«سفر به انتهای شب» : تولد یک ملت!

آثار ادبی سلین، مانند شمار بسیاری از دیگر نویسندگان قرن بیستم، شدیدا با جایگاه ادبیات‎ داستانی نویسنده در مقابل علایق سیاسی او ویژگی می‎یابد. برای برخی از منتقدین، یهود- ستیزی سلین و جانبداری او از فاشیستم ابهاماتی را در خصوص “کیفیت” آثار او دامن می‎زند. منتقدین، آثار آشکار ایدئولوژیکی اواخر دهه‎ی سی او را به عنوان نقطه‎ی آغاز آثار پیش از “دوره‎ی” فاشیستی بررسی کرده و در عین حال آن‎ها را زمینه‎ساز شرایطی دیده‎اند که از بطن آن‎ آثار پس از جنگ او سربرمی‎آورد. درحالی‎که این پرسش‎ها به طبع حائز اهمیت‎اند، اهمیت‎ آنها کلا به شیوه‎ی طرحشان بستگی دارد. به عباراتی دیگر، این پرسش‎ها می‎توانند ارتباط بین‎ متن و واکنش‎های نویسنده را به ترکیب قدرت‎های سیاسی که پیرامون او وجود دارند و زندگی‎ او در آنها تجسم می‎یابد زیاده از حد ساده توصیف کنند. این پرسش‎ها می‎توانند دال بر تداوم‎ بی‎وقفه‎ی خودآگاه نویسنده در دوره‎ای باشند که اکثر آثار نقادانه‎ی جدید را با مشکل روبه‎رو کرده است. به عبارت دیگر، چنین پرسش‎هایی می‎تواند راه ما را در بررسی نحوه‎ی شکل‎گیری‎ موقعیت‎های ایدئولوژیکی و روابط پیچیده‎ی حاکم بر روایت، تاریخ و ایدئولوژی بگشاید.

نخستین رمان مطرح سلین، “سفر به انتهای شب” (۱۹۳۲) هیچ‎گونه رابطه‎ی مستقیمی با آثار فاشیستی اواخر دهه‎ی سی ندارد. در حقیقت به نظر می‎رسد طنز تحقیرکننده‎ی کتاب و نیز همدلی پایدار و ماندگار خواننده برای “برادمو” از میزان خشونتی که می‎توان در متن نویسنده‎ای‎چنین ستیزه جو سراغ کرد می‎کاهد. و این آشکارا بدان معنا نیست که ابهامات ایدئولوژیکی به‎ خوانش انتقادی رمان مربوط نمی‎شود؛ روشن است که ایدئولوژی فاشیست‎گرا به گونه‎ای در رمان راه می‎یابد که گرچه نفوذش به آرامی رخ می‎دهد برای پژوهشگران آثار سلین اهمیت‎ می‎یابد و نیز برای مورخینی که ظهور فاشیسم را در فرانسه‎ی اواخر دهه‎ی سی مورد بررسی قرار می‎دهند. نقش ایدئولوژیکی اصلی رمان در بیگانگی برادامو از شیوه‎ی زندگی و ساختار احساسی فرانسه‎ی بورژوا طی جمهوری سوم نهفته است. این بیگانگی در فضاهایی از رمان به‎ تصویر درمی‎آید (در بیگانگی کارگر روزمزد، در تنهایی هول‎انگیز نماینده‎ی تجارت سلطه جو) که نیروی انباشته شده در آن‎ها برادامو را به سفر می‎کشاند و همین سفر عنوان کتاب می‎شود. من‎ در جایی دیگر نشان داده‎ام که این جدایی نه فقط در مضمون رمان رخ می‎دهد بلکه پرمعناتر می‎شود وقتی بر استدلال آن نیز سلطه می‎یابد: متن خود قطعنامه‎ای بسیار قاطع در “بی‎خانمانی” براداموست. در باب دنیای بورژوازی باید گفت یکی از پر دردسازترین مشکلات‎ متن به اسطوره‎ای‎ترین و قدرتمندانه‎ترین “وطنی” برمی‎گردد که ساخته و پرداخته‎ی بورژوازی‎ است: یعنی مفهوم ملت.

و در پیوند برادامو با وطن‎پرستی بورژوازی در فرانسه‎ی دوران جنگ‎ است که می‎توان ارتباط سلین را با پذیرش فاشیسم مشخص کرد. درحالی‎که راوی بی‎وقفه این‎ وطن‎پرستی را به ریشخند می‎گیرد، شکوه ملتی که در کانون این وطن‎پرستی جای می‎گیرد چیزی‎ است که نمی‎تواند از آن بگریزد. تاآن‎حد که ملت در ایدئولوژی فاشیستی به گفتمانی دیگر راه‎ می‎یابد، یعنی در تضاد اساسی با دسته‎بندی ملی‎گرایی از دیدگاه بورژوازی قرار می‎گیرد تا آن‎جا که دیگر ملت فاشیستی نسبت به مفهوم ابتدایی “ملت” که در فضای مه‎آلود تاریخ‎نگاری‎ رمانتیک هویت یافته کمرنگ می‎شود، شاید ما بتوانیم پیشبرد واقعه را در آثار سلین پیش‎بینی‎ کنیم. جانبداری او از ملت فاشیستی به واسطه‎ی پدیده‎ای دیگر نیز امکان می‎یافت: می‎توان از قدرت استدلالی ملت صرفا به واسطه‎ی پذیرش گفتمانی دیگر، گفتمان-متقابل فاشیسم، گریخت.

این همان چارچوبی است که من می‎خواهم برپایه‎ی آن چند صحنه‎ی بسیار مهم را در “سفر به انتهای شب” بررسی کنم. به شما نشان می‎دهم که برادامو به نحوی گریزناپذیر ملزم به روندی‎ می‎شود که طبقه‎بندی ملت در آن شکل می‎گیرد و آموزش داده می‎شود. افزون‎بر این “سفر به‎ انتهای شب” بر تشکیل استدلالی خود “ملت” نگاهی ژرف دارد.

اثر اخیر که بر ارتباط بین ملت و آثار نوشتاری استوار است بر این مدعاست که ملت در فضای بالقوه خشن‎تری شکل می‎گیرد که فرایند روایت آن را بازگو می‎کند. “سفر به انتهای شب” سلین متنی مفید است که می‎توان در آن شاهد ماهیت متغیر ساخت ملیت بود زیرا قصه‎هایی که‎ قهرمان اصلی کتاب از جنگ می‎گوید فضایی جدل‎آمیز را آشکار می‎کند که ملت در آن شکل‎ می‎یابد. فضایی جدل‎آمیز است، نه به این دلیل ساده که این قصه‎ها دروغ‎اند، بلکه به این علت که‎ در واقع آنها را دیگران به نفع خود، و به هزینه‎ی راوی، نقل می‎کنند. وقتی برادامو، که هم قهرمان‎ اصلی است و هم راوی، به وسیله‎ی قصه‎هایش ملت فرانسه را ترسیم می‎کند، همواره بیانگر عقیده‎ای است که از موقعیت تثبیت‎شده‎ی حقیقت معرفت‎شناسانه سود می‎جوید. باری، ملت‎ دقیقا در همان زمانی که آنقدر ایمن تفسیر می‎شود به عنوان مفهومی شدیدا دردسرساز مطرح‎ است.

 “سفر به انتهای شب” از نظر مضمون هرگز به‎طور جدی در باب ملیت نمی‎اندیشد. نمی‎گوییم که شخصیت‎ها از آن بحث نمی‎کنند، چرا که در حقیقت بحث می‎کنند، اما چنین‎ عملی غالبا بسیار ساده و حتی گاه پیشگویانه می‎نماید. اما از نظر استدلالی، ملیت با نهایت‎ جدیت مطرح می‎شود تاآن‎جا که نقشی آنقدر پیچیده می‎گیرد که خواننده می‎تواند هر نفس‎ نومیدانه‎ی راوی را حس کند همچنان‎که او نقش قبلی خود را به عنوان بازیگر قصه‎ی افشاگرانه‎ی‎ ملت فرانسه بازسازی می‎کند.

قصه‎گویی توان براداموست. آنقدر در این کار استعداد دارد که عملا مسحور قدرت قصه‎های‎ خود می‎شود. او قصه‎گویی را به کار دیگری ترجیح می‎دهد، نه از سر خوشی، براساس آنچه‎ بارت (رولان بارت) می‎گوید، بلکه بیشتر به عنوان ابزاری برای پرداختن به قباحت وزین‎ گذشته‎ی خود.

ازاین‎رو، متنی که ما در دست داریم شیوه‎ای است که برادامو با قصه‎گویی خود از ضرورت‎ فضیلت می‎سازد.

در اینجا داستان مورد بحث به سادگی خلاصه می‎شود: براداموی بیست ساله که به عنوان‎ بیمار در یک بیمارستان روانی بستری است تا بتواند از جبهه‎های نبرد جنگ جهانی اول بگریزد، با استفاده از متن و ساخت داستان در داستان از قدرت قصه‎گویی خود سود می‎برد. فقط برای‎ گذراندن زمان نیست که به این کار روی می‎آورد بلکه می‎خواهد تضمینی برای حضور عیادت‎ کنندگانش باشد و به ویژه برای یک عیادت‎کننده‎ی خاص. آنچه مخاطبش را جلب می‎کند محتوای قصه‎های اوست: او از نبردهایی می‎گوید که در آنها جنگیده، از عشق به فرانسه می‎گوید که او را به جنگ واداشته. طنز قصه در اینجاست: برادامو را که برای عیادت‎کنندگانش فردی‎ ناشناس است به بیمارستان آورده‎اند چون از ترس در میدان‎های جنگ قالب تهی کرده و هر وقت‎ می‎توانسته پشت درخت‎ها پنهان می‎شده است. او شنوندگانش را فریب می‎دهد، و تصور آنان را از میهن‎پرستی می‎انبارد. در پایان داستان، همه‎چیز تغییر می‎کند و برادامو قربانی حقیقتی است.

انتشار در مد و مه: یهمن ۱۳۹۱