تعزیه‎نامه‏ «شمر و حضرت عباس» اثر «میر عزا کاشانی»

به مناسبت اربعین شهادت سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع)، تعزیه‎ای کلاسیک شده از میرعزا کاشانی را برگزیدیم که همراه با یادداشتی از بهرام بیضایی درباره آن منتشر می‎شود. امیدواریم که مورد توجه علاقمندان هنرهای نمایشی به ویژه از نوع سنتی و ایرانی‎اش قرار گیرد. (مد و مه)

***

درباره تعزیه شمر و عباس

بهرام بیضایی

یکی از دستگاههای جالب تعزیه-لااقل بخاطر شکل استثنائیش-تعزیه‎نامه‏ “شمر و عباس” اثر “میر عزا کاشانی” است.

نسخه اصلی و دست نخورده این تعزیه‎نامه (مثل هر تعزیه‎نامه دیگر) بدست‏ ما، و شاید هیچکس دیگر، نیست، تا بتواند مورد بازدید و نقد دقیق-از جنبه‏ نمایشی-واقع شود. ولی متن حاضرهم (که تا این زمان معتبرترین متن این نمایش‏ نامه است) می‎تواند با احتیاط مورد چنین بازدیدی قرار گیرد.

ساختمان و حادثه این نمایشنامه ساده و نسبتا منطقی است؛ در کربلا شمر با دیگر سرداران مشورتی درباره جنگ فردا با امام می‎‏کند، تصمیم می‎‏گیرند که حضرت‏ عباس (ابوالفضل، برادر امام) را بفریبند و بسوی خود جلب کنند. شمر باین ماموریت‏ می‎رود، ولی وعده‏های او برای فریفتن حضرت عباس موثر مواقع نمی‎شود و باز می‎گردد در واقع حضرت عباس اینجا مظهر وفاداری نسبت بحقیقتی است که به آن ایما دارد.

زمینه وقوع داستان شب است، و این تعزیه‎نامه خصوصا از جهت توصیف و خلق آتمسفر و نقاشی‏شب ظلمانی در ابتدای متن جالب است. بر این زمینه، داستان سه مرحله خود (پیش واقعه، واقعه، نتیجه) را می‎گذارند؛ پیش واقعه از گفتار یکنفری شمر، سپس مکالمه چند نفری سرداران، و حرکت شمر و خواندن حضرت‏ عباس برای گفتگو تشکیل شده است. واقعه سراسر گفتگوی دو نفری شمر و حضرت‏ عباس است، و نتیجه گفتار یکنفری کوتاهی است از حضرت عباس.

در قسمت اعظم نمایشنامه که گفتگو دو نفری است، باید اشعار طوری مرتب بوده‏ باشد که یک سیر منطقی از شروع و پیشرفت تا اوج و نزول در آن باشد. و شاید هم این‏ سیر در متن اصلی بوده ولی متاسفانه چنانکه می‎دانیم توجه اندک بشکل کلی داستان‏ (و بجای آن توجه بجزئیات) -که بیشتر داستان سرایان را معمول بوده-مانع از بهد ف‏ رسیدن کامل این اصل شده. چنانکه گفتیم ممکنست که چنین سیری در نمایشنامه بود ولی فعلا اوزان اشعار در برخی موارد شاداست و مضمون آنها ناشاد، و پاره‏ها گاهی‏ محکم و گاهی سست ا‏ست، و این لطمه‏ای به تناسب کلی داستان اشعار وارد آورده است.

اما بهر صورت تغییر وزن پاره‏های اشعار و استقبال‏ها و بدرقه‏هایی که اشخاص بازی ازهم و گوینده اصلی اشعار تعزیه‎نامه از دیگر شعرا کرده است یکی از برجستگی‏های این تعزیه‎نامه است

نسخه مرتب شده این تعزیه‎نامه را ما بدست نداشتیم، تعزیه‏خوانان هم بقدری‏ در آن دست برده‏اند که پیدا کردن شکل اصلی آن ممکن نیست. پس از حذف ابیاتی‏ که به آن افزوده بودند، و یافتن قطعاتی که از آن مفقود شده بود هنوز چند بیت مشکوک‏ در آن هست، و برخی تکه‏های گفتگوی آن بدست نیامده. جای تکه‏های مفقود را خالی گذاشتیم و آنها را بشکل حاضر مرتب کردیم. تصحیح خود اشعار از روی دو نسخه دستنویس مندرس و مغلوط با شکل انجام شد. و براساس نسخه حاضر است که می‎توان‏ ملاحظات ذیل را درباره آن یادآورد:

-در سرودن این تعزیه‎نامه سراینده تحت تاثیر مجالس “سخنوری” که در آن‏ عهد می‎‎دیده-یا در برخی از آنها شرکت داشته-بوده است؛ اشعاری که هریک از دو طرف‏ می‎خوانند از جنبه تقسیم‏بندیها و نام‏گذاریهای شعری و وزن و قافیه کاملا قرینه است.

-رقابتی که بین شمر و حضرت عباس وجود داشته حتی در ارزش اشعاری‏ که طرفین می‎‏خوانند رسوخ کرده است.

-اشعار اغلب تضمین یا استقبال شعرهای مشهور شعرای بزرگ سابق است که‏ بنظر نمی‎‏رسد یادداشت کردن آنها در حاشیه لزومی داشته باشد.

-برخی از شعرهای این متن در متن‏های معمول “تعزیه شهادت حضرت عباس” نیز وارد شده است.

-علاوه بر تغییر وزن و قافیه اشعار درد و مورد مکالمات به بحر طویل آمده است.

-محرک ساختن تعزیه‎نامه‏ها معمولا شور مذهبی بوده است بدون آگاهی‏ عمیق نمایشی یا علمی در مورد مسئله مورد اجرا. بهمین دلیل در اغلب تعزیه‎نامه‏ها اشتباهاتی وارد شده است. در “شمرو عباس” از جنگیدن حضرت عباس‏ در صفین سخن می‎رود که صحت تاریخی ندارد، نیز در شمردن دسته‏های سپاه‏ اشقیا نامهای دسته‏هائی می‎‏آید که در آن ماجرا شرکت نداشتند.

-در تصویر زمان واقعه، سراینده نتوانسته برخی رسوم محلی عهد خود (مثل: بر خاک خیروش کردن، استخاره با تسبیح، فال با قرآن) را از یاد ببرد.

-جنبه استثنائی این تعزیه‎نامه آنست که حادثه فوق العاده‏ای در آن نمی‎‏گذرد و در نتیجه هیچ ماجرای تکان‏دهنده‏ای (از قبیل کشتارهایی که در تعزیه معمولست) روی‏ صحنه اتفاق نمی‎‏افتد، و اصولا سراینده یک واقع‏گرایی داخلی را در اثرش حفظ کرده است.

***

 اینک بد نیست که چند کلمه‏ای هم درباره سراینده این اثر بگویم: “حاج سید مصطفی” تعزیه‏گردان، تعزیه‏خوان؛ شاعر (متخلص به میر عزا) در زمان ناصر الدین شاه شغل شبیه‎گردانی داشته است و ظاهرا چندبار بدعوت شاه در بزرگترین نمایشخانه وقت- تکیه دولت در تهران-تعزیه‏خوانی کرده. اشعار تعزیه‏هایی که اجرا می‎کرده اغلب اثر خود او بوده است و تا آنجا که اطلاع داریم، آثاری که از او بوده اینهاست:

-باز ارشام: یکی از چند بهترین تعزیه‎نامه‏های فارسی است، و ممکنست در آینده آنرا بطبع بی‏غلطی برسانیم.

-شمرو عباس: که آن را پس از شرح حاضر با تفاوتهایی نسبت باصل (که در دست‏ نیست) خواهیم دید.

-طفلان مسلم: این تعزیه‏نامه را هنوز بتمامی بدست نیاورده‏ایم. یک تعزیه‎نامه بهمین نام وجود دارد، و بچاپ سنگی هم، رسیده است، و در دست ما نیز هست که‏ نباید از می‎ر عزا باشد، زیرا اشعار آن سست و ساختمان آن بدو حواشی در آن بسیار است. تنها قطعه‏ای که از این اثر بدست ماست قطعه بحر طویل حارث است که یکی‏ از شاهکارهای بحر طویل محسوب می‎شود.

***

اینک بپردازیم به اصل تعزیه‏نامه، با ذکر اینکه آنچه مربوط به اجرای این‏ بازی است میان‏[]آمده است. و دیگر که این تعزیه‏نامه تنها بعنوان سندی از نمایش‏های‏سنتی عامیانه-که شبیه‏گردانی باشد-عرضه می‎‏شود و هیچگونه ادعای‏ ادبی ندارد، و اگر داشته باشد ارزشش در نمایشی بودن آنست. و ارزش شعریش در حد آثار مشابهی است که در آن دوره انحطاط ادبی پدید آمده بود.

 ****

متن تعزیه‎نامه‎ شمر و عباس

اثر :میر عزا کاشانی

شمر:

شدشام و شه کفر برافراشت علم را

افزود به‎ی قلب سپه ظلم ظلم را

پیمانه‎ی چون آینه اسکندر گردون‎

در دور در افکند مگر کاهش غم را

ای به به از این جاه و از این ماه و از این گاه‎

دیگر نخورم غصه‎ی بیش و غم کم را

فرداست که از آب دم تیغ بلاخیز

سیراب کنم صفحه‎ی گلزار ارم را

ای میز سپه ای پسر سعد ستمگر

خولی و سنان، پیش گذارید قدم را

عباس بود آنکه زبرق دم تیغش‎

غرقاب بلا بینی و طوفان الم را

زیرا که بصفین ز غضب کرد چنان جنک‎ کان عرصه بهم برزد و پاشید حشم را زد تیغ چوبر فرق گذر کرد ز مرکب‎ زد چون به تهیگاه قلم کرد علم را از راست چو افکند عیان ساخت دو پیکر از چپ چو بینداخت، بدرید شکم را الله که چه کرد این پسر حیدر صفدر می‎ریخت ز زین سرور و سالارامم را با همچو سواری بتوان گشت مقابل؟ آریم اگر غلغله‎ی روم و عجم را؟ تدبیر من آنست که آریم شبیخون‎ داریم سلامت ز بلا خیل حشم را گر فکرد گر هست شما را بدل خویش‎ این خلعت و انعام، ستانید رقم‎را

ابن سعد شمر:

دیگر مزن ای می‎ر سپه لاف منم را! بسپار به من خلعت و انعام و رقم را! شاهد همه باشید امیران و دلیران‎ یک یک بنویسید قلم تا بقلم را.

بینید که سردار و سپه داری سلطان‎ بسته است ره چشم و شکسته است قدم را.

[موسیقی-طبل و شیپور]

[در حال گذاشتن زین بر پشت اسب: ] الا ای بخت خواب آلود من ای توده‎ی گلخن‎ بخواب مرگ تا کی، همچو چشم شمر ذی الجوشن‎ الا ای بخت بیمارم، بکن از خواب بیدارم‎ که نزد سروران خوارم، از این شب تا سحر خفتن. الا ای اشهب رهوا بر پشتت گذارم زین‎ رکابم ده که یکره بر فرازت آورم مسکن. ندیدم مرکبی چون تو هنرمند و هنرپیشه، همایون یال و فرخ فال و پیل‎آسا و شیرافکن‎ [موسیقی: طبل و شیپور-دو سه بار دور سکو می‎گردد. . . در راه‎] بفرمان عمر کاری نمایان می‎کنم امشب‎ به خنک باد پا طی بیابان می‎کنم امشب‎ باسب پیلتن چون جلوه‎گر گردم درین صحرا نباشد چاره‎ای، جنگ نما بان می‎کنم امشب. الا ای بخت بیدار عبید الله، امدادی! به آدم حیله و تلبیس شیطان می‎کنم امشب‎ روم عباس را از راه خویشی نزد خودآرم‎ به تامین امانش عهد و پیمان می‎کنم امشب، -کجایی ای به قدس و و به رخ ماه بنی هاشم‎ که اندر انتظارت دیده گریان می‎‎کنم امشب

[طبل و شیپور-دو سه با دور سکو می‎گردد]

عجایب فرصتی دارم اگر بختم شود یاور

زنم شبخونی امشب بر حسین نو باوه حیدر

[کنار اردوگاه رسیده‎]

زمانی همچو شب گردان بگردم گر این خرگه‎ ببینم کیستند و چیستند از کهتر و مهتر نشینم بر در بیشه به بینم رد شیران را نه رد شیر تنها، بلکه رد شیربا اژدر مشو غافل تو ای کافر مرو در بیشه‎ی شیران‎ مگر نشنیده‎ای آوازه‎ی تیغ علی اکبر؟ چسان آنجا روم؟ دانم یقین قاسم بود آنجا چسان آنجا گذار آرم؟ یقین آنجا بود اکبر گرفتم جان بدر بردم ز تیغ زاده‎ی زهرا چسان جان می‎برم بیرون ز تیغ زاده‎ی حیدر؟ اگر زین راه برگردم بود بدنامیم حاصل‎ به پشت چرخ زنها می‎زنندم طعنه و تسخر. اگر عباس شدا ندر غضب من چون کنم با او؟ در اینجا می‎‎کنم بر صحنه‎ی این خاک خیر و شر [بر خاک انگشت می‎‎کشد]: بود این طالع نحسی که بربختم بدی آمد به تسبیح استخاره می‎‎کنم، شاید بود بهتر [چنین می‎‎کند]: که اینهم بد درآمد مشورت می‎سازم از مصحف‎ [باقران فال می‎گیرد]: که اینهم بددر آمد پس چه سازم اندرین محضر؟ حقیقت هر سه بد آمد، ندانم چیست تعبیرش؟ همانا نصرت و فتح است بهر سبط پیغمبر زجا خیزم کمر را تنک بربندم در این وادی‎ شود گربخت یار من، *بود حاصل همه یکسر -اگر خوابی تو ای عباس شوبیدار و بیرون شو یقین آماده‎ی جنک نو باشد شمر بداختر

عباس‎[در اردو { ضمن اجرای تعزیه، روی سکو جای اردوی حضرت عباس است و دور سکو بیابان و حول خیمه‎ها که محل برخورد شمر و عباس است}]:

از چپ و راست ندانم که مرا خوانده بنام‎ حیرت افزوده مرا، صاحب این نام کدام‎ نام من گوید وز آن نام نبینم جز ننگ ننگ من جوید وز آن ننگ نبینم جز نام. چشم پوشند خلایق ز حسین بهر یزید بیم آنست که گوساله پرستند تمام‎[بسوی اما می‎رود] [به امام‎]: السلام ای که زحق می‎رسدت در شب و روز بتو پیوسته درود و بتو همواره سلام‎ خیز ازجا که پر از فتنه شده روی زمین‎ دیده بگشای که اجرام ندارند آرام. شخصی از دور بنام و به نسب خوانده مرا چیست فرمان همایون شه عرش مقام

امام……………….

[موسیقی: طبل و شیپور]

عباس: [سوار می‎شود و می‎‎گوید]:

روز بپایان رسید و شد شب هجران‎ شام غم آمد رسید فرقت یاران‎ دیو شب از قاف چرخ غرد و آید تا که برد خاتم او ز دست سلیمان. -کیستی این نیمه شب تو در پس خرگه‎ لب ز سخن بسته و ستاده، حیران؟ دزدی؟ غارتگری؟ یا که گدائی‎ آمده‎ای نیمه شب برای کفی نان؟ نام خود اظهار کن بمن تو، سیاهی! از چه نهادی قدم به بیشه‎ی شیران؟ شمر: ای سیت تو بر شده زماهی تا ماه. سردار سپاه شام اسلام پناه‎ کم بنده‎ی تو شمر منم، ای عباس! شیر صف آن قوم و سک این درگاه‎ عباس: ای چشم سفید کار نامه سیاه! در خیمه چرا تو آمدی این بیگاه! شیطان بکجا و آدم و باغ و بهشت؟ لاحول و لا قوه الا باللّه‎ شمر: ای علمدار سوی لشگر ما خوش باشد ای سپهدار سوی قوم دغا خوش باشد بسکه مشتاق توام کرده‎ام از چهار طرف‎ بزم عیشی ز برای تو بپا، خوش باشد. یا قدم بر سر چشمم بگذار ای عباس‎ یا بفرما بمن بی‎سروپا، خوش باشد. عباس: کیست گوید بمن از راه وفا خوش باشد؟ کیست گردیده بمن راهنما خوش باشد کیست گوید همه دم از پی مکاری و دفن‎ “ای علمدار سوی قوم دغا خوش باشد” ای که نزدیک سرا پرده‎ی عباس آیی‎ گر که خواهی شوی از تیغ دو تا خوش باشد.

شمر: شمر منم که کرده‎ام و رد زبان ثنای تو جور همه جهانیان می‎‎کشم از برای تو. گه بمیان لشگرم، گاه می‎ان خیمه‎ها این همه نقش می‎زنم در طلب هوای تو. من بگدایی درت سر خط بندگی دهم دزود رسد بسلطنت هر که بود گدای تو. نور رخت سرشت من، خاک درت بهشت من‎ عشق تو سر نوشت من، راحت من رضای تو

عباس: ای ثمر نهال کفر، اف بتو و حیای تو. لعنت کردگار حق، بر تو و بر وفای تو چند بحیله جوئیم، نزد یزید پوییم‎ گوشه‎ی تا جسلطنت، می‎‎شکنم برای تو.

شمر: الا ای حیدر ثانی، بده گوشی بگفتارم‎ و گرنه کشته می‎گردی تو از تیغ شر ربارم‎ تن تنها تمام لشکرت را من شوم کافی‎ سنانم، ابن سعدم، خولیم. شمر ستمکارم. به تخت سلطنت همچون یزید بن معاویه‎ بدر یاغوطه‎ور چونان نهنک آدمی خوارم. سپهسالار این لشکر منم امروز ای عباس‎ امیرم، خسروم، شاهم، سپهسالار و سردارم.

عباس: از این طول کلامت روز روشن شد شب تارم‎ سؤالت را جوابی نیست، لیکن حال ناچارم: ستودی خویشتن را، وصف کردی، قدر بشمردی‎ تو بنشین قدر خود بشمار تا من نیز بشمارم. سپاهی را علمدارم که شاهش ناصر دین شد خدارا “؟ ار بن ثار است” او، من “جار بن جارم” { اشاره است به عبارتی از زیارت‎نامه وارث که می‎‎گوید “یا ثار الله و ابن ثاره” -ای خون‎ خدا و ای پسر خون خدا}  سرافرازم به هفده منصب از پور ولی الله‎ ندیمم، منشی‎ام، مستوفیم، شه را علمدارم. برای شیعیان و تعزیت‎داران این امت‎ صراطم، کوثرم، نارم، بهشت عرش مقدارم‎ ولیکن بر حسین بن علی بن ابیطالب‎ غلام زر خریدم، جان نثارم، یاور و یارم‎ شمر: یک نصیحت بتو گویم، تو مپندار خطاست‎ رخ گل را نفس خرمی از باد صباست‎ بلبلان را به قفس فصل گل و لاله خطاست‎ هیچکس را بتو آن می‎ل نباشد که مراست‎ کافتابی توو کوتاه نظر مرغ شب است‎

عباس: این سخنها که تو گویی نه طریق ادبست

من و این گونه خیانت به حسینم عجب است‎

داغ روی علی اکبر به تنم تاب و تب است‎

آن نه زلف است و بناگوش، که روز است و شب است‎ و آن نه بالای صنوبر، که درخت رطب است.

 شمر: تو بکن بیعت و خو در ابرهان از کشتن‎ من و این راز بدرگاه تو چون در سفتن‎ سخن دوست به بیگانه نباید گفتن‎ گله از دوست بدشمن نه طریق ادبست.

عباس: بشنو این ناله که از خیمه‎ی طفلان بر پاست‎ بهر آبست که در کرب و بلا این غوغاست‎ درچه دین است که این ظلم بن اطفال رواست؟ جنبش سر و مپندار که از باد صباست‎ بلکه از ناله‎ی مرغان چمن در طربست.

شمر: ای شیر ژیان ما بتو یاریم همه‎ اندر قدم تو جان نثاریم همه، تاریک بود محفل گلزار یلان‎ نور رخ تو ضرور داریم همه. عباس: ای شمر بدان که تاج داریم همه‎ ماننده‎ی شیر در شکاریم همه. ما راز نی و تیغ و سنان ترسانی‎ از کشته شدن باک نداریم همه.

شمر: اینهمه لشکر که در نشاط و سرورند از لب می‎نا و باده مست و خمورند، جمله بخور نخواهی حسین غیورند، مردم هشیار ازین معامله دورند شاید اگر عیب ما کنند که مستیم‎

عباس: ما دو برادر که فخر آل کباریم، یار بجز لطف کردگار نداریم، داده ز کف صبر و اختیار و قراریم‎ در همه چشمی عزیز و پیش تو خواریم‎ در همه عالم بلند و پیش تو پستیم‎

شمر: دست بدار از حسین و دار تمنا اسب وز رو منصب و ریاست دنیا تا بتو گویند پیروان مسیحا: ای بت صاحبدلان مشاهده بنما تا بتوبینیم و خویشتن نه پرستیم

عباس: دولت دنیا بکس مدام نماند شاه جهان گر مرا غلام بخواند، اخترشاهی مرا بچرخ رساند. دوستی آنست تا بحشر بماند. عهد و وفا بر همان قرار که بستیم‎ شمر: به ترس از آنکه بر سر، اسپرم، چون آسمان گردد به ترس از آنکه شمشیرم بمیدان خونفشان گردد به ترس از آنکه در می‎دان قتلگه از کین‎ جوانان بنی هاشم همه در خون طبان گردد. بیا بشنو نصیحت، دست از سلطان دین بردار که فردا جسم پاکش پاره از تیغ و سنان گردد. عباس: نمی‎ترسم سرم گر فی المثل زیب سنان گردد، نمی‎ترسم که جسم من بمیدان خونفشان گردد، نمی‎ترسم از آنکه در می‎ان قتلگه از کین، جوانان بنی‎هاشم همه در خون طپان گردد از آن ترسم که پیر مادرم در یثرب و بطحا اسیر کوچه و بازارها دیوانه‎سان گردد. شمر: ای که از تیغ کجت لرزه براندام فلک! مقتدای بشر و واسطه‎ی جن و ملک! من براندیشمه‎ی آنم که رسد بر تو گزند، باورت نیست، بیا این زر و این سنک و محکم، سخن آخر شمر است، بیا جانب ما گر نیایی بر ما، کشته شوی این دو و یک. عباس: خاک عالم بسرت گر نشناسی تو نمک‎ از چه کردی توز اولاد علی حرمت حک؟ ای ز شیطان بتر اینقدر مزن لاف و گزاف‎ که تورا قدر نباشد بر من قدر یستک‎ آیدت لشگر از امروز الی روز جزا پرشود مشرق و مغرب ز سما تا بسمک‎ پیغ تیغ کج عباس بهنگام نبرد همه گردند قلم همچونی و خار و خسک! شمر: بیا بشنو نصیحت از من ای عباس شیراوژن‎ چه حق توست در گردن مرا تا هست جان در تن‎ ز چه آنقدر کوشی باشه دین در وفا داری؟ بیا در لشگر ما و بنه منت بجان من. عزیزم دیده بگشا و نظر کن اندرین وادی‎ پی قتل تو لشگر آمده از ایسر وایمن‎ مرا چون با تو نسبت هست غمخوار توام عباس‎ ولی جان کی بری بیرون همی از چنگ این دشمن؟

عباس: ایا شداد عصر از خود مشو غافل مباش ایمن‎ ز بسیاری ملاف‎ای خود پسند ناکس ره‎زن! زبان بربند زین بیهوده گفتن‎ها، نمی‎ترسی، ز تیغ غازیان بیخ کفراند از خیبر کن؟ چو فردا سرزند از جیب گردون خسرو خاور بسان ریک این صحرا فروریزم سر از گردن‎ چنانت تیغ بر تارک فرود آرم که تا محشر رهی از غم، بری لذت، شوی فارغ، کنی احسن! چه باک از کثرت فوج ملخ شهباز قدسی را؟ نترسد شعله از نیز ارو گرک از می‎ش و مرد از زن‎ ولی بشنیدم از بابم علی، کز من جدا سازید امید از آب و آب از مشک و مشک از دست و دست از تن.

شمر: بشنو عباس کلامی که دلت را بر باید سخنی گوش کن از من که غمت را بزداید چون شه خاوری از جیب فلک سر بدر آرد زینب از داغ حسین ناله و فریاد نماید، گر شوی کشته و از من نپذیری سخن من‎ مادر تو بمدینه سر انگشت بخاید. عباس: شمر، دانم این عهد شکستن بجهان از تو نیاید سخنی گویمت از من شنو، روح فزاید، به برادر تو کنی خدمت، او هم بتو مغرور روزی آید بسر نعش تو انگشت بخاید صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید عباس: این سخنها که تو گوئی غمم از دل نزداید سخنی گو که غم از دل بزداید، نفزاید. سخنان تورک هاشمی آورده بجوشم‎ ز آستین دست ید الله بباید بدر آید. منم آن مرد که در عرصه‎ی پیکار دلیران‎ مرغ تیرم به کمان مردمک دیده رباید. لب فروبند و بکش تیغ و بیا در صف میدان مرد آنست که لب بندد و باز و بگشاید.

شمر: مادر این دشت بفرموده‎ی شاه آمده‎ایم‎ بگدایی بدر خانه‎ی شاه آمده‎ایم‎ رهزن منزل عشقیم و ز سر حد عدم‎ تا باقلیم وجود اینهمه راه آمده‎ایم‎ رحم کن بر من مسکین و بفریادم رس‎ که بدیوان عمل نامه سیاه آمده‎ایم‎ عباس: مادر اینجا نه پی حشمت و جاه آمده‎ایم‎ از بد حادثه اینجا به پناه آمده‎ایم‎ سبزه‎ی خط حسینی ز کفم دل بر بود به طلب کاری آن مهر گیاه آمده‎ایم‎ نه فرستاده بجنگیم، نه آماده‎ی صلح‎ بندگانیم و بهمراهی شاه آمده‎ایم.

شمر: ای توموسی قدر و عیسی جاه و هارون منزله‎ ای که در مولود بابت بود مریم قابله‎ بشنواز من یک نصیحت از ره مردانگی‎ بین نامردی و مردی یکقدم بین فاصله‎ پابنه در بزم ما ای حیدر دلدل سوار تا نمایی خویشتن را فارغ از این سلسله. عباس: از چه ای شمر ستمگر با خروش و غلغله‎ کرده‎ای چون خوک عزم بزم شیران یله؟ خارج است از بزم شیران رو به پر مکرو فن‎ با چه جرأت گوشدی داخل تو در این سلسله؟ من ذبیح اله و تو ابلیس و این دشت منا از فریب و مکر بر گوتا چه دارای هروله‎ شمر: ایاسر ور نکن تندی، من از خیل غلامانم.

عباس: بود مکرو بود حیله، بود تدبیر، می‎دانم.

شمر: نه خصمم، آمدم آگاهت از هر خیر و شر سازم.

عباس: ز دشمن گوچه خیزد تا سنا نرا جلوه‎گر سازم؟ شمر: دهندت مملکتها از ری و روم و فرنک‎چین.

عباس: به چه خدمت چنین منصب بگو ای کافر بی‎دین؟

شمر: بیادر لشگر ما باش، قارون شوز مال وزر.

عباس: نمی‎ارزد همه عالم بیک خون علی‎اکبر.

عباس: ای علمدار حسین، ای خلف پادشه بدر حنین از ره غمخواری و یاری بنشین در بر من تا سخنی چند به پابوس‎ همایون تو من ازره اخلاص کنم عرض که گردیده بمن فرض؛ چو فردا شود از مشرق امید نمایان، رخ خورشید درخشان، شودت‎ کشته علی اکبر و هم قاسم و هم عون و دگر جعفر و یاران همه گردند بخون غرق ورود خیمه و خرگاه بیغما، و تو هم بی سر و بیدست‎ بیفتی ببر خاک، شود جسم تو صد چاک، و زغم زینب غمناک بسر خاک نماید، و از این غم بوطن مادرت انگشت بخاید. آخر ای‎ سرور من دیده‎گشا و بنگر، آمده لشگر ز پی قتل تو از روم و ختا و ختن و چین و زماچین و دگرشکی و شروان و تمام عربستان‎ و لرستان و الی مشرق و مغرب. چه لشگر؟ همه در بحر نهنک‎ و همه در دشت پلنک و همه آماده بجنک و همه جنگی، همه رنگی‎ همه بی‎مذهب و بی‎دین، همه افکنده برخ چین، همه آکنده‎ دل از کین، همه بر قتل شه دین زده‎اند دامن همت بکمر، تا که‎ ببرند سر فخر بشر را. مختصر گفتم و رفتم، دگرم با تونه حرفی‎ نه سؤالی، نه جوابی، بنگر حکم قضا را.

عباس: ای زنازاده‎ی بی‎دین وز سگ کمتر ملحد. ز چه اینقدر زنی لاف‎ و گزاف و بنمائی توبه من لشگر خود را؟ اگرت آمده لشگر زختا و ختن و چین و زماچین و تمام عربستان و لرستان، الی مشرق و مغرب. و همه روی زمین پر شود از لشگر تو، ذره‎ای اندر دل عباس نه بیم و نه هراسی، نه ملالی، که بیک‎ حمله چنان تیغ کشم از کمر و یاد کنم حیدر و چون شیر نر از هم بدرم لشکرت، ای رانده‎ی عقبی، ز چه خوانی توز اوصاف‎ سگان در بر ضیغم، که به یک حمله چو طومار به پیچم همه بر هم، که فتد بانک و هیاهو به صف لشگر اعدا بشنواز صفت لشگر شاهنشه دوران؛ همه چون کبک خرامان همه چون بدر نمایان، همه چون ماه درخشان، همه چون سر و به بستان، همه خوش بو، همه خوش‎رو، همه خوش‎گو، همه بر سر زده ابلق، همه از جان شده مطلق، همگی رو بسوی حق که دهند از دل و جان سر بره زاده زهرا. تو گویی ز حسین دست بدارم، که شود شاد یزید و دهدم تخت‎ و کلاه و حشم و ملک وز رو مال؟ چگویم بصف حشر جواب پدر و مادر او را؟ مگر از اکبر ناکام بوم بهتر و برتر که شود کشته و من عیش نمایم صف دوران برو ای بدتر خناس، مکن اینهمه‎ وسواس، و مزن لاف بعباس، که یکذره ز تدبیر تواندر دل من‎ جای نگیرد، اگر امروز ز نی لاف الی روز جزارا.

شمر: چه از نصیحت من سر گرانی ای عباس‎ برو بجنک نیا تا توانی ای عباس‎ برو سری تو فرو بر بخانه‎ی تدبیر به بین توان گذری زین جوانی ای عباس؟ [شمر می‎رود-موسیقی طبل و شیپور و سپس آهنک سوزناک قره‎نی‎] عباس: [تنها]نشین بخانه‎ی زین یک زمانی‎ای عباس‎ بکن بخویش تو شور نهانی‎ای عباس‎ نشسته‎ای تو که زینب اسیر و خوار شود؟ بشیوه‎ی اسرا، گر بدانی ای عباس‎ کمربه پند تو مردانه بهرجان دادن‎ گرت که هست ز حیدر نشانی‎ای عباس.

میر عزا کاشانی

 آرش شماره ۵- ۱۳۴۱

*متاسفانه به دلیل مشکل فنی ابیات تعزیه درپی هم منتشر شده که  در آینده نزدیک نسخه اصلاح شده آن جای

گزین خواهد شد!