مدرن و پسامدرن در داستان امروز

مسأله‎ی اساسی این است که ما چگونه “ادبیات” یک متن را از آن استخراج کنیم و به عنوان نویسنده و نه به عنوان منتقد از آن‎ فراتر برویم. چون نویسنده کسی است که ساختارزدایی از بزرگترین‎ ساختارها می‎کند و اساس بزرگترین ساختارها خود تاریخ است و نویسنده جدی کسی است که ضمن این‎که با تاریخ مخالفت می‎کند پیوسته بخواهد که در تاریخ ماندگار شود.

مدرن بودن سروکار دارد به این‎که ما مطابقت داشته باشیم‎ با زمانی که در آن زندگی می‎کنیم و از آن‎جا که این مطابقت به‎ زمان ارتباط پیدا می‎کند، خودبه‎خود یک تناقض پیش می‎آید. چون کسی واقعا مدرن است که گذشته و تاریخ را درک کرده باشد. ولی هنگام نوشتن طوری بنویسد که انگار گذشته‎ای وجود نداشته.

ما در ادبیات رئالیستی پایان واحد داریم و عموما جمع‎بندی‎ اجتماعی است. به ما می‎گویند کسی از این‎جا حرکت کرده، در این‎ نقطه عاشق شده، از این‎جا گذر کرده، و به این‎جا که رسیده نفرت‎ ورزیده و… نهایتا موقعی که می‎رسیم به آخر رمان در آن‎جا همه‎ چیز جمع شده و در نتیجه تمام نخ‎های شل قصه در آخر به هم بسته‎ می‎شود و با یک پایان جمع و جور قصه به پایان می‎رسد، اما در قصه‎ی مدرن حوادث مختلفی اتفاق می‎افتد. حوادثی که بخشی‎ از آن‎ها رئالیستی است و بخشی رئالیستی نیست (در همه آثار پست مدرن وجود داشته) آن وجه غالب عناصر سازنده است‎ که به اثر حالت رئالیستی می‎دهد، حالت مدرن می‎دهد یا پست مدرن‎ و برای حرکت از یک نهضت به نهضت دیگر است که باید آن اصل‎ حاکم را پیدا کنیم.

اثر مدرن پایانش باز است. جمع‎بندی معمولا اجتماعی نیست‎ و هر کسی که به قصه نگاه می‎کند ممکن است فکر کند قصه در وسط قطع شده است. اما در قصه‎ی مدرن گزینه‎های مختلف داده‎ نشده است. از نمونه‎های فوق العاده عالی قصه مدرن می‎توان‎ “تصویر هنرمند مرد جوان” اثر جویس را نام برد.

در رئالیزم تقابل داریم. یعنی امکان ندارد که شخصیت وجود داشته باشد، زمینی وجود داشته باشد و افرادی که حرکت می‎کند عوض نشوند یعنی بین سکوت مطلق و حرکت، بین ایستایی مطلق‎ و پویایی است که رمان رئالیستی به وجود می‎آید. در رمانتیزم طبیعت‎ زیبا جلوه داده می‎شود. در سمبولیزم طبیعت قطعه‎قطعه شده است‎ و یا واقعیت از بین رفته. باید در نظر بگیریم که در رئالیزم و رمانتیزم‎ که با یکدیگر ارتباط خیلی نزدیک دراند استمرار واقعیت وجود دارد منتها هدف‎هایشان با یکدیگر فرق می‎کند و رمانتیزم طبیعت را ساخته اما مدرنیزم از این طبیعت ساخته شده ساختارزدایی می‎کند.

کاربرد “پسامدرن” صرفا معنای تاریخی ندارد و مقصود نمایش‎ پیدایی جریانی “پس از” مدرنیم نیست؛ بلکه دقیق شدن، مشروط شدن، کامل شدن و شاید بتوان گفت قطعی شدن مدرنیسم است؛ به گفته‎ی لیوتار “درک مدرنیسم است به اضافه‎ی بحران‎هایش”!. مفهوم‎ بحران نقش مهمی در مباحث “پسامدرن” دارد و به معنای ساده در دور از پیچیدگی‎های نظری به کار می‎رود.

کاربرد “پسا-” نکته مهمی را پیش می‎کشد: اگر به راستی‎ جریانی تازه به گونه‎ای کامل پدید آید، آنگاه استفاده از این پیشوند “پسا-” بی‎معنا می‎شود. کاربرد این پیشوند نشان می‎دهد که هنوز جریان نخست به پاین نرسیده، یعنی دقیق‎تر است که بگوییم: همراه با بحران‎هایش زنده است. از سوی دیگر گوهر مدرنیسم‎ گسست از هرچیز پا برجاست. پس با اقدام به گسست از مدرنیسم‎ از قاعده‎ی بنیادین خود آن استفاد می‎کنیم. به گفته‎ی هابرماس با کاربرد “پسا-” بیشتر تداوم جریانی را ثابت می‎کنیم نه پایانش را. لیوتار معتقد است که “پسامدرنیسم” به هیچ رو به معنای فراموش کردن‎ مدرنیسم نیست و نمی‎خواهیم برای از یاد بردن “بربریت مدرنیسم” اصطلاح بسازیم. پس مسأله تمایز میان مدرنیسم و پسامدرنیسم‎ ذات مسأله تمایز را هم دربرمی‎گیرد. تمایز از امکان حضور معنا جدا نیست. پرسش درباری حضور، طرح موقعیت زمانی و مکانی است. و مفهوم تمایز در سخن محور طرح دو موقعیت زمان و مکانی‎ متفاوت است. اما مکان یا فضای پسامدرن به گفته‎ی دریدا “تبدیل‎ مکان به زمان و زمان به مکاناست پسامدرن به این اعتبار نشان‎ می‎دهد که با “بازگشت به گذشته” رویارو نیستیم. یعنی چیزی را تکرار نمی‎کنیم، بلکه در موقعیتی تازه قرار می‎گیریم و بنا به این‎ موقعیت تازه چیزی را به یاد می‎آوریم. از زمانی به زمان دیگر گذر نکرده‎ایم، بلکه دو زمان را درهم تنیده‎ایم یا داشته‎ایم.

پسا مدرنیسم روش تازه‎ای در آفرینش هنری، سخن نقادانه و نظری و تجربه عمل نیست و راهی تازه در گستره‎های هنری، فلسفی، فرهنگی نمی‎گشاید. گونه‎ای حاشیه بر مدرنیسم است. و شکلی تازه از بازخوانی متن و تمایزهای متن و واقعیت‎های فردی‎ و اجتماعی خارج از متن است. به این اعتبار نفی یا نقدی به مدرنیسم‎ هم محسوب نمی‎سود “هنر پسامدرن همان هنر مدرن است، اما آن جا که این یک به حد خود رسیده باشد. ” هنرمند مدرنیست دست‎ کم در لحظه‎ی آفرینش نیت و فرآیند کار ذهنی خود را مهتر از هر چیز می‎دانست. اما هنرمند پسامدرنیست از همان آغاز در حاشیه‎ قرار دارد و اثر مهم‎تر از نیت خویش می‎داند. هر اثر پسا مدرن‎ اعتبارش را از مناسبات با متون دیگر می‎یابد.

مهم‎ترین نظریه نظریه پرداز پسامدرنیزم ژان فرانسوا لیوتار است‎ که به سال ۱۹۴۲ به دنیا آمد. وی تاریخ را به گزارش (داستان روایی) تبدیل کرده و پسا مدرنیسم را با بحران روایت همراه دانسته است. این یکی از مهمترین نکته‎ها در مکالمه‎ی لیوتار با فلسفه تحلیلی‎ است. او نشان داد که عنصر فعال و اصلی متن و روایت زبان است‎ اما عنصر فعال و اصلی فرامتن “بازی سخن‎ها‎ست” . لیوتار در مقاله‎ی “درآمدی به ایده‎ی پسامدرن” می‎نویسد که نبودن معنا در اثر، سازنده‎ی منش پسامدرن است. این انکار “زیباشناسی کلاسی” است که‎ سخت جان بود، اما سرانجام از میان رفت و جای دیگر می‎نویسد:  “نقش ما به عنوان اندیشمند این است که دانش خود را از آن‎چه در زبان می‎گذرد ژرفتر کنیم، ایده‎ی بی‎جان اطلاعات را نقد کنیم. ابهام‎ چاره‎ناپذیر را در قلب زبان آشکار کنیم. ”

مسأله دیگر موضوع بیگانه‎گردانی است. به‎طور کلی هر نهضت‎ ادبی نسبت به نهضت پیشین خودش بیگانه‎گردانی می‎کند. و سعی‎ دارد آن را از خودش دور کند. و به همین دلیل پست مدرن از جایی‎ شروع می‎شود که انگار همه چیز کشف شده. از آن‎جا پشت سر قصه‎ی پست‎مدرن قصه پلیسی قرار دارد، و در پشت قصه‎ی پلیسی هم‎ جست و جو در تخیل است نه در ابزارهای خودش در نتیجه عنصر حاکم‎ در پست مدرنیزم به جای شناخت‎شناسی هستی‎شناسی است، هستی‎شناسی روایی. و از آن‎جا که هستی‎شناسی عبارت است از این‎ که ما علاوه بر دیدن هر پدیده‎ای سر و عمق آن پدیده را هم ببینیم‎ پس ادبیات و هنر در مرکز عالم قرار می‎گیرد و هستی‎شناسی معنای‎ پیدا کردن تنش‎ها و کشمکش‎های موجود بین امور و پدیده‎ها را به خود ۲Lمی‎گیرد و این به وسیله هنر خصوصا ادبیات به نحو عالی بیان می‎شود و شاید به همین دلیل است که ایحاب حسن می‎گوید: “پست‎مدرنیزم‎ مرحله‎ای است در راه وحدت روحی بشریت. ”

اساس پست مدرنیزم قطغه قطعه شدگی‎است. پست‎مدرنیزم روی‎ قطعه قطعه شدن حرکت می‎کند. به عنوان مثال “سلاخ خانه شماره‎ ۵” تکه تکه نوشته شده. هر قطعه یک عملکرد است. در شعر هر قطعه‎ بخشی از نحو زبان است که زبان را به درون زبان می‎چرخاند و در رمان هر قطعه به طرف قطعه بعدی که عملکرد دیگری در زمان است‎ حرکت می‎کند و مکان نیز قطعه قبلی را کاملا نفی می‎کند، در نتیجه‎ ما استمرار نداریم. ممکن است تکرار داشته باشیم. که در آن هم‎ تکرارها انگاره‎های دوقلوی همدیگر هستند، همزادهای یکدیگر، نه‎ عین هم، و اگر عمل نوشتن قوی باشد طبیعی است که هر صفحه به‎ اندازه کل کتاب لذت می‎دهد (مثل نوشته‎های اسکیزوفرنیک) . به‎طور کلی دراشخاص اسکیزوفرنیک مکالمات کوتاه است. چون شخصیت‎ تکه‎تکه شده و نمی‎تواند موضوعی را از اول تا آخر دنبال کند. انکشاف‎ شخصیت در حیطه‎ی کار رئالیزم و مدرنیزم است. گو این‎که درگذشته می‎گفتند: رئالیزم اساس دینامیزم تاریخی را بیان دمی‎کند. حال آن‎ که یکی از مسائل که پست‎مدرنیزم با آن مخالفت می‎کند همین‎ “ایسم‎ها” و ایدئولوژی‎ها ست. به‎طور کلی رمان نو و پست‎مدرن‎ از وسط شروع می‎شود نه از آغاز. یک سلسله حال‎های ناب و بی‎ربط در زمان. زمان حال قطعه‎قطعه است و اتفاقات یکدیگر را دنبال نمی‎کنند. گرچه ممکن است خواننده در ذهن خودش‎ ساختاری را به آن نسبت بدهد. اما قطعه‎قطعه بودن و آن حال را درک کردن اساس کار است. از این نظر شرح شطحیات شیخ‎ روزبهان بقلی شیرازی یک کتاب پست مدرن است، مانند تکه‎های‎ مختلف تورات یا مکاشفات (شرح شهودی لحظه) .

اگر به چارچوب روایت‎های مذهبی و دینی نگاه کنیم شاید احساس کنیم که کسی که این نوشته را نوشته حتما دچار از خود بیگانگی شده، چون می‎دانیم اساس از خود بیگانگی عبارت است‎ از بیگانه شدن به واقعیت. مدرنیزم با عملکردهایی که پیشنهاد می‎کند این مسأله را پیش می‎کشد که آیا اصلا واقعیتی وجود دارد؟ وقتی که واقعیت آن قدر سیال باشد چطور ممکن است که بیگانگی‎ را به انسان نمی‎دهد. شاید این حرف یونگ درست باشد: کسی که‎ از خود بیگانه شده باشد حتما عملکرد برتری برای بیان پیدا خواهد کرد. به همین دلیل ابتدا غرق در روند تفرید عبارت است از درونی‎ کردن جهان مشترک انسان‎ها و از آن طریق درک یک جهان والاتر از جهان فردی.

پست مدرنیزم تأکید را از روایت‎های حاکم برمی‎دارد و می‎گذارد روی کسی که قادر است ذهن خودش را بیان کند. پس فردیت‎ اهمیت پیدا می‎کند، اهمیتی که حتی در دوران مدرنیزم نیز پیدا نکرده بود.

مشخصه دیگر رمان پست مدرن از نظر ایجاب حسن‎ شهری‎گرایی آن است. رمان پست مدرن سروکارش با زندگی‎ شهری است. ضمن این‎که به دنبال تغییراتی است که از نظر نکنولوژیکی در دنیا اتفاق افتاده؛ در نتیجه به نظر می‎رسد که در رمان‎های پست مدرن یک نوع حرکت به طرف تکنولوژی وجود دارد. مسأله بعدی که او مطرح می‎کند بدوی‎گرایی است می‎بینیم‎ که بعضی از این ترکیب‎هایی که ایحاب حسن کنارهم می‎گذارد باهم در تضادند. اما می‎دانیم که در پست مدرنیزم کثرت ابزارهای‎ تئلید اثر مطرح است یعنی هم می‎توان درون شهر بود و هم یک‎ آدم بدوی. در نتیجه تضادها هم اجتناب‎ناپذیرند. یعنی اثری که‎ از جدال‎های ابدی بشری درست شده باشد ولی یک موضوع و یک‎ موقعیت خاص را بیان نکند.

پست مدرنیزم می‎گوید آن‎چه که ما می‎گوییم با آن‎چه که‎ قبلا گفته شده فرق می‎کند پس ما باید بی‎ساختار شروع کنیم و این‎جاست که مسأله غیر منطقی کردن عمدی زبان مطرح می‎شود. در پست مدرنیزم چیز دیگری که مطرح می‎شود فوریت حواث‎ است. و آن وقوف به حادثه در لحظه حدوث آن حادثه است.

در پشت سر رمان پست مدرن ساختار هزار و یک شب را می‎شود دید. یعنی مت قصه می‎گویم و اگر نتوانم در قصه هیجان ایجاد کنم خواهم مرد. پس زندگی عبارت است از قصه گفتن.

در رمان پست مدرن چندین جایگزین برای اثر می‎شود پیدا کرد جایگزین‎هایی که در وسط اثر پیشنهاد می‎شود. “پدر و پارامو” نمونه‎ واقعی یک رمان پست‎مدرن است چراکه در حین کار انواع تصورات‎ به ذهن شخصیت می‎رسد. بورخس می‎گید: که رمان پست‎مدرن‎ دو راه بیشتر نمی‎تواند داشته باشد یا باید آخر رمان ما را برگرداند به‎ اول رمان یا باید اتفاق دیگری که انتظارش را نداریم بیفتد. (یعنی‎ انطباق با واقعیت به وسیله‎ی کی که تفکر و تخیل توأما دارد به‎ خطر بیفتد. ) ولی چرا در پست مدرنیزم مسأله مدور بودن مطرح‎ می‎شود؟ خب اگر پایان داشته باشیم یا در طول زمان حرکت کرده باشیم. حال آن‎که‎ در رمان پست‎مدرن هر لحظه باید بتوانیم به اول رمان بازگشت‎ کنیم. خاصیت حرکت دایره‎ای در این است که از هر گوشه‎ی دایره‎ که شروع کنیم می‎توانیم دوباره برگردیم به همانجایی که شروع‎ کرده بودیم. در نتیجه اثر قابل وقوع در هر لحظی دایره است و می‎توان گفت تعداد زیادی اثر داخل یک اثر داریم و این همان‎ پایان ناپذیری مطلق جایگزین‎ها است. حال چه اتفاقی افتاده که از رمان رئالیتی حتی رمان مدرن روی‎گردان شده‎ایم. طبیعی است‎ ما در دنیایی زندگی می‎کنیم که جزمیت را به‎طور کلی رد می‎کند عصر ما عصری است که به گذشته می‎رود درعین‎حال می‎خواهد به طرف آینده پیش‎روی کند.

۱-تجربی بودن (ادبیات تجربی ادبیتی است که در آن فرم و محتوا در حال دگرگون کردن همه چیز به نفع آینده ادبی هستند. )

۲-در تعلیق نگاه داشتن دیده‎گاهها.

۳-آینده‎نگری

۴-رفتن به دنبال دیگر مکانی‎

۵-طولانی‎نویسی

۶-پست مدرنیزم به دنبال افشاست. فاصله بین ژورنالیزم و رمان پست مدرن از بین رفته، ادبیات برج عاج وجود ندارد.

به‎هرحال رمان از جمله‎ی نتایج دل برکندن آدمی از قیود کهنه‎ و دست‎وپا گیر جوامع کهنه است و در پی آزادی بی‎قید و شرط او بدان مقصود که جامعه‎ی مطلوب خود را بسازد و فرهنگ آن جامعه‎ را به دست خویش و به یاری خرد و تخیل خود رقم زند. در نتیجه‎ رمان‎نویسی آزادی تخیل را گرانبهاترین دارایی خویش قلمداد می‎کند. چون آزادی تخیل ترفندی است برازنده‎ی روح لجباز و عنان گسل‎ انسانی که نخست به خلق پنداری پوچ و بیهوده همت می‎گمارد و آن‎گاه با جان و دل می‎کوشد تا برای همان پندار خود ساخته‎ تبار نامه‎ای بالا بلند از نیاکانی والا مقام و برجسته فراهم آورد. چون‎ دریافته است که تنها چیزی که او را به گذشته پیوند می‎دهد و به‎ آینده می‎برد چیزی است که زبان شفاهی را رد می‎کند و مکتوب‎ می‎شود، زیرا آن چه مکتوب می‎شود دست رد بر سینه‎ی مرگ می‎زند. حال آن‎که بیان شفاهی همان قدر که زندگی را افتتاح می‎کند همانقدر هم آن را تهدید می‎کند. و آن‎جا که بیان شفاهی در حمایت‎ از حضور شکست می‎خورد نوشتن ضرورت پیدا می‎کند و آن‎جا که‎ نوشتن ضرورت پیدا می‎کند قصه آغاز می‎شود. و شاید از همین‎رو است که “دریدا” می‎گوید: رمان نوشته‎ی پایان‎ناپذیری است که بدون‎ گفتن روایت می‎کند و بدون روایت می‎گوید و این قانون است. قانون روایت که یکی از زیباترین رمان‎های انسانی است. چیزی‎ است که زمان انسانی دارد، تخیل خلاق داردو پشت سرش به قول‎ فوکر باید دید معاصر وجود داشته باشد تا دگرگونی مطلق به وجود آید. و با تکیه بر همین واقعیات است که می‎توانیم با اطمینان خاطر بگوییم تحولی که در ادبیات فارسی در ظرف چند دهه گذشته رخ‎ داده است به راستی نشانه‎ی گذار جامعه ما از مرز جوامع کهن با فرهنگ‎های قومی و محلی به جامعه جدید جهانی با فرهنگی‎ جهانی و یگانه است و این حکایت از این دارد که بنیاد زیباشناسی‎ جامعه ما با این تحول به‎کلی زیرورو شده است، یعنی از زیباشناسی‎ محدود و محلی که رو به گذشته‎ها و حفظ سنت‎ها داشته به‎ زیباشناسی‎ای جهانی و نامحدود که رو به جهان آینده و رخ‎دادهای‎ غیرمترقبه و ناشناخته دارد تغییر ماهیت داده است.

ادبیات داستانی