اضطراب نوشتن

محصور در میل به نوشتن، حتی محصور در لزوم نوشتن و مضطرب از این‎که نتوان نوشت. نوشتن هر چیزی، موقعیتی است‎ که نزد بار تلبی مشاهده می‎شود، نویسنده‎ای که دائما تکرار می‎کند:«می‎خواهم ننویسم».

بی‎شک در نوشتن لذتی نهفته است، اما اضطرابی که نزد تعداد زیادی از نویسندگان به‎وجود می‎آید، اشکال متفاوتی دارد و عادت‎ها و اعمال وسواس‎گونه را نزد آن‎ها با هدف به تعویق انداختن‎ لحظهء نوشتن افزایش می‎دهد. عاداتی چون تراشیدن مدادها، امتحان کردن خودکارها، راه رفتن یا گوش کردن به موسیقی، نشستن در کافه‎ای مخصوص و بر سر میزی مخصوص، مطالعه‎ کردن برای نیم ساعت، یک روز، تمام زندگی، قبل از نوشتن، بی‎وقفه نوشته‎‎های ثبت قبل یا روز‎های قبل یا تمام مدت زیستن‎ را تصحیح کردن، در آرزوی تعطیلات یا زمان آزادی که بالاخره‎ اجازه نوشتن بدهد به سر بردن و غیره. گویی تنها بعد‎ها می‎توان‎ نوشت، شاید فردا. امروزه بی‎شک تولیدات چاپی مباحث مربوط به اضطراب نوشتن را تکذیب می‎کنند. اما آیا می‎توان هنگامی که‎ اغلب کتاب‎‎ها حالت زندگینامه دارند یا آینه‎ای هستند که هدفشان

برجسته کردن تصویر خود یا شناساندن مکان‎‎های عمومی است، به‎وسیلهء کلماتی که تنها برای ایجاد ارتباط در نظر گرفته شده‎اند، مشخصا از ادبیات صحبت کرد؟

نه کشمکشی، نه بازی‎‎های سمبولیکی و نه تعهدی در خصوص مشکلات زبانی که پایه و اساس ادبیات هستند، هیچ کدام وجود ندارند.

نزد رولان بارت، نوشتار و ارتباط با زبان به نویسنده منتهی نمی‎شود. او عادات مخصوصش، سرخوردگی‎هایش در مقابل نوشتن، برنامهء کاری تعطیلاتش و رازداری ادبی‎اش که در آن‎ خود به‎نحو خیالی در زمرهء نویسندگان جای می‎گیرد را به‎گونه‎ای مسخره توضیح می‎دهد. «در ایام تعطیلات، ساعت هفت از خواب بیدار می‎شوم، پایین می‎روم، قفل در را باز می‎کنم، چای درست می‎کنم و… .

بعد لحظه‎ای می‎رسد که در آن شناورم، کمی احتیاج به‎کار کردن، گاهی کمی نقاشی می‎کنم‎ یا می‎روم داروخانه چند تا آسپرین می‎خرم یا در انت‎های باغ کاغذ‎ها را می‎سوزانم یا میز تحریری، قفسه‎ای برای خودم می‎سازم، چهار ساعت به همین منوال سپری می‎شود و من‎ باز هم کار می‎کنم و…».

عادت‎‎های جک روب نوشیدن نسکافه‎ای است که با شیر درست شده، صفحهء روشن‎ کامپیوتر در«شبی روبه پایان و روبه زوال»که تنها نور ضعیفی است و معنایش آغاز به نوشتن‎ است. جک در حلقه می‎نویسد:«دکمه‎‎های صفحهء کلید را فشار می‎دهم، دکمه‎‎هایی که‎ کلمات«من می‎نویسم»را می‎سازد، اما آن‎ها تنها بر صفحهء عمودی روبه‎روی من ظاهر می‎شوند، نوشتار الکترونیکی امروزی، فانی‎تر از مداد یا جوهر بر روی کاغذ است. فانی‎تر از زوال جزایی‎ که مستی نوشتن باعث می‎شود، فانی‎تر از زوال دستور«بریدن»که خود می‎تواند در هر لحظه‎ محکوم به نابودی شود». بین خلق و انهدام، به این مطلب بسنده می‎کند که نوشتن اصولی را متعهد شود و نسبت به نمایشی که بر صفحهء سفید یا مقابل کامپیوتر باز می‎شود بی‎اعتنا نیست. میشل دوموزان، موشکافانه نشان می‎دهد که نوشتار، جدال درونی نویسنده است. او را در جدالی وارد می‎کند بین میل به بیان احساساتش و لزوم مورد پسند قرار گرفتن. «موقعیتی‎ جدال‎برانگیز، زیرا بیان کردن احساسات، اصلاح کردن ارتباطاتی است که تا آن زمان بین‎ جهان و سوژه وجود داشته، حمله کردن و تا حدودی نفی دیگران است، اما چگونه در این‎ شرایط می‎توان شناخت و عشق کسب کرد؟ »

اغلب خواسته و پیش داوری مردم است-حقیقی یا صوری-که مانع خلاقیت می‎شود.

فروید اجتناب از بیان احساسات را به‎ اضطراب مرتبط می‎کند و آن را مانند محدودیتی در اعمال فرد که موجب به‎ تعویق افکندن کار‎ها می‎شود تعریف‎ می‎کند. فرد اعمالی را که در حیطهء اختیارش است برای این‎که مجددا دچار این حالت نشود و به منظور اجتناب از درگیری، به تعویق می‎اندازد.

(به تصویر صفحه مراجعه شود) شخصیت داستان کامو در طاعون را به یاد بیاورید. گراند، همیشه اولین جملهء رمانش را بازنویسی می‎کند، هنگام خواندن آن او تصور می‎کند که نقادان او را به زانو درخواهند آورد. «افتضاح است، آقایان!»کولت، هم‎رازش را برملا می‎کند، او پدرش را«علت ناتوانی»ادبی‎اش‎ می‎داند. پدرش زمان مرگ حدود ۱۰ جلد کتاب دویست، سیصد و صد و پنجاه صفحه‎ای به‎ ارث می‎گذارد. «صد‎ها و صد‎ها صفحهء سفید… اثری خیالی، معجزه‎ای در زندگی یک‎ نویسنده باید اتفاق بیفتد». فروید اجتناب از بیان احساسات را به اضطراب مرتبط می‎کند و آن‎ را مانند محدودیتی در اعمال فرد که موجب به تعویق افکندن کار‎ها می‎شود تعریف می‎کند. فرد اعمالی را که در حیطهء اختیارش است برای این‎که مجددا دچار این حالت نشود و به منظور اجتناب از درگیری به تعویق می‎اندازد. اما در تئوری والای او، تحریکات جنسی هستند که‎ از مسیر واقعی خود منحرف شده‎اند. بنابراین، به‎نظر می‎رسد که موضوع پیچیده‎تری بر صفحهء نوشتار نقش بازی می‎کند، جدالی بین تحریک به زندگی و تحریک به مرگ. شخصیت کامو که‎ نگاه نقاد را ناامید می‎کند، نگاهی‎ درونی است، نگاهی که میشل‎ موزان، آن را«افکار عمومی داخلی» می‎نامد، نگاهی که همزمان واسطه، گیرنده و در یک کلام«قابلهء اثر»است، «بازی همگی این گرایش‎‎های متضاد ممکن است برای چه‎کسی اتفاق بیفتد؟ » از پروست تا بارت، با گذر از بلانشو، لیریس یا سیوران، نویسندگان کتاب‎هایی‎ نوشتند که سراسر مشکل بودن یا غیرممکن بودن نوشتن در آن‎ها در تمام‎ دوره عمر نویسنده مشاهده می‎شود، خب چه می‎شود کرد! کسی هست‎ که مرگ برگوت را به یاد بیاورد؟

برگوت در نمایشگاه ورمر۱گیج از مشاهدهء«چشم‎انداز دلفت»، از این‎که نتوانسته حتی یک‎ جمله در حد کمال این نقاشی بنویسد می‎گوید:«با این اتفاق من خودم را مجبور به نوشتن‎ کردم، آخرین کتاب‎‎های من خیلی باریک بودند، رنگ‎‎ها در مقابل جملهء من باید مانند این‎ دیوار کوچک و زرد جلوهء خود را از دست بدهند، جملهء من باید پر طمطراق بشود».

لیریس در سن انسان دچار جنون گاوبازی می‎شود، در میدان گاوبازی و در میدان جنگ او تحریکات مرگ، زندگی و عشقی که مرگ تهدیدش می‎کند را به بازی می‎گیرد. او بعد‎ها در دفتر خاطراتش می‎گوید:«آیا یکی از اهدافی که دنبال می‎کنم این نیست که دقیقا بدانم به کجا می‎روم؟ هدف، این مضمون خارجی، این موضوع لطیف و یافت‎نشدنی است که باید معنایش کرد و آیا با معنا کردن می‎شود پیدایش هم کرد؟ موضوعی که غیبتش توجیه می‎کند چرا زندگی‎ام در وضعیتی از اضطراب، تنبلی و میل به خیالپردازی در جریان است. موضوعی‎ نامکشوف، دلهره‎آور و محروم شده، که ترسم از مرگ به آن دامن می‎زند. موضوعی که‎ می‎توانم با آن رابطهء دوستانه‎ای برقرار کنم و با آن می‎توانم خودم را فراموش کنم».

در واقع اضطرابی که نویسنده در به تعویق انداختن زمان نوشتن دچار می‎شود، دلیلش همین‎ است. لیریس خود را به خیالپردازی کردن و نویسندهء یکشنبه‎نویس بودن متهم می‎کند. راوی‎ داستان‎‎های پروست از حقارت و بی‎مایگی خود تأسف می‎خورد و از نویسنده‎شان ناامید. تنها در آخر کتاب زمان بازیافته است که نیش مرگ را احساس می‎کند و درحالی‎که از زمان‎ بازیافته آگاه است، از فراز اضطراب زمان از دست رفته تصمیم می‎گیرد و دست‎نوشته‎هایش‎ را برای ساختن کتابی همچون یک کلیسا جمع کند. «احساس خستگی و وحشت می‎کنم از این‎که احساس می‎کنم این زمان طولانی به واسطهء من نه تنها بی‎وقفه، زنده، متفکر و رازآلود بوده، بلکه این زمان زندگی من است. خود من است، اما در ضمن این‎که در هر دقیقه آن را متصل به خودم حفظ می‎کنم و زمان را، بالا رفته به قلهء سرگیجه‎آورش تحمل می‎کنم، احساس خستگی می‎کنم از این حس که نمی‎توانم بدون جابه‎جا کردن آن حرکتی بکنم». این‎ هوشیاری از زمان و مرگ را برخی نویسندگان، نه تعداد کمی از آنها، به‎شدت احساس‎ می‎کنند، آن‎ها آن را دستمایهء نوشتارشان می‎کنند. برهمین اساس است که بارت مبتلا به‎ میگرنی است که او را از کار کردن باز می‎دارد، از«میگرن‎‎های تاریخی»میشله‎۲، «این بیمار تاریخ»صحبت می‎کند:«تمامی بدن میشله دستخوش ماده‎ای می‎شود که خودش ایجاد کرده‎ است و او نوعی همزیستی شگفت‎انگیز بین تاریخ‎نگار و تاریخ برقرار می‎کند. تهوع‎ها، سرگیجه‎‎ها و تنگی نفس‎‎ها دیگر تنها در فصل‎‎ها و اقلیم محصور نمی‎شوند، بلکه وحشت از تاریخ حکایت‎شده‎ای است که منجر به آن می‎شود».

بازگشت‎‎ها و عادات وسواس‎گونه‎ای که نزد نویسندگان دیده می‎شود، برای جلوگیری از مضطرب شدن است. در فکر کردن/دسته‎بندی کردن، پرک همهء استراتژی‎‎های نوشتن را بررسی می‎کند. ساختار‎های هزار تو، مشغولیت شماره‎گذاری، نام‎گذاری کامل و بی‎نقص، تقسیم‎بندی و لیست کردن. همهء این شیوه‎‎ها را نویسنده به‎کار می‎بندد تا بعد‎ها شاید از گفتن‎ آن‎چه که در« W »یا یادگار کودکی به تحقق می‎پیوندد اجتناب کند. «مادرم را به‎خاطر نمی‎آورم». نوشتن، حرف زدن نیست، این نیز روشی برای حرف نزدن است، گفتن«هیچ»، همان‎طور که مضحک‎ترین یادگارها«من به‎خاطر می‎آورم»شکلی از اختصاص دادن‎ موضوعات اصلی به موضوعات فرعی، فراموش شده، حتی ناپدید شده است. همان‎طور که‎ عاداتی قبل از نوشتن وجود دارد، برای نوشتن نیز استراتژی‎‎هایی وجود دارد که به همان‎ اندازه پیچیده می‎باشد. حیله‎‎هایی برای خنثی کردن اضطراب، محدود کردن خاطرات در سازه‎‎های بتونی، پنهان کردن میل به نوشتن در پشت حصار نوشتار. بدون شک» W »یا یادگار کودکی نوشته نمی‎شد(اگر پرک اجبار نوشتن داستان‎‎های زنجیره‎ای را به عهده نگرفته بود، زیرا الزامات صوری‎ای که نویسنده به خود هموار می‎کند راهی برای منحرف کردن‎ اضطراب است). به خصوص در وضعیت پرک، در چهارچوب آن‎چه که وینینکت«ترس از سقوط»می‎نامد(همان‎طور که روان‎شناس پرک بعد از موزان بدون این‎که نامی برآن بگذارد به آن اشاره می‎کند). گاهی، دیر یا زود، از خلال این استراتژی‎‎ها به نویسنده الهام‎‎های کم‎و بیش حقیقی‎ای می‎شود، مانند زیگموند روسل در«چگونه من تعدادی از کتاب‎هایم را نوشتم»که بعد از خودکشی‎اش منتشر شد.

ساراکفمان، هوشیار یا ناهوشیار از مردن در صحبت‎‎های خفقان‎آور، اغلب خود را در مواجه‎ با انتخاب بین نوشتن یا زندگی کردن ناتوان می‎یابد. سمپرون در این زمینه خارق العاده‎ می‎نویسد:«می‎بایست بین نوشتن و زندگی کردن یکی را انتخاب می‎کردم. من این یکی را انتخاب کرده بودم. مداوای طولانی‎مدت زبان‎پریشی و آلزایمر را برای به‎جا ماندن انتخاب‎ کرده بودم». ننوشتن یا نوشتنی که نمی‎نویسیم، حفاظت از خود در مقابل اضطراب است و شاید پیش‎بینی خطر سقوطی که نویسنده را به بازی می‎گیرد. لیریس خود را به‎خاطر رؤیاپردازی سرزنش می‎کند، پروست از پرداختن به لذت‎‎های سطحی، بارت از فیش‎برداری کردن در عوض نوشتن و پرک از فکر کردن به حیله‎ها. آن‎ها تنها زمان نوشتن را به تعویق‎ می‎اندازند یا شاید به سادگی از خود محافظت می‎کنند. مارسل بنابو، در کتابش با عنوانی‎ طنزآلود(چرا هیچ چیز از کتاب‎هایم ننوشته‎ام)سعی می‎کند به مسأله غیرممکن بودن نوشتن‎ پاسخ دهد.

او اظهار می‎دارد که:«آنچه که دوست می‎دارد، به‎وجود آوردن یک مشکل، یک‎ ناراحتی-هرچند سبک و زودگذر-نزد کسانی است که در کمال آرامش خود را از پرداختن‎ به فعالیت‎‎های ادبی آزاد احساس می‎کنند و برعکس دوست می‎دارد به همهء کسانی که از ناتوانای در نوشتن رنج می‎برند کمی استراحت بدهد». این مشکل را برخی تا آخرین درجهء آن احساس می‎کنند، دیگران هرگز. اما طرفداران اولیپو، اضطراب پروست را از ناتوانی در نوشتن کتابش سرزنش می‎کنند و با این کلمات قاطع در خصوص اضطراب نوشتن چنین‎ نتیجه‎گیری می‎کنند:«براین‎اساس، نوشتنی که می‎خواهیم بنویسیم، نوشتن است. نوشتنی‎ که نمی‎توانیم بنویسیم، باز هم نوشتن است».

پی نوشت:

(۱). یان ورمر، نقاش هلندی، تابلوی چشم‎انداز دلفت را در سال ۱۶۶۰ نقاشی کرد. (مترجم)

(۲). Michelet,«Malade de I,Histoire»

سمرقند » شماره ۱۳