هوشنگ گلمکانی: تهران چرا اینجوری شد؟!

نمی‏دانم باید به چه کسی اعتراض کرد و یا سر در دهانه‎ی کدام چاه برد و فریاد زد که “تهران چرا این‏جوری شد؟” ؛ تهرانی‏ که در طول حدود پنجاه سال آن قدر عوض شده که قابل‏ بازشناختن نیست. من نه در تهران متولد شده‏ام و نه در آن بزرگ‏ شده‏ام که نوستالژی دوران کودکی و نوجوانی را از شهر و محله‏ام داشته باشم، اما نابود شدن بی‏منطق چیزهای قدیمی، به خصوص اگر با چیزهای ناهنجاری عوض شوند، غمگینم‏ می‏کند. پس از دیدن تصویرهایی از این شهر در فیلم‏های دو دهه‎ی ۱۳۳۰ و ۴۰، نخستین خاطره‎ی بی‏واسطه‏ام از تهران، به تابستان‏ ۱۳۴۷ برمی‏گردد که پایتخت در آستانه‎ی پوست انداختن و گسترش سریع بود. البته هنوز نه پل هوایی ماشین رو در چهار راه‏هایش ساخته شده بود و نه پل عابر پیاده. هنوز زیر گذر میدان فوزیه (امام حسین) ساخته نشده بود و مجسمه‎ی اسب‏هایی‏ که از دهان‏شان آب فواره می‏زد در میان حوض‏ها و گل‏کاری‏های میدان بود و قسمت‏هایی طولانی از جاده‎ی سلطنت آباد (خیابان پاسداران) شبیه جاده‏های بیرون شهر بود. حالا تهران به هیولایی تبدیل شده که مدام و به سرعت، هر روز بیش‏تر از روز پیش، غیر قابل زندگی کردن می‏شود و گویی‏ جمعیت چند میلیونی‏اش هم گریزی از آن ندارند. این شهر مثل‏ بیماری سرطانی شده که روی دست همه مانده و حتی نمی‏توان‏ آرزوی مرگش را کرد، زیرا مرگ آن به معنای مرگ و نابودی‏ خیلی از ساکنانش است. و بدتر این که این شهر، فقط سرطان‏ ندارد؛ آسم و تنگی عروق و سیفلیس و اعتیاد و تراخم هم دارد، بواسیر هم دارد و حتی گاهی اسهال هم دارد. یک لاشه‎ی نیمه جان‏ و پردردسر است که نمی‏دانیم باید با آن‏چه کنیم.

کتاب طهران قدیم، حاوی عکس‏های مرحوم سید محمود پاکزاد (۸۰-۱۳۰۳) از تهران اوایل دهه‎ی ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۰ این حیرت‏ و حسرت را در آدمی که حتی چند سالی در این شهر کثیف‏ دوست داشتنی زندگی کرده باشد برمی‏انگیزد که چه شد آن‏ شهر کوچه باغ‏ها که از هر جایش نگاه می‏کردی، کوه‏های‏ اطرافش پیدا بود و بی‏خود نیست در این سال‏ها، فقط عیدها که‏ شهر خلوت است و نسیمی به اقتضای فصل می‏وزد و کوه‏های‏ شمال تهران (انگار که برای عید چند دسته شسته و برقشان‏ انداخته باشند) به شکل خیره‏کننده‏ای می‏درخشند، به یاد طهران‏ قدیم می‏افتم. در همین کتاب مرحوم پاکزاد، هرچه عکس از وسط شهر رو به شمال گرفته شده، کوه‏ها به روشنی پیداست و ابرهای سفید، چشم را خیره می‏کند. کدام دست‏ها، کدام‏ بیل و کلنگ‏ها را گرفت و به جان این شهر افتاد؟ حالا وارد هر کوچه که می‏شوی، چند مجتمع آپراتمانی به جای خانه‏های‏ قدیمی‏تر ساخته شده، چند تا در دست ساخت است و حتما صاحبان بقیه هم در اندیشه‎ی “تبدیل به احسن! ” هستند. درحالی‏که اکثر شهرهای اروپایی و برخی از شهرای آسیایی‏ هنوز هویت گذشته‎ی خود را حفظ کرده‏اند و قانون‏های‏ بازدارنده‎ی شدیدی برای جلوگیری از به هم زدن بافت قدیمی‏ آن‏ها وجود دارد، از دهه‎ی ۱۳۴۰ به این سو، تهران هر دهه شکل‏ عوض کرده و مثل بیماران مبتلا به چاقی مفرط، دارد چنان‏ متورم می‏شود تا روزی بترکد. درحالی‏که در اروپا در ساختمان‏های چند صد ساله‏اش زندگی می‏کنند، در این‏جا ساختمان سی ساله “کلنگی” محسوب می‏شود. علتش در فرهنگ و روحیه‎ی عمومی قوم ما نهفته که هرکس فقط به فکر دوره‎ی زندگی خویش است. نسل‏های آینده هیچ اهمیتی ندارند:  “این ساختمان به عمر ما کفاف بدهد، گور پدر آیندگان. ” به‏ همین دلیل است که پی و مصالح ساختمان‏ها به اندک تکانی بند است. در این سال‏های رونق خرابکاری و بساز بفروشی، چه قدر خبرخوانده یا شنیده‏اید که ساختمانی به دلیل گودبرداری زمین‏ مجاورش برای ساختمان‏سازی فرو ریخته است؟

از دهه‎ی ۱۳۱۰ که طهران تحت تأثیر گرایش‏های تجددطلبانه‏ اندک‏اندک داشت تبدیل به تهران می‏شد و دوران ساختمان‏های‏ خشت و گلی را پشت سر می‏گذاشت، تا اواسط دهه‎ی ۱۳۴۰ ساختمان‏های تهران هنوز هویت ایرانی خود را داشت و با نماهای‏ عمدتا آجری (به رنگ قهوه‏ای متمایل به قرمز گداخته، معروف‏ به آجر بهمنی) شناخته می‏شد. حتی در ساختمان‏های بزرگ‏ اداری هم که معماران آلمانی و آمریکایی در تهران ساختند، رنگ و فضایی از معماری ایرانی دیده می‏شد. از این دهه بود که‏ با پوست انداختن تهران، غرب‏گرایی بی‏ریشه همراه با رشد قیمت و درآمد نفت، دمار از روزگار این شهر درآورد. اگر تا آن‏ موقع نماهای آجری ساختمان‏های دو سه طبقه چشم‏انداز تهران‏ را شکل می‏داد، از آن پس هر دهه معماری ساختمان‏های نوساز تهران طراحی متفاوتی داشته و مدهای غالب هر دهه بیگانه با روح معماری ایرانی بوده است؛ مگر تا حدودی نماهای آجر سه سانتی در دهه‎ی ۱۳۶۰٫ معماری متظاهرانه‎ی سه دهه‎ی اخیر تهران، منهای پاره‏ای استثناها، مصداق بارز بی‏هویتی، ازخودبیگانگی، گل درشتی، غرب‏زدگی، نوکیسگی، بی‏سلیقگی و شعارهایی‏ از این قبیل است. این البته اظهار نظر غیر کارشناسانه‏ای است، اما گمان می‏کنم از هنگامی که کابرد آهن و سیمان در ساختمان‏سازی تهران رواج یافت، شهر به این روز افتاد. در همین کتاب نازنین طهران قدیم اگر به عکس نخستین ساختمان‏ چند طبقه‎ی تهران (ص ۱۹ و ۵۳) دقت کنید، اولین نشانه‏های‏ دگردیسی را در این ساختمان بار یک هشت نه طبقه می‏بینید. این ساختمان هنوز در میدان مخبر الدوله (قیام) ، اوایل خیابان‏ شاه آباد (خیابان جمهوری به طرف میدان بهارستان) پابرجاست‏ و در سال ۱۳۷۵ ایرج کریمی مستندی به نام اولین برج درباره‏اش‏ ساخت. در عکسی از ساختمان مرکزی پست تهران در سال‏ ۱۳۲۵، پیداست که خیابان مقابل آن سنگفرش است (ص ۳۴) و در دو عکس از خیابان نادری (جمهوری، حدفاصل حافظ و فردوسی) در سال ۱۳۲۶ (ص ۶۲ و ۶۷) هم سنگفرش خیابان‏ دیده می‏شود اما درعکسی از همین خیابان در سال ۱۳۳۰ (صفحه ۸۹) نشانی از سنگفرش نیست. در قدیمی‏ترین‏ عکس‏های کتاب از خیابان لاله‏زار هم که مربوط به سال ۱۳۲۵ است (ص ۳۷) روی سنگفرش آسفالت شده و فقط بقایای آن‏ در حاشیه‎ی خیابان پیداست.

تا آن‏جا که به یاد می‏آورم، مؤسسه‎ی انشارات “دید گرافیک” ، ناشر کتاب طهران قدیم، از سال ۱۳۷۲ تاکنون، هر سال یک‏ تقویم دیواری‏حاوی دوازده عکس از عکس‏های مرحوم پاکزاد منتشر کرده که سه تا از آن‏ها را دارم و عکس‏های یکی از تقویم‏ها را در سه قاب به دیوار اتاق کارم زده‏ام. نکته‎ی عجیب و غیرحرفه‏ای‏ این است که در دو تا از تقویم‏ها که به کل‏ کامل نگه شان داشته‏ام، نام عکاس روی مقوای ته تقویم، با حروف ریز و لابه‏لای بقیه‎ی شناسنامه‎ی تقویم به شکل بی‏هویت‏ “عکس: پاکزاد” چاپ شده، درحالی‏که وقتی این عکس‏ها عنصر و ستون اصلی تقویم‏هاست، نام عکاس باید به شکل کامل‏ درشت و چشمگیر، روی جلد تقویم‏ها چاپ می‏شد. آیا مؤسسات انتشاراتی مثلا با عکس‏های نصر الله کسرائیان و نقاشی‏های حجت الله شکیبا هم همین معامله را می‏کنند؟ نکته‎ی دیگر این است که از ۳۶ عکس آن سه تقویم، معلوم نیست چرا چند تایش-که عکس‏های خیلی خوب و شفافی هم هستند-در این کتاب غایب‏اند. یکی عکسی فوق العاده از میدان خبر الدوله‏ در سال ۱۳۳۲ که خیابان‏های استانبول و نادری و کوچه‎ی رفاهی‏ در آن دیده می‏شوند با تعداد انگشت‏شماری ماشین در حرکت‏ (تقویم ۱۳۷۲) . دومی عکسی لوانگل و بدون شرح از خیابانی که‏ یک رهگذر و دوتا تاکسی بنز گلگیر سفید از آن می‏گذرند (روی‏ جلد تقویم سال ۷۳) . عکسی شفاف از خیابان مولوی در سال‏ ۱۳۴۱ و عکسی لوانگل از دبیرستان فیروز بهرام در خیابان استالین‏ (میرزا کوچک خان) در یک روز برفی سال ۱۳۴۱ هم از همان‏ تقویم در کتاب نیست. از تقویم سال ۱۳۷۴ هم عکسی از خیابان‏ قوام السلطنه (سی تیر) در یک روز برفی سال ۱۳۵۰ و عکس زیبا و خوش کیفیتی از میدان ونک در سال ۱۳۴۰ در کتاب غایب‏اند که جاده‎ی پهلوی (خیابان ولی عصر) با ساختمان‏های معدودی‏ در بیابان‏های اطرافش و هتل هیلتون (استقلال) و کوه‏های شمال‏ تهران به روشنی در زمینه‏اش پیداست.

 در میان عکاس‏هایی که طی این سال‏ها عکس‏های‏شان از دهه‏های گذشته‎ی تهران منتشر یا دیده شده، مرحوم سید محمود پاکزاد دیر پاترین آن‏ها بوده که بیش از همه د راین زمینه توجه و علاقه و پشتکار نشان داده و تعداد عکس‏هایش از تهران‏ حرفه‏ای‏تر و بیش از بقیه است. متأسفانه عکس‏های پرشمار کتاب‏های مرحوم جعفر شهری درباره‎ی تهران (شش جلد تاریخ‏ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم و پنج جلد طهران قدیم) نام‏ عکاس را بر خود ندارند که بتوان آن‏ها را براساس نام عکاسان‏ دسته‏بندی کرد و در این مقایسه‎ی آماری در نظر آورد. پاکزاد در مقدمه‎ی کتاب شرح داده که مادرش دوست داشته او پس از گرفتن دیپلم، حرفه‎ی سلمانی پیشه کند چون مادربزرگش “از ندیمه‏های خانم مؤتمن الملک، همسر نخست‏وزیر دوره‎ی رضاشاه بود و همیشه از دستمز بالای سلمانی‏هایی که به منزل‏ مؤتمن الملک می‏رفتند، می‏گفت. ” اما پاکزاد تحصیلات دوره‎ی ابتدایی را که تمام می‏کند، پدرش می‏میرد و مشکلات اقتصادی‏ باعث می‏شود مادرش او را به سرکار بفرستد. یکی از آشنایان‏شان‏ به نام “حسین آقای اکونومی” عکاسخانه‏ای داشت و مادرش‏ هر روز صبح دستش را می‏گرفت و پیاده از خیابان ری، خیابان‏ سیروس و محله‎ی کلیمی‏ها می‏گذشتند و از بازارچه‎ی مروی به‏ خیابان ناصریه (ناصر خسرو) می‏رسیدند؛ مادر، محمود را به‏ عکاسخانه می‏رساند. “بعد همین راه را پیاده برمی‏گشت و عصر ساعت شش بعد از ظهر دوباره به دنبال من می‏آمد. ” پاکزاد نمونه‎ی یکی از آدم‏های خودساخته‎ی سرزمین ماست که به کمک‏ ذوق و قریحه و تدبیر و مقداری شانس و دست تقدیر و گردش‏ روزگار و تحولات زمانه، مدارج ترقی را پیمود، و در حرفه‎ی خود به موقعیت متازی رسید. او تا دهه‎ی پیش مدیر و مالک‏ مؤسسه‎ی مشهور اسپورت فیلم در خیابان نادری بود که علاوه‏ بر عکاسی و چاپ عکس، نماینده‎ی فروش چند نوع دوربین و کالاهای عکاسی نیز بود.

به‏هرحال، سید محمود در عکاسخانه‎ی حسین آقای اکونومی‏ علاوه بر پادویی، از روی کنجکاوی و علاقه، چیزهایی از عکاسی‏ می‏آموزد. “غلام رضا عکاس” دایی اکونومی از عکاس‏های‏ معروف آن زمان، مغازه‏ای بزرگ برای چاپ عکس داشت که‏ عکس‏هایی را که مردم هم می‏گرفتند، چاپ می‏کرد و محمود در رفت‏وآمدهای کاری به آن‏جا، چیزهایی هم از قوت و فن‏ چاپ عکس می‏آموزد. حسین آقا بیش‏تر پرتره می‏گرفت و غلام رضا اغلب عکس منظره، و سید محمود که به این نوع‏ عکس‏ها علاقه‎ی بیش‏تری پیدا کرده بود، از اکونومی می‏خواهد که او را برای کار، پیش غلام رضا بفرستد. در آن‏جا به چاپ‏ عکس علاقه نشان می‏دهد، اما متصدی چاپ عکس (حسین‏ قربانی) به او اجازه‎ی نزدیک شدن و کار با دستگاه را نمی‏دهد. محمود در سال ۱۳۱۷ در ازای یک وعده ناهار و یک ماه حقوقش‏ اجازه می‏یابد اجازه‎ی تجربه کردن چاپ عکس را از متصدی‏ دستگاه بگیرد و نتیجه‏ای در حد او به دست می‏آورد. قربانی به‏ دلیل تخصصی‏اش می‏توانست طاقچه بالا بگذارد و گاهی‏ “غلام رضا خان عکاس از لاله‏زار درشکه می‏گرفت و می‏رفت‏ خانی آباد او را سوار می‏کرد و می‏آورد. ” یک روز که قربانی به‏ سرکار نمی‏آید، محمود از استاد می‏خواهد اجازه دهد او عکس‏ها را چاپ کند و. . . خلاصه می‏شود متصدی چاپ‏ عکس، و قربانی هم تصدی آگراندیسمان را به عهده می‏گیرد.

پس از علاقه‏ای که از تماشای منظره‏های مغازه‎ی غلام رضا خان‏ در او به وجود می‏آید، نخستین گرایش‏ها به عکاسی پی‏گیر در این زمینه، هنگامی در محمود به وجود می‏آید که پس از ورود نیروهای متفقین به ایران در شهریور ۱۳۲۰، متوجه می‏شود که‏ سربازهای خارجی علاقه‎ی زیادی به خرید عکس از منظره‏های‏ تهران نشان می‏دهند. (از آغاز تاریخ عکاسی، عکس گرفتن از مکان‏ها و منظره‏های شهری در اروپا و آمریکا بسیار رواج داشته‏ و این حاصل نظمی ذهنی در ثبت تاریخ تحولات هر پدیده‏ای‏ در میان غربی‏هاست؛ هرچند در آن سرزمین‏ها، لا اقل شکل‏ شهرها به سرعت سرزمین ما عوض نشده و نمی‏شود، درحالی‏که چنین گرایشی در میان مردم ما بسیار اندک است. ) باری سید محمود یک دوربین آگفا به قیمت ده تومان می‏خرد و شروع می‏کند به عکس گرفتن. “هرجا می‏رفتم، عکس‏ می‏گرفتم. ” بعد یک دوربین بهتر می‏خرد، حقوقش دو برابر می‏شود، سال ۱۳۲۲ در عکاسی واهه واقع در چهارراه‏ یوسف‏آباد ابتدای خیابان نادری (که تا همین یکی دو سال پیش‏ هم بود و خرابش کردند و به جایش پاساژ ساخته‏اند) مشغول‏ کار می‏شود. واهه یک ارمنی لبنانی تبار بود و بیش‏تر مشتری‏هایش وابستگان سفارت خانه‏هابودند که عکس‏هایی‏ که باری چاپ به آن‏جا می‏آوردند، اغلب منظره‏های طبیعی و شهرهای ایران بود. او مساعد بودن چنین زمینه‏ای را درمی‏یابد و کم‏کم بالاخانه‏ای در همان خیابان نادری برای چاپ‏ عکس‏هایی که خودش از مردم و منظره‏ها، یا مردم در منظره‏ها، گرفته بود اجاره می‏کند و. . . سال ۱۳۲۸ همین بالاخانه تبدیل‏ می‏شود به “اسپرت فیلم” و چند سال بعد به یک مغازه‎ی بزرگ‏ سه دهنه و سال ۱۳۳۴ پس از سفری به آلمان و کسب تجربه در زمینه‎ی چاپ عکس رنگی، دومین لابراتوار رنگی را به راه‏ می‏اندازد. در سال ۱۳۶۰ با شروع کسادی کارش، چند تا از عکس‏های قدیمی‏اش از تهران را پشت ویترین می‏گذارد که‏ مورد توجه قرار می‏گیرد و سفارش‏های بسیار از افراد و نهادهای‏ مختلف برای خرید آن‏ها دریافت می‏کند و کارش فقط محدود به چاپ همین عکس‏های قدیمی می‏شود. “تابه‏حال شاید بیست هزار تا از این عکس‏ها چاپ کرده‏ام. ” در سال ۷۷ مغازه‏اش را می‏فروشد، اما تا پایان عمر به عکاسی از تهران ادامه‏ می‏دهد. سید محمود پاکزاد در پایان عمر به عکاسی از تهران ادامه‏ می‏دهد. سید محمود پاکزاد در پایان اظهار خوشحالی می‏کند که “همان عکس‏هایی که من بی‏دلیل و فقط برای تمرین‏ می‏گرفتم، حالا به منبع بسیار خوبی برای شناسایی تاریخ شهر تهران تبدیل شده است. ”

کتاب در ۱۳۲۰ صفحه به قطع ۳۰*۲۴ با جلد سخت و روی‏ کاغذ گلاسه با کیفیت خوب چاپ شده و حاوی ۳۴۰ (عکس‏ با عکس‏های خود عکاس در اول و آخر کتاب است که‏ تعدادی از آن‏ها در دو صفحه و دوتای شان به قطع عریض روی‏ چهار صفحه‎ی کتاب چاپ شده است. گرچه پاکزاد این تلاش‏ گران قدر خود را یک اقدام اتفاقی “بی‏دلیل و فقط برای تمرین” معرفی می‏کند، اما همچنان‏که خود در مقدمه‎ی کتاب توضیح‏ داده، نخستین بار با مشاهده‎ی اشتیاق خارجی‏ها و سپس عده‏ای‏ از هموطنان در خرید عکس و عکس‏برداری از مناظر شهر و طبیعت، این نیاز را احساس کرده است. بااین‏حال در همین‏ کتاب، نشانه‏هایی از بی‏برنامه بودن این اقدام او پیداست. اگر او آگاهانه و سازمان یافته قصد ثبت تصویری مناظر تهران و تغییرات‏ آن را می‏داشت، حاصل کارش نتیجه‎ی دیگری می‏داشت. البته‏ با توصیفی که در مقدم آمده، تعداد عکس‏های او بیش‏تر از محتویات این کتاب است که امیدواریم مجموعه‏های دیگری‏ هم از آن‏ها چاپ شود. از مواردی که نشانه‏های بی‏برنامگی‏ به نظر می‏رسد، تاریخ برخی از عکس‏هاست. طبعا عکاسی‏ برنامه‏ریزی شده حکم می‏کرده که عکاس، به‏طور منظم و در فواصل زمانی معین (مثلا سالی یک بار یا در جریان یک تغییر مهم) از محل‏هایی که عکس‏برداری از آن‏ها را شروع کرده، عکاسی کند و کنار فایل‏ها یا پشت عکس‏ها، تاریخ و محل دقیق‏ عکاسی (که برای چنین کتاب و چنین پروژه‏ای اهمیت درجه‏ اول دارد) و مشخصات مورد نیاز دیگر را ثبت کند. تا آن‏جا که‏ خود کتاب یا اطلاعات محدود نگارنده نشان می‏دهد، برخی از تاریخ‏های عکس‏ها مخدوش و نادرست است. مثلا سومین‏ عکس کتاب (ص ۱۷) عکسی از “بازار سراج‏ها، ۱۳۲۵” است، اما همین عکس در قطع بزرگ تر، با عنوان “بازار تهران، ۱۳۳۵” در صفحه‎ی ۱۲۲ هم چاپ شده که این امر بجز ایجاد تردید در تاریخ گرفتن عکس تکراری هم هست. عکس “دربند، ۱۳۲۵ (ص ۵۴) عینا (البته در قطع کوچک‏تر) در صفحه‎ی ۲۲۴ با عنوان‏ “خیابان دربند، ۱۳۴۰” چاپ شده. عکس صفحه‎ی ۷۸ هم بخشی‏ از یک عکس بزرگ‏تر است که چند صفحه قبل، به شکلی عریض‏ در چهار صفحه از منظره‎ی عمومی تهران چاپ شده است. (ضمن‏ این که عکس بزرگ میدان تجریش، سرپل، در سال ۱۳۳۵ که در تقویم دیواری سال ۱۳۷۴ با کیفیت خوب چاپ شده، در دو صفحه‎ی ۱۳۰ و ۱۳۱ کتاب با کیفیت بدتر، به دلیل بزرگ شدن، و متأسفانه وارو چاپ شده که در وهله‎ی اول، تغییر جهت‏ها آدم را گیج می‏کند و با دقت بر نوشته کوچک و برعکس مربوط به‏ “اتوبوس‏رانی بنگاه عدل” بر بالای ستون وسط میدان، می‏توان‏ این را دریافت. ) . یا عکسی در صفحه‎ی ۱۳۴۵ نشان می‏دهد، در حالی که عکس دیگری در صفحه‎ی ۳۱۰ “اداره‎ی مرکزی شرکت‏ نفت، ۱۳۴۹” را در دست ساختمان نشان می‏دهد که هنوز هفت هشت طبقه‏اش ساخته شده است. یا عنوان آخرین عکس‏ کتاب، “هتل هیلتون، ۱۳۵۲” است که از زاویه‎ی جنوبی گرفته‏ شده و کوه‏های برف گرفته در پشت آن پیداست، درحالی‏که در آن زمان اتوبان پارک وی (بزرگراه چمران) و محل دائمی‏ نمایشگاه‏های بین المللی تهران ساخته شده بود، اما در این‏ چشم‏انداز نشانی از آن‏ها نیست و این عکس باید پیش از سال‏ ۱۳۵۰ گرفته باشد. عکس دیدنی صفحه‎ی ۲۹۸ میدان شهیاد (آزادی) را در سال ۱۳۴۵ نشان می‏دهد که برج آن در دست‏ ساختمان بوده، دو شتر و سواری بر یکی از آن‏ها در پیش زمینه‎ی تصویر است و محوطه‎ی اطراف برج و خیابان (میدان؟ ) مجاورش‏ حالت موقتی دارد. برج تا انتها بالا رفته و داربست‏ها برای‏ نماسازی، دورش را فراگرفته است. با توجه به وجود اتومبیل‏ پیکان (که تولیدش از سال ۴۶ آغاز شد) و اتومبیل ژیان (که بعد از پیکان تولید می‏شد) د راین عکس، و با در نظر گرفتن وضعیت‏ موجود و رو به اتمام برج در این عکس و زمان رسمی‏ افتتاحش (۱۳۵۰) و عکس صفحه‎ی ۳۰۸ که میدان آماده شده‏ و برج نیز در مراحل پایانی است، عکس قبلی می‏تواند مربوط به سال ۴۸ یا ۴۹ باشد.

با این نمونه‏ها (که شاید تهرانی‏های قدیمی و دقیق بتوانند نمونه‏های دیگری هم در کتاب پیدا کنند) چنین به نظر می‏رسد که مرحوم پاکزاد در زمان گرفتن عکس‏ها به فکر ثبت تاریخ و مشخصات محل‏ها نبوده و بعدها که عکس‏ها مورد توجه‏ جامعه‏شناسانه و تاریخ‏نگارانه قرار گرفته، بر پایه‎ی خاطره‏ها و نشانه‏ها، تاریخ گرفته شدن عکس‏ها را حدس زده که به احتمال‏ بسیار، برخی تاریخ‏های ثبت شده در کتاب، دقیق نیست. بااین‏حال، این ایراد هرچند مهم، همت والای مرحوم پاکزاد و اقدام قابل ستایش ناشر را مخدوش نمی‏کند و با اندکی مسامحه‏ می‏توان تاریخ‏های ثبت شده برای برخی عکس‏ها را تقریبی تلقی‏ کرد، در آن‏ها غوطه خورد، از تماشای‏شان لذت برد و حسرت‏ خورد. اولین عکس کتاب، از “میدان هشت گنبدان” (حسن‏آباد) در سال ۱۳۲۰ است که اثری از ماشین در آن نیست و فقط تعداد انگشت‏شماری رهگذر و چند درشکه در میدان دیده می‏شوند. عنوان عکس بعدی “آب کرج، ۱۳۲۴” است. نهری با ردیف‏ درخت‏های بی‏برگ در دو طرفش، به اضافه‎ی دو سه اتاقک گلی‏ در سمت چپ تصویر. شاید باورتان نشود که این همان بلوار کشاورز امروز است که پیش از آن بلوار الیزابت نام داشت و پس‏ ازاین که تهران این مرز را پشت سرگذاشت و گذرگاه‏های دو طرف نهر سرو شکلی گرفت، تا مدتی به “بلوار کرج” مشهور بود. عمده‎ی عکس‏های کتاب، مربوط به سال‏های ۱۳۲۵ تا ۱۳۵۰ است و می‏توان دگرگونی عظیم، باورنکردنی و غم‏انگیز شهر را طی ربع قرن مرور کرد. تعدادی از عکس‏ها-مثل مجلس شورای‏ ملی، کاخ‏ها و ساختمان‏های دولتی-نشان می‏دهند که این بناها تغییر چندانی نکرده‏اند؛ آن‏چه حیرت‏انگیز است، تفاوت‏ گذرگاه‏های عمومی با وضعیت امروزشان است. درشکه‏ها، گاری‏ها، اتوبوس‏های کوچک “دماغ دار” ، ماشین‏های بنز و پلیموت و دوج و کرایسلر، تاکسی‏های گلگیر سفید، آسمان‏ صاف، ابرهای سفید، هوای تمیز، کوه‏های شفاف، جمعیت‏ اندک، کوچکی شهر، و گذرگاه‏هایی که به شکل حسرت‏انگیزی‏ خلوت است و تمیز. خلوتی خلوتی خلوتی. عکس‏های میدان‏ توپخانه (امام خمینی) در همان صفحه‏های اولیه، این پرسش را برمی‏انگیزد که آن ساختمان زیبای پست و تلگراف (مخابرات) کی و چرا به ساختمان فعلی تبدیل شد؟ ساختمان چشم‏نواز شهرداری در شمال این میدان چرا ویران شد تا “پشت شهرداری” به جولانگاه کنونی تبدیل شود؟ از آن همه ساختمان زیبای‏ دور این میدان اکنون فقط بانک بازرگانی در شرق میدان‏ باقی مانده است.

 در صفحه‏های ۱۱۰ و ۱۱۳ دو عکس از جاده‎ی پهلوی (خیابان‏ ولی عصر) در سال ۱۳۳۴ چاپ شده که نمی‏دانم از کجای این‏ جاده است. احتمالا باید قبل از میدان ونک باشد. در اولی فقط دو تا ماشین و یک چاردیواری آجری دیده می‏شود و در دومی، پرنده پر نمی‏زند و نشانی از تمدن نیست. باور کردنش مشکل‏ است که این قسمتی از خیابانی است که در سال ۱۳۴۲ تبدیل به‏ خیابانی شد که عکس‏هایی از بخش‏های دیگر آن (سه راه‏ زعفرانیه) در صفحه‏های ۲۶۰ و ۲۶۱ چاپ شده است. یا عکس‏ میدان فردوسی در سال ۱۳۳۶ (ص ۱۵۰) که میدانگاه وسط ان‏ هم مستطیل شکل بوده، با مجسمه‎ی نیم تنه‎ی فردوسی در میانش‏ که ساختمان هنوز بر جامانده‎ی هتل ریتس در نبش خیابان‏ فیشرآباد (سپهبد قرنی) دیده می‏شود و این خیابان نصف عرض‏ امروز را دراد، اما سال ۴۲ (ص ۲۵۶) به فاصله‎ی دو سال میدانگاه‏ وسط به شکل بیضی درآمده، مجسمه‎ی تمام قد فردوسی بر سکو استوار شده و خیابان فیشرآباد را عریض‏تر کرده‏اند.

کتاب پر از عکس‏های عزیز حسرت‏آفرین و خاطره‏انگیز است‏ که می‏توان مدت‏ها با آن‏ها زندگی کرد. عکس‏های لاله‏زار، چهار راه کالج، خیابان شاه رضا (انقلاب) ، میدان تجریش و سرپل، میدان ۲۴ اسفند (انقلاب) ، نادری، استانبول، پنج تا سینما، بهارستان، چشم‏انداز بیابان و محوطه‎ی خلوت مقابل فرودگاه و نماهای تمیز داخل آن، و ده‏ها عکس دگیر که شاید حال خیلی‏ها را بد کند. کاش‏ عکس‏های موضوعی (گردویی، نانوایی، سلمانی، شهر فرنگی و غیره) و بناهایی که فاقد چشم‏اندازی از گذرگاه‏های عمومی هستند (مجلس، کاخ‏ها، و ساختمان‏هایی از این قبیل) از کتاب حذف و به شکل مجموعه‎ی دیگری منتشر می‏شد. اما این‏ها کمال طلبی‏ها و آرزوهای ما پس از چند دهه از شروع عکاسی مرحوم پاکزاد است و او گناهی نکرده که همه‎ی آرزوهای ما را برآورده نکرده. بابت همین قدر هم باید درودهای خود را نثار روح بلندش‏ کنیم و سپاسی نثار ناشر، که این خاطره‏ها و نانه‏های تاریخی را برای ما جاودانه کرده است.

مجله هفت شماره ۵- انتشار در مد و مه دی ماه ۱۳۹۱