داستانِ داستان در ایران(۲):عباس میرزا و مبارزه با انحطاط ایران

چندی پیش بخش نخست این نوشته که به سرچشمه‎های رمان فارسی می‎پردازد، در «مد و مه» منتشر شد و از نظر شما گذشت، نوشته‎ای که می‎کوشد به دلایل، زمینه‎ها و چگونگی تولد رمان‎نویسی در ایران بپردازد و اگر عمری بود رواِیتگر داستان داستان‎نویسی در این دیار باشد، البته به شکلی موجز و برای مخاطبی که به تاریخ ادبیات داستانی نگاهی غیر تخصصی دارد.

بخش نخست نوشته را در اینجا می‎توانید بخوانید.

***

تقریبا همزمان با تغییر تحولات ادبی در ایران که با دوران مشروطه مصادف بود، در کشورها و فرهنگ‎های همسایه نیز چنین دگرگونی‎هایی را شاهد هستیم و جالب اینکه آنها نیز معلول شرایطی همانند به لحاظ سیاسی، نظامی و اقتصادی هستند. در همین روزگار در عثمانی به دنبال موفقیت‎های نهضت اصلاحی شاهد اعلام مشروطیت در سال ۱۸۷۱ هستیم، در مصر هم در انقلاب اعرابی‎پاشا درسال۱۸۸۱، از ماهیتی مشابه برخوردار است. به این ترتیب در شرایطی که عباس میرزا در ایران بر آن شد تا از پیشرفت‎های علمی و صنعتی اروپائیان الگوبرداری کرده و راهی را آغاز کند که جبران عقب ماندگی‎های دوران احطاط سیاسی و انحطاط سیاسی و اقتصادی را کرده و از فاصله‎ای که غرب در سالهای پس از رنسانس از ایران گرفته بود بکاهد. این تقریبا همان اتفاقی بود که یکی دو سال زودتر یا دیرتر در فرهنگ‎ها و کشورهای همسایه نیز افتاد. نمونه‎اش عثمانی، مصر، سوریه، پنجاب و… که با جنبش هایی تحت عنوان تنظیمات، النهضه و… گام هایی برای تجدید حیات و اصلاحات برداشتند اتفاقا آنها نیز از شرایط اقتصادی سیاسی مشابهی برخورداربودند و در راستای واردات پیشرفت‎های صنعتی و  نظامی و سیاسی غرب، از تاثیرات فرهنگی و هنری مصون نمی‎مانند به‎ویژه ادبی مصون نمی‎مانند.

رمان و داستان‎کوتاه شکل‎های تحول یافته داستان‎گویی در کشورهای اروپایی است که در گذر قرنهای متمادی (روزگاری به شکل رمانس و روزگاری دیگر به شکل پیکارسک و… نمود داشت) در یک دگرگونی تدریجی به صورت امروز در آمده است، اما در ایران مصنوع ادبی وارداتی است که از مقطع زمانی خاصی به بعد می‎رود تا جایگزین شکل‎های سنتی داستانگویی شود، شکل‎هایی که در ادبیات ایران سابقه‎ای دیرینه اما اساسا متفاوت با رمان غربی دارد که نمونه های آن را در داستان‎های منظوم شاهنامه یا حکایت‎های منثور و اخلاقی سعدی و… می‎توان دید. بنابراین رمان برای انطباق با ادبیات این دیار و جایگزینی یکباره و غیر تدریجی مجبور است با عنایت به شکلهای سنتی داستان‎گویی تفسیری تازه از آن را ارایه کند. و این اتفاقی است که در ادبیات دیگر کشورها که تقریبا همزمان با ایران با چنین دگرگونی‎هایی در زمینه ادبیات روبه‎رو هستند نیز دیده می‎شود. از همین رو رمان فارسی نیز یک شبه بروز و ظهور نمی‎کند و در ابتدا به صورت داستانهایی تاریخی، عشقی، اخلاقی و پند آموز است که نسبت‎هایی به شیوه‎های سنتی و کهن ادبیات فارسی دارد.

و جالب آنکه این تفسیرهای دوباره  که به الگوهای سنتی وکهن نظر دارد و متناسب با جریان‎های تحول خواه و اصلاحی آن روزگاراست در دیگر حوزه ها نیز دیده می شود. برای نمونه چهره‎هایی چون میرزا ملکم خان و مستشار الدوله می‎کوشند تا به اتکای تجربه‎های دموکراتیک حکومت‎های پارلمانی غرب تفسیری تازه از احکام فقهی اسلام در راستای مسایل سیاسی ارایه کنند که کاملا منطبق بر قوانین دموکراسی‎های اروپایی است. آنها با آگاهی از قدرت و نفوذ مذهب در میان توده مردم ایران برای آنکه نظریاتشان حساسیت و مخالفتی را به دنبال نداشته باشند، به گونه‎ای حکومت پارلمانی و قوانین اروپایی را تفسیر می کنند که نه تنها مغایرتی با قوانین فقهی نداشته باشد، بلکه تا آنجا پیش می‎روند که گویی این اروپائیان بوده اند که قوانین خود را از فقه اسلامی استخراج کرده‎اند و خود ما از آن غافل مانده‎ایم! طالبوف تبریزی نیز در آثار خود چنین اشاراتی را دارد که چربش مذهبی بیشتری دارند. مجمو عه این نظریات نشان از استفاده این چهره‎ها از تجربیات ناکام روشنفکران قبلی همچون میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقا خان کرمانی، دارد که با رویکردی تند و اسلام ستیزانه خواهان چنین تغییر و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بودند و  بدون در نظر گرفتن پیوند مردم با مذهب اسلام، با ناکامی روبه‎رو شدند و آثار بنابراین آنان جز به شکل مخفیانه و تعداد محدود امکان انتشار پیدا نکرد و به همین دلیل نیز دایره تاثیر کستردهای نیافتند.

از سوی دیگر شکل گیری سنت رمان نویسی در ایران،  وابستگی بسیاری با دیگر تحولات فرهنگی و حتی سیاسی و اقتصادی این دوران داردکه به طور مشخص صنعت چاپ مهمترین آن است. عباس میرزا که فرمان وارد کردن چاپخانه و دایر کردن آن را می دهد دو کاربرد، بیش از بقیه مد نظر اوست. نخست چاپ روزنامه که از جمله مصادیق مهم تمدن پیشرفته غرب محسوب می‎شد و دانشجوایان اعزامی به فرنگ نمونهایش را در آن دیار دیده بودند و از قضا یکی از همانها (میزا صالح شیرازی) اولین روزنامه را در ایران به نام کاغذ اخبار منتشر کرد و دیگری چاپ کتاب های علمی و درسی برای آشنایی با علوم و فنون و صنعت غربی است. با دایر شدن اولین چاپخانه در تبریز که آن هم با ماموریتی که عباس میرزا به میرزا صالح داد محقق شد، به این ترتیب به چاپ کتاب سرعت گرفت و عناوین کتاب های منتشر شده رو به فزونی گذاشت که در میان آنها  به رمان‎هایی ترجمه شده نیز بر می‎خوریم. این چنین زمینه‎های شکل‎گیری نهضت ترجمه در سالهای بعد صورت پذیرفت که سنگ بنای آشنایی با گونه ادبی تازه‎ای بنام رمان.

ادامه دارد…