تبارشناسی ادبیات جنایی؛ صفحه‎ی اول پرونده جنایت

اغلب منتقدان بر این باورند که پدر رمان کارآگاهی  «ادگارآلن پو»‎ست. اما ادبیات جنایی‎که داستان های کاراگاهی پو هم زیرمجموعه‎‎ی آن قرار می‎گیرند،  قدمتی‎ طولانی‎تر دارند. برای فهم رویکردهای  معاصر به جنایت و روایات جنایی ضروری است که مروری داشته‎ باشیم گذرا به خاستگاه اصلی این ژانر. دروتی ال سایرس نویسنده آثار جنایی و خالق «لرد پیتر ویمزی» – کاراگاهی که بسیار مورد تقلید قرار گرفته – در مقدمه‎ی کتاب «بهترین داستان‎های کوتاه کارآگاهی، معمایی و ترسناک» (سال ۱۹۲۹) به عنوان اولین «مجموعه آثار جنایی»  در امریکا  به چاپ رسید، چهار داستان را به عنوان سرچشمه‎های این ژانر معرفی کرد؛ دو داستان از عهد عتیق از کتاب دانیال، متعلق به قرن چهارم تا اول پیش از میلاد، یک داستان از هرودوت از قرن پنجم قبل از میلاد و یکی از روایت‎ها از اسطوره‎‎ی هرکول.

در داستان «اسطوره‎ی هرکول و کاکوس دزد»، کاکوس یکی از اولین تبهکارانی‎ست برای گمراه کردن تعقیب‎کننده‎گانش به تغییر رد برجای مانده از خود می‎پردازد. داستان شاه رامپسینیتوس و دزد، اثر هرودوت را عموما از نخستین داستان‎ها به شیوه «معمای اتاق دربسته» ارزیابی می‎کنند؛ شیوه‎ای که در آن در اتاقی (جایی) رخ می‎دهد که ورود و خروج متهم به ان غیر ممکن به نظر می رسد. در داستان هرودوت هم به مانند داستان هرکول و کاکوس دزد، جنایتکار برایاینکه گرفتارنشود، شواهد برجای مانده را دستکاری می کند.

در داستان سوزانا و بزرگان  در کتاب مقدس، سوزانا توسط دو قاضی فاسد و شهوت‎ران به دروغ  به زناکار خوانده می‎شود. دانیال اما در بازجویی‎هاش، دروغ آنها را برملا و سوزانا را تبرئه می‎کند. داستان رامپسینیتوس و دزد، از نخستین الگوهای «معمای اتاق دربسته» است که در آن راهبان  ادعا می‎کنند که مجسمه «دراگون» (اژدها) هدایایی را که برایش می‎آورند می خورد و می‎نوشد، در حالی که خود ایشان از طریق دری پنهانی وارد معبد شده و همراه اهل و عیال‎شان هدایا را مورد استفاده قرار می‎دهند. دانیال قبل از آنکه در معبد بسته شود، روی کف آن خاکستر پخش می‎کند و ردپایی که از  راهبان باقی می‎ماند آنان را گرفتار می‎کند.

جولیان سایمون، پلیسی و منتقد بریتانیایی، با اشاره به گفته‎های «سایرز» و نخستین شارحان ادبیات جنایی در قرن بیستم نظیر «ای. ام. رانگ» و «ویلارد هانتینگتون رایت» نتیجه‎گیری می‎کند که: «کسانی که به دنبال نشانه‎های داستان‎های کارآگاهی در کتاب مقدس و هرودوت هستند تنها به ردیابی معما بسنده می‎کنند»  در حای که معما تنها جزئی از داستان جنایی‎ست نه ذات آن. به تقدیر چیزی که داستان‎های کتاب دانیال را از هرودوت یا اسطوره هرکول متفاوت می‎سازد، تقدم مجازات بر هر اصل دیگر در داستان کاراگاهی‎ست. این مساله مشخصه اصلی بیشتر داستان‎های جنایی تا میانه قرن نوزدهم نیز هست و داستان‎های ادگارآلن پو نیز در آن جای می‎گیرند. مطابق نظر «استفن نایت» داستان «قابیل» و «هابیل» با این ویژگی‎ها قابل بررسی هستند که داستان جنایی چطور ایده یا امیدی خلق می‎کند که به مهار  جرم می‎انجامد. قابیل از سر حسادت برادرش هابیل را به قتل می‎رساند و به‎دست خداوند مجازات می شود؛ تا داغ خورده و مطرود، دیگران او را به عنوان جنایتکار بشناسند و این داغ  مایه‎ی اطمینان خاطر کسانی‎ست که به قانون وفادار می‎مانند.

«ادیپ شهریار» اثر سوفوکل که  سال ۴۳۰قبل از میلاد عرضه شد، از اکثریت قریب به اتفاق شاخص‎های داستان‎های کارآگاهی بهره می‎برد که شامل معمایی پیرامون یک جنایت، حلقه‎ی بسته از مظنونین، و رمز گشایی تدریجی از معما. شهر تب گرفتار طاعون شده ؛ پایان این طاعون و نجات شهر منوط است به این‎که قاتل پادشاه گذشته، لایوس، دستگیر و از شهر تبعید شود. ادیپ، پادشاه و مظهر توانایی شهر،  ذکاوت و قدرت خود  برای حل ایم معما به‎کار می گیرد تا قاتل لایوس را پیدا کند.

در این داستان خط سیر کشف  هویت قاتل لایوس تابع قراردادهایی‎ست که در اکثر داستان‎های جنایی می‎بینیم و همچنین همانند دوره‎ای که به عنوان «عصر طلایی» می شناسیم – در حد فاصل دو جنگ جهانی – مجرم یک بیگانه است. در اسطوره ادیپ، با حل این معما طاعون از شهر ریشه کنشده و نظم اولیه دوباره پدیدارمی‎شود.

شرایط ادیپ از منظر مجرم بودن و نیروی قانون قابل اعتناست و این کارکرد دوگانه در داستان‎های جنایی متاخر بالاخص در تراژدی‎های مبتنی بر ایده  انتقام و داستان‎های کارآگاهی «هارد بویلد» دوباره جلوه‎گر می‎شود. توجه به ایده انتقام در اواخر دوره الیزابت و اوایل دوره ژاکوبن در اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم، بسیار پر رنگ بود، براین اساس که  احیای نظم اجتماعی ملزم به عمل انتقام محقق می‎شود. الگوی انتقام مبنای روایتی قرار گرفت که در آن عدالت و نظم بر یکدیگر منطبق شده و مجرم صدمه دیده و مجازات می شود و ارتکاب جنایات علیه بی گناهان به مجرد وقوع در برابر دیدگان  جنایتکار قرار داده می شود.

اما از نظر «کاترین بلزی»، انتقام «عدالت نیست» و تنها در غیاب عدالت است که با استفاده از اعمالی که  خود بی عدالتی به‎شمار می‎روند، برای احیای یگانگی و نظم اجتماعی که عدالت وعده داده است، انتقام‎گیری می شود.

«گامینی سالگادو» منتقد و مورخ ادبی قرن بیستم و ماخصص ادبیات جنایی در دوران مدرن، با  قاعده قرار دادن الگوی  «سنه کا» نمایشنامه نویس و دانشمند  قرن اول، چند ساختار را برای تراژدی انتقام پیش بینی کرده است. تراژدی‎های نوشته شده توسط سنه کا شرح خونین زوال خاندان‎های سلطنتی است و در این میان نکته جالب آن است که ساختار پنج بخشی تراژدی‎های او، با ساختار بسیاری از رمانهای پلیسی و کاراگاهی،  به ویژه  از رمان‎های آگاتا کریستی در دهه سی و چهل قرن بیستم تا زمان حاضر نزدیکی قابل ملاحظه ای دارد.

اولین ساختار، طراحی شده توسط سالگادو، تشریح وقایع در تراژدی انتقام یا به عبارتی تحقیق در رمان جنایی است که منجر به شکل گیری شرایطی می‎شود که خونخواهی ناگزیر می‎نماید.  قسمت دوم ساختار پیش بینی‎ است، که در آن نقشه انتقام توسط انتقام گیرنده کشیده می‎شود و یا کارآگاه اطلاعات مقدماتی جنایت را به دست می آورد.

گام سوم «مواجهه» (یا تقابل) بین انتقام گیرنده و قربانی است که به ناکامی نقشه انتقام گیرنده می‎انجامد و یادر رمان کاراگاهی، فرد شریر  موقتا تمهیدات کاراگاه را خنثی می‎کند. قسمت پایانی کامل شدن عمل انتقام است یا در  داستان‎های جنایی موفقیت کارآگاه در سپردن مجرم به دست عدالت است. مدل سالگادو در واقع صورت تذهیب شده  همان ساختار تراژدی است که توسط ارسطو در «بوطیقا» طراحی شده است. در مدل ارسطویی، تراژدی از طرح یگانه‎ای پیروی می‎کند که در آن روایت از ابتدا تا انتها، بر مبنای یک سری رشته‎های منظم علی و معلولی پیش می‎رود که باید در فرجام خود به هرگونه بلاتکلیفی پایان بدهد، به عبارت دیگر به گذر قهرمان از نا آگاهی به آگاهی بینجامد و این مسئله از اهمیتی سرنوشت ساز در ادبیات پلیسی جنایی برخوردار است.

(این مقاله بخشی کوتاه و خلاصه شده از کتاب crime fiction  است)

***

ردیابی نشانه‎های ساختاری و یا مضمونی ادبیات جنایی و کاراگاهی در متون سده های گذشته، گستره وسیعی را پیش روی ما قرار می‎دهد که تمرکز روی آن بیشتر به کار محققان حوزه ادبیات می آید تا علاقمندان تقریبا حرفه‎ای ادبیات پلیسی جنایی. از همین رو به همین مختصر در زمینه تبارشناسی و سرچشمه‎های ادبیات پلیسی و جنایی بسنده می‎کنیم و در ادامه این پرونده قدم به نوزدهم  می‎گذاریم و به سوی زمان حال می آییم و در این رهگذر آن به سویه‎ای از ادبیات پلیسی جنایی می‎پردازیم که مورد توجه ماست.

ترجمه و تلخیص: نیره رحمانی

انتشار در مد و مه: ۲۴ اسفند ماه ۱۳۹۰