نگاهی به مجموعه‎ شعر «یک بحث فمینیستی قبل از پختن سیب زمینی‎ها» اثر فاطمه اختصاری

فروغ فرخزاد همچون روح سرگردانی که هیچگاه محل سکونتش را ترک نمی کند، همواره در آثار شاعران نوگرای  بعد از خود حضور داشته است. بنیانگذاری شعر مدرن و ایجاد هویت جنسیتی برای راوی، مهمترین تاثیرات فروغ بر ادبیات پس از خود بوده و بدون شک نجات شعر فارسی از لحن و نگاه راوی همیشه مرد ادبیات کلاسیک تاثیر به سزایی بر شعر زنان بعد از او داشته است.

در واقع ردپای فروغ بعد از انقلاب اسلامی و در دهه‎ی شصت کمرنگ اما مستدام بود تا در دهه‎ی هفتاد با ظهور شاعران زن و نوپردازی های آن سال ها قوت گرفت و تا امروز ادامه پیدا کرد.

کتاب «یک بحث فمینیستی قبل از پختن سیب زمینی ها» اثر فاطمه‎ی اختصاری نیز از جمله‎ی آثاری است که این، مهمترین میراث فروغ را با خود داشته و به بسط و تکامل این نگاه پرداخته است. این کتاب علاوه بر تاثیر از فروغ، منشا گرفته از جریان فمینیسم ایرانی نیز هست و شاید با عنوان خود وارد نوعی چالش و نقد این جریان شده است.

جنبش فمینیستی که ما از آن صحبت می کنیم در واقع کپی برابر اصل جریان فمینیسم غربی نیست. بلکه تنها پژواکی از صدای این جریان بوده و شاید تنها بخشی که از فمینیسم غربی با خود دارد موضوع است و از اشتراکات محتوایی تهی است. در واقع بیشتر جریاناتی که در ایران خواهان احقاق حقوق زنان بوده اند، تمامی تلاش خود را تنها برای اثبات موجودیت زن در مقابل مرد و در اجتماع  به کار بردند و از سوی دیگر با روایت تاریخ مردسالارانه‎ی جامعه‎ی خود و با نگاهی مرد ستیزانه، تبعیض جنسیتی که مردان بر زنان تحمیل کرده بودند را محکوم کرده و به جای آن اعمال تبعیض جنسیتی بر مردان را تبلیغ می کردند!  در حقیقت فمینیسم ایرانی در پله‎ی اول مسیری که فمینیسم غربی طی کرده بود باقی ماند و ماهیت وجودی و هدف نهایی خود را تنها بر پایه‎ی این جمله‎ی دوبوار که «زن، زن به دنیا نمی آید، زن می شود»[۱] قرار داد. این همان نگاه غالب بر آثار هنری منصوب به این جریان بوده است که نتیجه ای جز تبدیل شدن شعر زنانی که بر هویت جنسیتی خود پا می فشردند، به مجموعه ای از یآس ها، سرخوردگی ها و گله و شکایت از مرد همیشه ظالم شعرهایشان و حذف صدای مرد از آثار هنری نداشته است . این نکته، فصل ممیز کتاب فاطمه اختصاری با بسیاری از شاعران زن هم نسل اوست.

مجموعه‎ی شعر فاطمه اختصاری از بسیاری جهات به جریان «فمینیسم فرانسوی»[۲] نزدیک است و از این بابت حرکتی رو به جلو برای شعر زنان ایران محسوب می شود . «فمینسیم فرانسوی» با دیدگاهی زبان شناسانه معتقد است که زنان باید با زبانی زنانه بنویسند و این همان زبانی است که زن از تمامی ویژگی های خود، که وجه تمایزش نسبت به مردان نیز هست، استفاده می کند تا به بیان تجربیاتش بپردازد.[۳]

این نگاه بسیار نزدیک به نگاهی است که شاعر این کتاب به وسیله‎ی آن، با گذر کردن از موجودیت، به بیان تجربه های خود با زبانی زنانه می رسد. او با به اشتراک گذاشتن تجربه‎ی حضور اجتماعی در نقش های مختلف ، موجودیت زنان را اثبات شده پنداشته و به مرحله ای فراتر از آن پا گذاشته است . راوی های این مجموعه در نقش همسر، مادر، فرزند، همکار، دوست و… با وارد کردن نگاهی ریشه دار در هویت زنانه، قصه‎ی خود را روایت می کنند .

«مادر بزرگ مٌرد، زمستان سال پیش/ و بعد مال من شد ماتیک صورتیش » (ص ۴۴ کتاب )

فاطمه اختصاری با انتخاب راوی های گوناگون، شعرش را به لوکیشن های متفاوت می کشاند و تجربه‎ی موقعیت های مختلف را با مخاطب خود سهیم می شود. از سوی دیگر در انتخاب راوی های زن، تنها به یک نظرگاه اکتفا نمی کند و شخصیت شعرهایش را از کوچه و خیابان تا جمعیت روشنفکر و نخبه‎ی جامعه اش بسط می دهد که این خود نکته‎ی مهمی به شمار می آید. چون در شاعران هم نسل او شعرها بیشتر از جایگاه یک راوی روشنفکر، شاعر پیشه و اغلب منزوی روایت می شوند  و اگر اثری به طیف دیگری از جامعه، مثلا زنان خانه دار اشاره داشته باشد، همچنان ویژگی های شخصیتی از این دست در راوی یا شخصیت های اثر یافت می شود. در واقع حضور شاعر به عنوان بخشی از اثر خلق شده همیشه قوی تر از عنصر آفرینش شخصیت و موقعیت است، که نتیجه‎ی آن یکسان بودن لحن و دامنه‎ی واژگان و ویژگی های شخصیتی در یک مجموعه‎ی شعر است.

اگرچه فاطمه اختصاری در مجموعه‎ی خود رنج تاریخی زنان را بر دوش می کشد و همان نگاه پرسشگر و شاید محکوم کننده را نسبت به جنس مخالف دارد  اما با  نگاه نقادانه نسبت به هویت جنسیتی و عملکرد زنان پیرامون خود، نقش آنان را در نادیده گرفتنشان یادآوری می کند. در واقع راوی زن آثار او، ضعف و عدم آگاهی خود را بخشی از ظلم روا شده بر خود می داند و تضاد ایجاد شده در عنوان کتاب به نوعی پرچم همین دیدگاه را برافراشته است.

«]بساط سبزی ، توی حیاط ، زیر درخت[/ سرور خانم و چندتا زن خوشبخت!!! » (ص ۲۷ کتاب )

از سویی دیگر راوی و شخصیت های مرد شعر او ترد شده و فراموش شده نیستند. او ترسی از فرو رفتن در کالبد یک مرد و روایت کردن از زبان او ندارد و تجربه گرایی خود و شعرهایش را فدای محکومیت نگاه مرد سالارانه‎ی جامعه‎ی خود نمی کند. او بارها با شخصیت های مرد شعرهایش همراه شده  و عاشق می شود، بغض می کند، درد می کشد و گاهی هم  بی توجهی می کند، کتک می زند، فحش می دهد .

«بوی عطر زنانه ات پیچید، در هوای پر از نفس هایت/ بوی دیوانه ات مرا لو/ داد، مثل مجرم به دست سربازان» (ص۴۶ کتاب )

این نکته نیز فصل مشترکی دیگری با نظریات «لوس ایریگری» از نظریه پردازان «فمینیسم فرانسوی» است. او معتقد است که در طول تاریخ، زن همیشه همراه با طبیعت وجسم ِ بدون تفکر بوده است. زن با مادر بودن یکی بوده و در مقابل، مرد نماد فردیت، فرهنگ و هویت بوده است. او در برابر این نظریات تاریخی می گوید که هم زن و هم مرد باید فردیت و هویت داشته باشند و هر دو باید بفهمند که هم به طبیعت و هم به فرهنگ تعلق دارند و غیر از این تفکر اشتباه است. ۳

مرد شعرهای فاطمه اختصاری در جامعه‎ی پیرامون او حضور داشته و پذیرفته شده  و به عنوان جزئی از رابطه های انسانی در نظر گرفته شده است، به کنش ها و واکنش هایش پرداخته شده و تاثیرها و تاثیرپذیری هایش مورد تحلیل قرار گرفته است. اما شاعر با وارد شدن به عرصه‎ی روابط انسانی پا را به عرصه‎ی قضاوت و ساختن شخصیت های همیشه خوب و یا همیشه بد نگذاشته، بلکه در کلیت آثار او، انسان به معنای انسان روایت شده است. در واقع او با در نظر گرفتن هویت جنسیتی، داستان ها و موقعیت های خود را روایت کرده اما فارغ از آن به درک و تحلیل آنها می پردازد.

«و دست های بلندی برای چنگ زدن/ به مرد غار نشین سر تو زنگ زدن» (ص ۶ کتاب )

«به روز اولمان پشت یک در بسته/ به گریه های من و مردِ از همه خسته» (ص ۱۴ کتاب )

از سوی دیگر همین روایت صرف و حضور منفعل شاعر در ساختن و یا بازآفرینی شخصیت ها و موقعیت ها با دیدگاه شخصی خود، به پایه‎ی مناسبی برای ایجاد یک فضای چندصدایی در آثار او تبدیل شده و شعرها را در مقابل جریان تک صدایی و توتالیتر فمینیسم ایرانی در امان نگاه داشته است. این رویکرد به نوعی تاکید بر شنیده شدن صدای جنبش زنان در کنار سایر طیف های جامعه است و در مقابل نگاهی قرار می گیرد که درکش از فمینیسم  منجر به شناخته شدن جامعه‎ی زنان به عنوان جمعیتی ضعیف و مورد ظلم که برای احقاق حقوق خود و دست یافتن به جایگاه واقعی اش نیازمند کم رنگ کردن جنس مخالف است و به تنهایی توانایی اثبات خود را ندارد. نگاهی که به دلیل حقوق تاریخی ضایع شده‎ی خود خواستار حق بیشتری نسبت به مردان بوده و بر خلاف شعارهایش، تساوی جنسیتی را طلب نمی کند.

نگاه پرسشگر و چالش برانگیز فاطمه اختصاری اگرچه هیچ طیفی را رها نمی کند اما به دنبال مقصر نیست. در شعر او جامعه یک طیف به هم پیوسته است که هیچ بخشی جدا از سایر بخش ها نیست و تاثیر پذیری و تاثیرگذاری گروه های متفاوت جمعیتی ، سطوح طبقاتی و جنسیتی است که جامعه ای درمند و یا آرمانی را می سازد.

«رسیده ایم به هم توی خواب میدان ها/  گذشته ایم کنار هم از خیابان ها» (ص ۱۳ کتاب )

اگر چه این دیدگاه به نقد جریان های فمینیستی پیش از خود می پردازد اما قدمی به سوی جلو برداشته و افق های جدیدتری را برای شعر زنان تصویر می کند و همین نکته به شاخصه ای مهم برای مجموعه‎ی شعر این شاعر خراسانی تبدیل شده و نقطه‎ی تمایز مجموعه‎ی او نسبت به سایر شاعران هم نسلش است.

یک بحث فمینیستی قبل از پختن سیب زمینی ها. فاطمه اختصاری. مشهد: نشر سخن گستر. چاپ اول ۱۳۸۹٫ ۲۰۰۰ نسخه. ۱۲۴ صفحه. ۲۴۰۰ تومان.

پی نوشت

[۱]– جنس دوم، سیمون دوبووار، چاپ دوم، تهران: توس، ۱۳۸۰

[۲]– هلن سیکسو، مقاله ی نوشتار زنانه، ۱۹۷۵

[۳]– مری کلیگز، درسنامه نظریه ادبی، ترجمه ی دکتر جلال سخنور، الاهه دهنوی و سعید سبزیان. تهران: انتشارات اختران، ۱۳۸۸