نگاهی به آثار سینمایی و داستانی ابراهیم گلستان

مقدمه:

هنرمند، حساس است. هنرمند، جوری می‎بیند که مختص خودش است. هنرمند با جهان گسترده و پیچیده هنر، ارتباط بر قرار می‎کند. هنرمند، دیگرگونه می‎بیند و دیگر گونه می‎اندیشد و دیگر گونه، گوش می‎کند. آن سان که صدای پرنده را از بالهایش تشخیص می‎دهد و آواز قمریان عاشق را زیبا‎تر از دیگران، می‎شنود. هنرمند، سایه روشن را می‎شناسد. دلگویه هایش را دوست می‎دارد و دوست‎تر می‎دارد که آن‎ها را به گوش آدمیان برساند تا اگر لذتی هست، به همگان برسد. گاه، این دلگویه‎ها را قلمی می‎کند و زمانی به تصویر می‎کشد.

داستان نویس و فیلمساز نیز همچون دیگر هنرمندان از این قاعده مستثنی نیستند. آنان می‎توانند با خلق داستان یا فیلم، انتقال‎دهنده این حساسیت‎ها و آفریدن‎ها باشند.

آنچه در ادامه می‎خوانید، نگاهی است به نثر «ابراهیم گلستان» در داستان و فیلم و نقش وی در تحول داستان نویسی و فیلم سازی:

۱= نثر گلستان در گفتار فیلم

۲- نثر گلستان در داستان نویسی

۳- نگاهی کوتاه به زندگی ابراهیم گلستان

***

۱- نثرگلستان در گفتار فیلم

«ازاین ثروت، جز شیاری کف آلود، نصیب مردم نمی‎شود».

این، گفتاری است کوبنده و تأثیر گذار که ابراهیم گلستان برای پایان بندی فیلم مستند «موج و مرجان و خارا» در نظر گرفته است. فیلمی که با همکاری الن پندری، نیلسون باکسترو فروغ فرخزاد( ۱۳۴۱-۱۳۳۷) بر اساس قراردادی با شرکت‎‎های عامل نفت در ایران ساخت و اشاره این گفتار به نفت کش غول پیکری بود که از جزیره خارک بارگیری کرده و در حال حرکت بر آب‎‎های خروشان بود و موج بود که می‎آمد و آب‎‎های کف آلود را با خود به ساحل می‎آورد.

موج و مرجان و خارا، با توجه به امکانات و بضاعت فیلم‎سازی در آن زمان، فیلم بی‎نظیری بود. هم از لحاظ ساختار سینمایی، هم گفتار شایسته و در خور که به قلم ابراهیم گلستان بود و جوری آن را نوشته بود که به راحتی با تصاویر، همخوانی داشت و همان‎گونهکه در دنباله خواهد آمد می‎بینید که وی در فیلم » تپه‎‎های مارلیک » نیز این چنین عمل می‎کند.

سکانس آغازین فیلم در زیر دریا، هنگامی که ماهیان در آمد و شد هستند: «چه می‎جویی؟ ریشه رازی از روزگار رفته؟ یا بذر حیاتی برای آفرینش فردا؟»

نگاه گلستان – در این فیلم – به نفت از یک سو، نگاهی است پرسشگر و از سویی دیگر، لطیف و تفکر برانگیز. آن‎جا که کارگران، خسته از کار روزانه زیر سایه لوله‎‎های نفت، خستگی از تن به در می‎کنند، حرف تازه‎ای می‎خواهد بزند که با تصویر دراز کشیدن کارگران در سایه لوله‎‎های نفت همخوانی غریبی دارد.

موج و مرجان و خارا، فیلمی است مستند و تأمل بر‎انگیز در مورد پروژه‎ای عظیم که مراحل مختلف آن را به روشنی به تصویر کشیده است. از سویی دیگر، فیلمی است که نگاهی عمیق و تفکربرانگیز در مورد نفت دارد که گرچه سیاه است، اما مِی‎تواند نوید بخش فرهنگی باشد که درونمایه‎ای روشن دارد.

این فیلم به سفارش شرکت ملی نفت ایران ساخته شد و درباره عملیاتی است که در ۴سال برای توسعه منطقه نفت‎خیز گچساران و رساندن خط لوله نفت آن به خارک انجام شده است.

گلستان، کارمند بلند پایه انتشارات شرکت نفت در آبادان بود و چند فیلم برای شرکت نفت ساخت تا جایی که چند تن از دوستان و روشنفکران تند مزاج به او ایراد گرفتند و به طعنه از «گلستان نفتی» سخن گفتند که همه چیزش را- البته نه به ب‎هایی اندک- فروخته است.

در اواخر دهه ۱۳۳۰ کارگاه فیلم گلستان با لوازم و تجهیزات فیلم برداری و صداگذاری از لحاظ قابلیت‎‎های فکری و خلاقیت‎‎های هنری بالایی برخوردار بود. در این استودیو تا پایان دهه ۱۳۳۰ حدود سیصد فیلم مستند خارجی در زمینه‎‎های علمی و صنعتی یا عمومی ترجمه یا صداگذاری شد.

او هم چنین، فیلم‎‎های دیگری مثل از قطره تا در دریا (۱۳۳۶) یک آتش (۱۳۳۷) خواستگاری(۱۳۴۱)تپه‎‎های مارلیک (۱۳۴۲)خانه سیاه است (فروغ فرخزاد۱۳۴۲) وخراب آباد/ما آدمیم(۱۳۴۰)رابا سرمایه خودو یا مشارکت مؤسسه‎‎های دیگر کارگردانی، یا تهیه کرده است. گلستان در تابستان ۱۳۴۰ برای ساختن فیلم «دریا» بر اساس داستان کوتاه « چرا دریا توفانی شده بود»نوشته صادق چوبک، اقدام کرد که به سرانجام نرسید.

از مشخصه‎‎های فیلم‎‎های مستند گلستان، نثر بدیع وی را می‎توان مثال زد که برای گفتار فیلم مورد استفاده قرار می‎گرفت. گلستان در حالی‎که در زمان لازم، می‎زند و می‎کوبد و شلاق را گاهی به گرده آدمیان فرود می‎آورد، در جایی دیگر، لطیف می‎شود و شاعرانه می‎نویسد. او روی موضوعی مثل نفت که تصاویر خشن سنگ و بولدوزر و خراب کردن و در هم ریختن و کفن پیچ کردن لوله‎‎های نفت را نشان می‎دهد، نثری شاعرانه به‎کار می‎برد. گاهی چوپانی با نی لبکش و زمانی ماهیانی که در زیر دریا آرام گرفته‎اند که نه فکر رازی هستند و نه در فکر روی زمین که آدم‎ها دارند خراب می‎کنند و یا فرود بالگردی که آرامش چوپان پیری را بر هم می‎زند.

همین نگاه متفاوت وی است که می‎شود به چنین نتیجه‎ای رسید که از سینما، شناخت درستی دارد. شاید هم به‎خاطر چنین مولفه‎‎هایی بود که گلستان، بیشتر فیلم هایش را خودش تدوین کرده است.

یکی دیگر از فیلم‎‎های مستند و تأمل بر‎انگیز گلستان، « تپه‎‎های مارلیک » است.

تصویر: پیکان‎ها و کارد‎‎هایی که از هر سو می‎آیند. از پهلو، چپ، راست ، بالا و پایین و گفتاری که بر روی آن‎ها می‎نشیند:

«خون باز شد. پتک دیده را ترکاند. دستی که گل می‎آفرید، افتاد و خانه، مُرد و مَرد، تباهی گرفت و خوُد از کله‎ای که بود، تهی شد.»

در میان خرابه‎‎هایی که بحث باستان‎شناسی است و عتیقه، نثر ابراهیم گلستان چنان تأثیر گذار است که مخاطب، نه به خرابی‎ها توجه می‎کند و نه به عتیقه‎ها. آن‎چه برایش مهم می‎نماید، جنسِ نثرِ شاعرانه‎ای است که او را می‎برد به هزاران سال پیش. نثر، روی فیلم سوار است و مخاطبی را که به کُنه آن پی برده است، لحظه‎ای آسوده نمی‎گذارد. با ایجاد چنین پارادوکسی ، مردان حفار می‎روند در سایه. به‎جای آن‎ها، ذهن مخاطب درگیر می‎شود. جوری که به عمق زمین می‎اندیشد و به سال‎‎های دور و این دورِ تسلسلی که گلستان از آن حرف می‎زند:

« این نقش زندگی ست. یک بره، زاد و بچه شیر خورد تا پا گرفت و راه افتاد و برگ درخت زندگی را کند و آن‎گاه مُرد و لاشه‎اش نصیب کرکس شد. شاهبازِ پر گشود ه یک دوران، افتادم».

این نثر، رخنه می‎کند در نهانخانه ذهن تماشاگر. نقش زندگی را جوری دیگر مشاهده می‎کند. بره‎ای را می‎بیند که بچه‎اش را می‎زاید. بچه، شیر می‎خورد. پا می‎گیرد. راه می‎افتد. برگ درختی را می‎کند. بعد می‎میرد و لاشه‎اش نصیب کرکس می‎شود. این‎ها را که نوشتم، تصویری است که از نثر دریافت کردم، نه از تصویر فیلم که فیلم، چنان تصاویری ندارد که با چشم دیده شوند، بلکه از ره یافتِ نثر به‎جان تماشاگر، راه پیدا می‎کند. منظورم تماشاگری است که با چشم سوم به تماشای فیلم می‎نشیند.

و هنگامی که نقش‎‎های متفاوتی از خرابه را نشان می‎دهد –استخوان‎‎های خُرد شده و کله انسان – این گفتار را می‎آورد:

« تاریخ، گم شد. قالب، غبار شد و کله‎ای که کاسه اندیشه بود، نیست. دستی هنوز در پی گندم گرفته است و گندم نیست. بطنی به انتظار افسرد. حشمت به گور رفت و کشتزار، نشانه‎‎های گور را پوشاند. چندین هزار سال.»

گلستان، کارگردان دو فیلم داستانی با نام‎‎های « خشت و آینه » سال ۱۳۴۴ و « اسرار گنج دره جنی» سال ۱۳۵۰ نیز بوده است. خشت و آینه، فیلمی است که در سال ۱۳۴۴ در ا ستودیو فیلم گلستان ساخته شده است.

عنوان فیلم ، اشاره به مَثَلِ «آن چه در آینه جوان بیند، پیر در خشت خام، آن بیند» دارد و مانند دیگر کار‎های گلستان، هجویه‎ایست بر جامعه ایران. این فیلم، آغازگر سینمای موج نوی ایران به شمار می‎آید و بسیاری نماد‎های آن بعد‎ها مورد تقلید دیگر فیلمسازان ایران قرار گرفته است.

این فیلم نخستین حضور سینمایی جمشید مشایخی و همچنین پرویز فنی زاده به شمار می‎رود که هر دو نقش‎های کوتاه ولی اثرگذاری بازی می‎کنند. پرویز فنی زاده نقش یک روشنفکر کافه نشین را ایفا می‎کند که با حرف‎های بی‎سروته خود تعجب و تقدیر اطرافیانش را برمی‎انگیزد. جمشید مشایخی نیز در نقش ارشد کلانتری در خلال صحبتش با پزشکی که مورد سرقت اقوام بیمار ناراضی قرار گرفته، انتقاد‎هایی از روابط و انتظارات مردم وارد می‎داند.

هاشم راننده تاکسی است. در پایان شیفت کار او در شب، زنی چادری، کودک شیرخواره‎اش را در تاکسی او جا می‎گذارد و می‎رود. هاشم در تاریکی و ساختمان‎‎های نیمه‎کاره اطراف، دنبال زن می‎گردد تا بچه را به او بدهد اما پیدایش نمی‎کند. ناچار، کودک را با خودش به کافه می‎برد و از دوستانش در این‎باره نظر می‎خواهد. با آن‎که دوستانش او را از رفتن به کلانتری برحذر می‎دارند، او بچه را به کلانتری می‎برد. افسر نگهبان به هاشم می‎گوید که فردا بچه را به پرورشگاه یا دادگستری ببرد. هاشم بچه را همراه دوست‎دخترش تاجی، که خدمت کار کافه است به خانه می‎برد و تاجی از بچه مراقبت می‎کند و به او علاقه‎مند می‎شود و از هاشم می‎خواهد که سه نفری با هم زندگی کنند. فردای آن روز هاشم در مراجعه به دادگستری برای گرفتن حضانت بچه پس از شنیدن نصیحت مردی که به او دشواری‎‎های مسئولیت بچه‎داری را گوشزد می‎کند، بچه را به پرورشگاه می‎سپارد؛ تاجی که از صبح منتظر بازگشت هاشم با بچه بوده، با اعتراض به این عمل هاشم از او می‎خواهد به پرورشگاه بروند. تاجی در آن‎جا اما با انبوهی بچه پرورشگاهی روبه‎رو می‎شود و در تصمیمش مستاصل می‎ماند. هاشم پس از مدتی انتظار جلوی پرورشگاه، بدون او سوار تاکسی‎اش می‎شود که از آن‎جا برود. غروب است و قدری جلوتر زنی چادری منتظر تاکسی است…

استودیوی گلستان وقتی ساخته شد، برای سینمای ایران اتفاق خجسته‎ای بود. ابراهیم گلستان، استودیو را جایی می‎پنداشت برای به فیلم در آوردن آمال و آرمان‎‎های خود. می‎خواست حرف هایش را با تصویر بزند. از مشهور‎ترین محصولات استودیو گلستان، فیلم مستند«خانه سیاه است» به کارگردانی فروغ فرخزاد است، فیلمی که گلستان تأکید دارد همه کار آن را فروغ به تنهایی انجام داده و خودش هیچ نقشی در موفقیت این اثر بی‎بدیل نداشته است.

۲- نثر گلستان در داستان نویسی

«ابراهیم گلستان» از نویسندگانی است که تلاشش را همزمان با بسیاری از داستان ‎نویسان آن دوره، مثل جلال‎آل ‎احمد، بزرگ علوی و صادق چوبک شروع کرد. اما، هنگامی که نخستین اثرش را در سال ۱۳۲۷ با نام «آذر، ماه آخر پاییز» منتشر کرد، این داستان روایت از فضایی داشت که مؤثر‎تر از آثار آن زمان بود و همین مهم، شرایط را برای او به‎عنوان نویسنده‎ای متفاوت ایجاد کرد و او از همان آغاز در دل دیگران نشست.

گلستان، اولین نویسنده‎ای بود که هم فرم و هم نحوه بیان داستان، برایش اهمیت داشت و تا زمانی که داستان نوشته به این روند وفادار مانده است به‎گونه‎ای که نام آثار او همواره بین آثار مطرح و مؤثر در فضای داستان نویسی معاصر به چشم می‎خورد.

زمانی که گلستان داستان نویسی را آغاز کرد، شیوه نگارش دیگر داستان نویسان طوری بود که مخاطب را از بیرون به درون داستان پرتاب می‎ کردند. اما گلستان این قاعده را شکست و به مدد توصیف‎ها، فضا پردازی‎ها و زبان داستان، لایه‎‎های درونی و بیرونی زندگی را شکافت و همراه هم به خواننده عرضه کرد. چیزی که منحصر به فرد بود و خارج از عرف داستان نویسی آن زمان. به همین لحاظ از دید نگارنده، گلستان نویسنده‎ای خلاق است چراکه گفته است:

« من نمی‎خواهم سرگرم کنم. من می‎خواهم یک حجم و فضای فشرده، اما دارای روابط کما بیش کامل میان اجزای آن بسازم.»

و همین ویژگی بارز است که موجب شد تا ابراهیم گلستان، داستان نویسی و فیلم‎سازی در ایران را متحول نماید. یک چنین ویژگی نشات گرفته از عنصر خلاقیت است که به وفور در داستان‎ها و فیلم‎‎های وی مشاهده می‎شود.

۳- نگاهی کوتاه به زندگی ابراهیم گلستان

ابراهیم گلستان در۲۲ مهرماه سال ۱۳۰۱ در شیراز به دنیا آمده است. او فارغ التحصیل رشته ادبیات دانشگاه تهران و نام اصلی فامیلش، «تقوی شیرازی» ست. پدرش مدیر روزنامه گلستان بوده و پدربزرگش، روحانی. ابراهیم گلستان، علاوه‎بر کارگردانی سینما و داستان نویسی، تجربه مترجمی، روزنامه نگاری و عکاسی را هم در کارنامه‎اش ثبت کرده است. در کارهایش بی‎نهایت وسواس دارد. نثرش، نثر کلاسیک فارسی اما سبک و آهنگ خودش را دارد؛ گاهی اوقات به «بیهقی» تنه می‎زند اما زیباست، سخت است و خواننده عام را جذب نمی‎کند. گاهی گزنده می‎نویسد و گاهی شاعرانه و رویایی.

او نویسنده این داستان هاست:

–         مدو مه

–         جوی و دیوار تشنه

–         آذرماه آخرپاییز

–         شکار سایه

–         اسر ار گنج دره جنی

و مترجم:

–         کشتی شکسته ها

–         دون ژوان پدر جهنم

مجموعه «مدومه» از زیباترین داستان‎‎های خاطره‎ای گلستان است که در سال ۱۳۴۸ به چاپ رسید. نویسنده‎ای که با درگیری‎‎های روحی، ‎کوشید در حقیقت و با واقعیت زندگی کند و همچون امواج خروشان اقیانوس، شناور باشد و جست‎وجو گر. او، زبان را در داستان ساخت و پرداخت کرد. گلستان، نویسنده‎ای است صاحب سبک که لحن را تغییر می‎دهد واز زبان، نثری می‎گیرد که شیوه نگارشش فقط و فقط منحصر است به یک نفر. آن شخص کسی نیست جز ابراهیم گلستان.

او روایتگری است که درک ماهیت زندگی را با درونمایه‎ای سرشار از قصه‎، حکایت می‎کند و نثرش در هر مرحله، متفاوت و با بیانی خاص آن زمان و مکان است.

داستان بلند «مدومه»، سرشار از خاطراتی همراه با مرگ است. او روایتی را در این داستان به‎کار می‎گیرد که می‎توان با تغییر لحن و نثر ، نمایشنامه‎ای نوشت. گلستان از تمامی عناصر برای نوشتن داستان، استفاده می‎کند و درون مایه داستانش را با لحن و نثری متفاوت به خواننده اثرش، عرضه می‎کند.

گلستان، رک گوست. زیاد می‎داند، اما کم گوی و گزیده گوی است. وقتی شروع به گفتن کرد به قول مولانا « هیچ آدابی و ترتیبی مجوی » را نشانت می‎دهد، جوری که هم، چنین چیزی را می‎شنوی، هم می‎بینی که بی‎رحمانه حرف هایش را می‎نشاند جایی که باید بنشاند. اگر هم ویرش نگیرد حرف بزند، چیزی نمی‎گوید و یک انسان عاقل در مصاحبت با وی، همان به که زبان در کام کشد و حرمت خویش را نگه دارد. او نخستین مستند‎ساز و هنرمند ایرانی است که جایزه بین‎المللی را از آن خود کرده است. گلستان، بخش مهمی از ادبیات داستانی و سینمای « موج نو» یا سینمای روشنفکری به شمار می‎رود. او در عرصه ادبیات و سینمای معاصر ایران، نامی است حرمت‎برانگیز و افتخار آفرین.

منبع:

فقط برای نام کتاب‎ها، فیلم‎ها و خلاصه داستان فیلم « خشت و آینه » از ویکی پدیا  استفاده شده است.