چهار چهره/ از محمد علی سپانلو

نوشته زیر نگاهی دارد گذرا به زندگی و آثار چهار نویسنده مهم که در دهه شصا میلادی توجه زیادی را به خود جلب کرده بودند. این نوشته ترجمه و نگارشی ست از محمد علی پ÷انلو شاعر نامدار این سالها که در ایام جوانی و در همکاری با مجله آرش دستی هم در ترجمه و نقد و نظر داشت. این نوشته با گذر نزدیک به چهار دهه از زمان انتشار آن هنوز خواندنی و جذاب به نظر می رسد . (مد و مه)

***

درباره‎ی چهار نویسنده‎ی معاصر

م. ع. سپانلو

آرتور کوستلر، از راپاند، کلودسیمون، مارتین والر، چهار مرداب، چهار شاهد روزگار ما هستند. دادرسی اعمال توتالیتاریسم، تحلیل هذیان‎های غنائی، جاذبه گذشته‏ تشریح کسالت زندگی، همه و همه موضوعات زمان معاصرند. این راز آثاری است که ماندگار می‎شوند.

آرتور کوستلر

آرتور کوستلر نویسنده مجاری الاصل و تبعه‎ی فعلی انگلیس که در خانه کاخ‏ مانندش در بریتانیای کبیر مقیم است بیش از سی سال از عمر خود را در کشور خویش و در بسیاری از نقاط دنیا بجستجوی عناصر اصلی زمان ما و ارزیابی آنها گذرانده است. در این نویسنده‎ی حادثه‏جو، این گزارشگر فطری، ایمان‏ و عقاید سیاسی چپ است که جهت انتخاب‏ها و ابتکارها را تعیین می‎‏کند.

او بسال ۱۹۰۵ در بوداپست متولد شد در دانشگاه وین ریاضیات تحصیل‏ کرد به فلسطین سفر کرد و سپس در برلن مقیم شد. نخستین فعالیتش در روزنامه‏نگاری با سفری در یک هواپیما از فراز قطب‏ شمال شکل گرفت و گزارشهایش از قطب او را به گونه یک مطبوعاتچی پخته‏ معرفی کرد.

در همان ایام مخفیانه در حزب کمونیست آلمان ثبت‏نام کرد و در آلمان‏ بود که اسپارتاکوس را چاپ داد و کار نویسندگی را آغازی نهاد. سپس بدنبال‏ عروج هیتلریسم به اتاد شوروی مهاجرت کرد و چند سالی در آنجا روزگار گذراند بعد که در پاریس مقیم شد بخاطر همکاری با مبارزان ضد فاشیست سنگر مبارزه‏اش را تغییر نداد لیکن تجاربی را که از شوروی اندوخته بود از یاد نبرد. و این تجربه بصورت کنار گذاشتن تقلید از شوروی شکل گرفت.

گزارشهای او برای نیوزکرونیکل در مدت جنگ اسپانیا چنان حدت‏ و شدت داشت که دارودسته فرانکو او را به سلول محکومین به مرگ بردند یک اعتراض جهانی که پاپ نیز در آن شرکت داشت باعث آزادی‏اش شد بپاریس‏ برگشت تا به سرانجام غمناک دوستش ویلی‏موزن‏برگ عضو مهم کمیسیون‏ آگاه شود. و این تاریخ قطع رابطه کامل او با سیاست شوروی و طرح‏ریزی‏ یک کتاب اساسی در کارنامه ادبیش بود: صفر و بی‏نهایت.

با آنچه که در آن زمان از محاکمات مسکو می‎دانست و آنچه که از روسیه‏ در ذهن سپرده بود. آرتورکوستلر تصویری دقیق از تصفیه بزرگ استالینی بدست‏ می‎دهد در خود سال ۱۹۴۵ این کتاب (صفر و بی‏نهایت) بعنوان یک نوشته‏ هجائی سیاسی مورد انتقاد بسیاری قرار گرفت، ولی پس از آنکه گزارش‏ خروشچف درباره تصیه‏های استالینی زبانزد گردید. این اثر بعنوان‏ تحلیل کننده‎ی سرنوشت انسان در برابر سیستمی که اهمیتی به فر نمی‎دهد شناخته شده.

حالیه کوستلر فعالیت سیاسی زندگی‏اش را پایان یافته می‎داند ولی این نویسنده‏ روزنامه‏نگار که بتازگی درباره‎ی انگلستان امروز تحت عنوان (خودکشی یک‏ ملت) تحقیق کرده و زندگی در هند و ژاپن را le Lotus et le sobot در رساله (علوفه و آدم مصنوعی مورد مطالعه قرار داده همواره به تحولات‏ توده‏ها علاقه‏مند است. آخرین اثر او رساله فلسفی (فریاد ارشمیدس) که بسال‏ ۱۹۶۵ چاپ شده با کنجکاوی خستگی‏ناپذیری سرنوشت دنیا را بررسی کرده است.

کلودسیمون

کلودسیمون با آلن رب‏گریه، ناتالی سارو، و می‎شل بوتور بزرگترین‏ مؤلفین “رمان نو” هستند. او نویسنده‏ی است جستجوگر که با رمان‏های، نتیجه‏دار و روانی مخالف است.

از نظر او هنر می‎بایستی اکتشاف یک حقیقت عمیق باشد نه مشاهده‎ی مظاهر و نقابهایی که ما را احاطه کرده‏اند.

او در سال ۱۹۱۳ در تاناناریو از در و مادر فرانسوی متولد شد،  در پاریس زندگی می‎کند و نیز در پرپین‏یان در تاکستانی که خود آبیاریش‏ کرده.   جنگ بر زندگی او نیز اثر گذاشت وی که جزو سوار نظام‏ بود اسیر شد و برای مدت محدودی تبعید گردید. “جاده فلاندر” مشهورترین‏ رمان او که در سال ۱۹۶۰ منتشر شده انعکاسی از این مشاجره است. با اینحال کتاب مذکور یک داستان جنگی را دربر ندارد و اینجا مردی شاهد بهم ریختن خانواده و رفقای خویش بر اثر مصائب جنگ است.

همه چیز درهم می‎ریزد و در یک ادامه منطقی یا غیرمنطقی به نتیجه می‎رسد اما آن مرد می‎کوشد واقعیت را از نو خلق کند. این مطلب براستی یکی از موضوعات بزرگ کلودسیمون است از نظر کسی که خواستار “مکمل‏ها” است، “صداهایی” که درهم می‎‏پیچند، روی هم‏ می‎‏افتند. او نوشته است “تالمود تفسیر جادوانی یک اپیزود بوسیله اپیزودهای‏ مشابه است یعنی معرفت باینکه چه چیزی آن اپیزود را تکمیل می‎کند یا با او مخالف است یا چشم‏اندازی شبیه موضوع آن بوجود می‎‏آورد. من تحت‏تأثیر دو چیز هستم: تقطیع، و منظره منفصل هیجاناتی که هرگز بهم پیوند نیافته‏اند و در عین حال دنباله همدیگر هستند. ”

این اهتمام از کلودسیمون مؤلفی مغلق‏نویس می‎سازد. او از “پرکردن‏ خلاءها” ابا می‎کند و می‎خواهد جذابیت تقطیع عوامل و صداهای مضاعفی را که بهم‏ پاسخ می‎دهند حفظ کند او بوسیله‎ی یک جمله‎ی سرشار و پیچیده که بوسیله اسم فاعل سنگین‏ شده و از خط زمان قراردادی نیز خارج می‎شود خواننده را به هرج‏ومرج‏ آشکار می‎کشد.

وقتی گفته شده: او بفلان محل می‎رود، عملی را متصور می‎‏کنند که‏ اشمل یک آغاز و پایان است. ولی نه آغاز و نه پایانی در خاطره وجود دارد.

به جز کتاب “حقه‏باز” -۱۹۴۶ که به وضوح “بیگانه” کامورا بیاد می‎‏آورد، این موضوعات در تمام نوشته‏های سیمون یافت می‎شود. گالیور (۱۹۵۲) و تقدیس بهاری (۱۹۵۴) نتایج نخستین پژوهشهای‏ واقعی او هستند که دنباله آن:

Le Vent,ou la tananareve de restitution d un retable baroque

 (۱۹۵۷) و علف (۱۹۵۸) می‎رسد. پس از “جاده فلاندر” سیمون پالاس‏ (۱۹۶۲) را منتشر کرد در پالاس که داستان جنگ اسپانیا پس از سرمای شمال‏ بود، آن سوختگی جنوبی را که با نوشته‏اش سازگار است باز یافت.

ازراپاند

او که مدت‏های دراز مورد توجه ناشران نبود بسال ۱۹۵۸ پس از انتشار عقاید موفق چند تن از منتقدین دوباره سرشناس شد. ازراپاند امروزه‏ یک شاعر بزرگ امریکائی در اذهان شناخته شده، شاعری در می‎ان دیگران، اما شاعری که مبتکر زبان شاعرانه‎ی جدیدی است مردی که قادر است چارچوب‏ مرزها را بشکند و فرهنگی جهانی را متصور نماید.

ارزاپاند که اصلا امریکائی است (بسال ۱۸۸۵ در هایلی در ایالت ایداهو متولد شده) از عنفوان جوانی شیفته‎ی زبان رومی و تمدن (اندیشه رومی) شد و سرانجام این شیفتگی نگارش رساله‏ای بود بسال ۱۹۰۶ هنگامیکه سمت‏ استادی زبانهای فرانسه و اسپانیائی را در دانشگاه کرافوردویل داشت بخاطر پیچیدگی‏ نظامات تصمیم به ترک امریکا گرفت، امریکائی که تعصب و مذهب پول به عصیانش‏ کشیده بود.

بسال ۱۹۰۶ در جبل الطارق پیاده شد سراسر اسپانیا را پیاده پیمود و در جنوب فرانسه نخستین کتابش را بنام Alume Speuto نوشت که در ونیز چاپ شد. بدینسان جستجوئی را در لابلای زبان‏ها آغاز کرد و این جستجو شاعر را از فرهنگی به فرهنگ دیگر کشاند و حاصل آن اثری بود شبیه به‏ “کمدی انسانی” درباره تمدن ما.

او سپس در انگلستان سکنی گزید و تا سال ۱۹۲۱ در آنجا ماند. در انگلیس بود که با تیس و تی اس الیوت آشنا شد، زمانی که آن دو با دشواری‏ تمام علیه جو ادبی بعد از ویکتوریا جدال می‎کردند. پاند به جیمز جویس نیز در طبع اولیس کمک کرد. اما مخصوصا بعد از آشنایی با شعر و تئاتر ژاپن پاند به‏ خلق مکتب “ایماژیسم” پرداخت.

این شیوه، از اشعار کوتاه ژاپنی معروف به های‏کو (اشعار سه مصرعی) ملهم شده بود تا شعر را به سوی نوعی “عکاسی” رهنمون باشد.

استقرار پاند بسال ۱۹۲۵ در ایتالیا نمایشگر یک دوره فعالیت سیاسی‏ اوست (بخاطر نفرتش از سرمایه‏داری امریکا وی حاضر شد از رادیوی فاشیست‏ها به روز ولت رئیس جمهوری وقت حمله کند) . در سال ۱۹۴۳ آنگاه که مقامات امریکایی شاعر را اسیر کردند در قفسی‏ آهنی به‏عنوان خائن به تماشا گذاشتند.

پاند در معرکه محنت و بلا اثر برجسته‏اش بنام کانتوس پیزان‏ cantos Pisans را نوشت. این اثر که آمیخته‏ای از زبان‏ها و مزایای‏ فراوان بود آدمی را به یاد “تکه چسبانی” نقاشان نو جو می‎‏اندازد. ولی این اثر تنها بازی با لفظ نبود. زیرا “رقص روحی” این کتاب از لابلای کلمات می‎خواهد شعر را از ملاحظات ملی آزاد کند و مفهوم و ملموس و قابل‏ترجمه برای همه‏ خوانندگان دنیا گرداند. پاند سیزده سال در آسایشگاه روانی واشنگتن‏ بسر برد (در این مدت موراویا، سیلونه و اون گارت‏تی مقالاتی در ستایش‏ او نوشتند. ) سپس برای ادامه زندگی به ایتالیا برگشت.

مارتین والسر

هرچند که مارتین والسر تاکنون چند جایزه مهم ادبی گرفته است‏ لکن هنوز که هنوز است در ادبیات آلمان غربی مقام و منسب دو پهلو و متناقضی‏ دارد. خوانندگانش او را یکی از مهم‏ترین نویسندگان بعد از جنگ آلمان‏ می‎دانند ولی والسر هنوز چنین توفیقی را در اذهان منتقدان ندارد. ده‏ سال از انتشار نخستین رمانش (ازدواج کنندگان در فیلیپس بورگ) گذشته است‏ و هنوز والسر به هیأت یک نویسنده مبتدی ملاحظه می‎شود.

او در ۲۴ مارس ۱۹۲۷ در واسر بورگ بالای دریاچه کنستانس متولد شد و بزودی دست بکار ادبیات گشت مقارن با هنگامی که در دانشگاه توبین‏گن‏ تحصیل فلسفه و تاریخ می‎کرد نخستین مقالاتش را برای روزنامه‏ها و مجلات‏ نوشت پس از دریافت درجه دکتری مدتی کارگردانی تلویزیون کرد. بسال ۱۹۵۵ یک مجموعه قصه بنام “هواپیمایی بر فراز بام” جایزه (گروه ۴۷) را برای او ربود و انظار را بسویش جلب کرد.

والسر پس از آنکه اطمینان یافت که فروش کتابهایش قادر به تأمین معاش‏ اوست مشاغل دیگر را کنار گذاشت در کنار دریاچه کنستانس اقامت کرد و حالبه‏ از نویسندگی روزگار می‎گذراند دومین کتابش (نیمه‏وقت) که بسال ۱۹۶۰ چاپ‏ شد از طرف خوانندگان آثار موج نو با اشتیاق بسیار استقبال گردید.

لکن از جانبی منتقدین او را نویسنده‏ای فاقد ایجاز، نفسی حماسی و مهارت‏ کافی دانستند.

پس از این دو کتاب مارتین والسر بجانب تئاتر گرائید و باز همین‏ اسلوب را بکار بست، تشریح موشکافانه‏ای که به تماشاگر نیز مانند خواننده، امکان می‎دهد هم شاهد و هم قاضی محکمه باشد، این نمایش از قیود و مقاصد دراماتیک آزاد بود.

از نظر والسر هیچکس از مسائل جاری زندگی امروز قادر به تجهیز درامهای واقعی نیست.

بدینگونه، دو نمایشنامه (بلوط و خرگوش)، یک مقاله آلمانی‏ و نیز (آقای کروت. نماز میت بر یک غیراخلاقی) برای جماعت، انعکاس‏ کسالتی هستند که والسر در زمان ما مشاهده می‎کند.

ولی والسر تنها به تشریح ساده‎ی جامعه معاصر چنانکه هست اکتفاء نمی‎کند. هدف او متهم کردن این اجتماع است به امید تغییر دادن آن. این گرایش قبلا در تحقیق رمانهای او نیز بیان شده بود او ساکنان یک شهر بزرگ آلمان را نمونه قرار داده و معایب آلمان مترقی را آشکار می‎کند آلمانی که در آن قوانین‏ مشترک فرد را مجبور می‎کنند در جامعه‎ی خود حل شود و از اختیار خود چشم بپوشد.

 آخرین رمان مارتین والسر لیکورن مناقشات پرهیجانی براه انداخته‏ ولی یکبار دیگر نیز منتقدان را علیه او شورانده است.

ترجمه محمد علی سپانلو

آرش شماره ۱۷ – انتشار در مد و مه ۱۲ اسفند ۱۳۹۱