش شخصیت‌ها و درونمایه به‌طور محدود وجود دارد. اما از نظر کمیت برای این سه نوع اختلاف‌هایی قائل شده‌اند؛ داستانی را که از پانزده هزار کلمه تا سی هزار کلمه داشته باشد، «داستان بلند» می‌گویند و داستانی که از سی هزار تا پنجاه هزار کلمه داشته باشد، «رمان کوتاه» نامیده می‌شود و برای «ناولت» در بعضی از فرهنگ‌های ادبی پانزده تا سی هزار کلمه و بعضی دیگر سی تا پنجاه هزار کلمه قائل شده‌اند.

رمان

رمان مهمترین و معروفترین شکل تبلوریافته ادبی روزگار ماست. معمولا گفته می‌شود رمان با «دن‌کیشوت» اثر سروانتس، نویسنده اسپانیایی، در خلال سال‌های ۱۶۰۵  ۱۶۱۵ تولد یافته است و با رمان «شاهزاده خانم کلو» نوشته مادام دولافایت، نویسنده فرانسوی، تقریبا بنیان رمان‌نویسی امروزی گذاشته شد. تعریف‌هایی که برای رمان داده شده، متنوع است و هر کدام بر نوعی از رمان قابل تطبیق است. در اینجا دو تعریف از رمان آورده می‌شود: «رمان، داستانی طولانی است که براساس تقلیدی نزدیک به واقعیت، از آدمی و عادات و حالات بشری نوشته شده باشد و به نحوی از انحاء تصویر جامعه را در خود منعکس کند.»

«روایت منثور داستانی طولانی که شخصیت‌ها و حضورشان را در سازمان‌بندی مرتبی از وقایع و صحنه‌ها تصویر کند. اثری داستانی که کمتر از ٣٠ تا ۴٠ هزار کلمه داشته باشد، غالبا به‌عنوان «داستان کوتاه»، «داستان بلند یا ناولت» یا «قصه» محسوب می‌شود، اما رمان حداکثری برای طول و اندازه واقعی خود ندارد. هر رمان، شرح و نقلی است از زندگی. هر زمان متضمن «کشمکش»، «شخصیت»، «عمل»، «صحنه‌ها»، «پیرنگ» و «درونمایه» است.

گام بعدی: انواع رمان