این مقاله را به اشتراک بگذارید
آنتوان دو سنت اگزوپری و شازده کوچولو/
به عنوان شیفته ی شازده کوچولو به ترجمه ی محمد قاضی خو گرفته ام. با این وصف مقدمه ی او در کتاب هرگز پاسخ پرسش هایم را ندارد. بعدها که در منابع انگلیسی دنبال آنتوان دوسنت اگزوپری رفتم، که چندان پرشمار هم نبودند، به مواردی اطلاعات غلط و حفره ای بسیار بزرگ در مقدمه ی محمد قاضی رسیدم.
در مقدمه ی قاضی آمده اگزوپری چهارده ساله بود که پدرش مرد، درحالی که پدر آنتوان در سه سالگی او درگذشت(صفحه ی چهار کتاب زندگی و مرگ شازده کوچولو نوشته ی پل وبستر، انتشارات مک میلان، ۱۹۹۲). در آن مقدمه آمده اگزوپری در ۲۱ ژوئیه ۱۹۴۴ با هواپیمایش هدف هواپیماهای شکاری آلمان قرار گرفت، اما تاریخ صحیح ۳۱ ژوئیه ۱۹۴۴ است.
در کنار این ها قاضی در مقدمه ی کتاب اشاره ای به رابطه ی اگزوپری و همسر ال سالوادوری اش، کونسوئلو سولسین، نمی کند که عجیب به نظر می رسد. آن دو در سال ۱۹۳۱ ازدواج کردند و رابطه ی توفانی و سپس سرد شده ی آن ها زمینه ساز نوشته شدن شازده کوچولو شد. در حقیقت کم تر منبعی مربوط به اگزوپری هست که اشاره ی مؤکدی به جایگاه کونسوئلو در زندگی اگزوپری و کتاب شازده کوچولو نکرده باشد.
این سطور با احترام فراوان به ترجمه ی محمد قاضی از شازده کوچولو می نگرد و صرفا قصد دارد سویه ی پنهان زندگی آنتوان دوسنت اگزوپری را از نگاه یکی از شیفتگانش عیان کند.
آسمان بی ابر
در آخرین نیم روز تابستان ژوئیه ی ۱۹۴۴ یک تکه ابر هم در سواحل ریورا به چشم نمی خورد. کرانه ی دریا از سوی جنوب به سوی جزیره ی کرس امتداد یافته بود و بیننده ی احساساتی را پی خود می کشید. سواحل مدیترانه یکی از واپسین روزهای آرامش خود پیش از هجوم متفقین برای آزاد کردن پروونس از اشغال ژرمن ها را سپری می کردند. به نظر می رسید هوای دلنشین، آفتاب دلچسب، آسمان آبی و بستر آرام دریا پیش از آغاز نبرد برای فرانسوی ها آرزوی خوش اقبالی می کند، جز برای هوانورد تنهایی که از مأموریت راه دوری-از دره ی رون-به سوی کرس بازمی گشت.
هواشناسان متفقین پیش بینی کرده بودند آسمان دریا در آن روز پوشیده از ابر است و هوانورد تنها، می تواند دور از تیررس هواپیماهای شکاری دشمن در دل ابرها پنهان شود. اما هواپیما در پهنه ی آسمان بی ابر طعمه ی شیرینی برای نازی های منتظر شکار شد. یک هدف اجتناب ناپذیر.
هوانورد تنها، آنتوان دوسنت اگزوپری بود. نویسنده ی شاعرمسلک و عاشق پرواز. با آن هیکل درشت بلندبالا بهزحمت درون هواپیما می نشست(مچاله می شد)و می گفتند زخم های کهنه ای که سراسر تنش را پوشانده دیگر اجازه نمی داد آسان جابه جا شود یا به سرعت از چتر نجاتش استفاده کند.
دو دقیقه از دوازده ظهر گذشته بود که آلمانی ها به سوی هواپیمای تک سرنشین که به صورت نامتعارفی ارتفاعش را کم کرده بود در حوالی جنوب نیس نشانه رفته و شلیک کردند. صدای انفجار در دل آسمان پیچید و هواپیما درون آب جایی بین نیس و موناکو سقوط کرد. احتمالا آلمانی ها از این که چنان آسان هواپیمای دشمن را سرنگون کردند از ته دل خندیدند. آن دشمن، اگزوپری بود و از نگاه ژرمن ها او تلاشی برای دور شدن از آن ها و گریختن از ورطه ی بلا نشان نداده بود.
آخرین سفر
اگزوپری می توانست در تیررس ژرمن ها قرار نگیرد. می توانست پا به حریم ممنوعه نگذارد، می توانست ارتفاعش را تا آن حد کم نکند، می توانست نمیرد. . . فقط اگر غم غربت گذشته-مایه ی آشنای قصه هایش-گریبانش را نمی چسبید.
پس از انجام مأموریتش که از ساعت هشت و چهل و پنج دقیقه ی صبح ۳۱ ژوئیه از باستیا در جنوب کرس آغاز شده بود، حین بازگشت خود را در شرق لیون یافت. یعنی در شصت کیلومتری خانه ی پدری در سن موریس دورمن. کافی بود کمی مسیرش را تغییر دهد تا از آن بالا به جایی که شادترین لحظه های کودکی اش را سپری کرده بنگرد. هر گوشه ی آن منطقه دنیایی از خاطرات شیرین بود. از آن بالا خود را روی زمین می دید. پیش تر در پرواز اکتشافی دیگری که در ۲۹ ژوئیه انجام داده بود طی بازگشت مسیرش را تغییر داد تا از آن بالا نگاهی به خانه ی خواهری اش در سن رافائل بیندازد. این بار هم وسوسه شد به جایی که شیفته اش بود و او را به گذشته می کشاند بنگرد.
به شوق تماشای چند نمای دل انگیز ارتفاع هواپیمایش را برخلاف دستور العمل ها، به شش هزار متری کاهش داد و به سوی غرب رفت. از آن بالا در پروونس خانه ی مادری اش را در کابریس را دید. از دسامبر ۱۹۴۰ آن جا را ندیده بود. کمی آن طرف تر در غرب لامول نزدیک سن روپه به جایی که می گفتند پدرش را پس از مرگ آن جا آوردند نگاهی انداخت.
در کتاب باد، شن و ستاره ها نوشته بود روزهای دلچسب تابستانی دیگر تکرار نمی شوند. همیشه از این که خانه ی دوران کودکی شان را فروختند افسوس می خورد و می گفت گذشته مان را به دیگران واگذار کردیم. می گفت بارها به سن موریس برگشتم تا سایه های کودکی را دنبال کنم، ولی زمین های بازی دوران کودکی محو شده بودند و سایه ی بزرگسالی سنگین تر بود. بزرگ شدن برایش گناه نابخشودنی به نظر می رسید.
از آن بالا به کلیسای روستای اگه جایی که در آوریل ۱۹۳۱ با کونسوئلوی آرژانتینی ازدواج کرد نگریست. به خانه ی ییلاقی که با کونسوئلو در آن مدتی زندگی کردند و او کتاب پرواز شبانه را نوشت. آن خانه در ۳۱ ژوئیه ۱۹۴۴ آخرین شاهد زمینی بود که به پرواز اگزوپری نگاه کرد. هواپیما منفجر شد و تکه هایش در اعماق آب فرورفت و او به سان زبانه ی نوری به آسمان پر کشید.
معمای مرگ اگزوپری در اذهان باقی ماند. سال ۱۹۹۸ ماهیگیری به نام ژان کلود بیانکلو در نزدیکی مارسی (به تصویر صفحه مراجعه شود) دستبندی را از درون آب ها بیرون کشید که نام همسر اگزوپری-کونسوئلو-روی آن خودنمایی می کرد. یک دهه قبل تر هم چند غواص ادعا کرده بودند تکه های هواپیمایی را در اعماق آب یافته اند. سرانجام در هفتم آوریل ۲۰۰۴، شصت سال پس از ناپدید شدن اگزوپری معمای سقوطش حل شد و از حدس و گمان به یقین بدل شد. کارشناسان ارتش فرانسه قطعات هواپیمای مدل لاکهد لایتینگ P38 را در اعماق شصت متری کنار پرتگاه های پروونس-در سه کیلومتری ساحل جایی بین مارسی و کاسیس-یافتند و شماره سریالی که روی دم هواپیما به چشم می خورد ۲۷۳۴L متعلق به هواپیمای اگزوپری بود.
رئیس گروه جست وجو به طعنه پس از ارائه ی گزارش خود گفت: «اکنون همه راضی شده اند و هواپیمای اگزوپری کشف شد، ولی جسدی نیافتینم. بنابراین راز ناپدید شدن او به قوت خود باقی مانده. »
شهرزاد خط استوا
چهل و چهار ساله بود که ناپدید شد. با پنج کتاب، نویسنده ی سرشناسی به شمار می رفت، اما تصوری از محبوبیتش پس از مرگ نداشت و آن قدر زنده نماند که دریابد شازده کوچولو که در ۱۹۴۳-یک سال پیش از مرگش- چاپ شده محبوب ترین کتاب فرانسوی زبان سراسر دنیا خواهد شد.
نوشتن شازده کوچولو را طی سپری کردن نقاهتش در آمریکا-تابستان ۱۹۴۱-آغاز کرد. خلبان گم شده خودش بود و پسر بچه ی موطلایی هم خود او بود. آنتوان لانه کرده در باغ های سرسبز سن موریس. رابطه ی او و همسرش-کونسوئلو -فروپاشیده بود، با این وصیفی او هنوز در تب وتاب محبوبی که بی اعتنا به او در او در اروپا به سر می برد، می سوخت و«گل سرخ»قصه، «کونسوئلو»بود که با او راز و نیاز می کرد.
در شازده کوچولو با محبوبه اش آن چنان که خواست وداع کرد. نجواهای پسر بچه ی موطلایی و گل سرخ درد دل های اگزوپری دورافتاده از کونسوئلو بود(. . . گل سرخ من در نظر یک رهگذر، عادی به شمار می آید، ولی او به تنهایی از همه ی شما سر است. چون من فقط به او آب داده ام، او را زیر حباب بلورین گذاشته ام. . . به شکوه ها و شکایت هایش، به خودستایی هایش و گاه سکوتش گوش داده ام، چرا که او گل سرخ من است).
اگزوپری و کونسوئلو در ۲۲ آوریل ۱۹۳۱ ازدواج کرده بودند. کونسوئلو سی ساله بود و نه ماه بزرگ تر از اگزوپری. زندگی این زن زیبا حیرت انگیزتر از ستاره های سینما بود و تناسبی با روح لطیف اگزوپری نداشت. این دختر یک مزرعه دار قهوه ی متمول ال سالوادوری در مدرسه ی هنری سن فرانسیسکو تحصیل کرد و نوزده ساله بود که نامزدی اش را با نامزد شصت ساله اش به هم زد تا با افسر مکزیکی خوش سیمایی در امریکا ازدواج کند.
شوهرش در جنگ های پاپخو ویلا کشته شد و او کنار واسکونسلوس، روشنفکر مکزیکی، قرار گرفت. واسکونسلوس او را«شهرزاد خط استوا»خواند، اما وقتی کونسوئلو با انریکه گومز کاریلو نویسنده ی گواتمالایی که در سفارت آرژانتین در پاریس خدمت می کرد. ازدواج کرد، او را Chito -عنوان زن بدنام اسپانیایی-نامید. واسکونسلوس در کتاب شکنجه به توصیف رابطه اش با کونسوئلو پرداخت و توضیح داد این زن چگونه او را از فرط احساسات به مرز جنون کشاند.
کاریلو در ۱۹۲۷ درگذشت و کونسوئلو رابطه ی آتشینی با گابریله دانوزیو نویسنده ی ایتالیایی ایجاد کرد. در ۱۹۳۰ (و در برخی منابع ۱۹۱۹)با آنتوان دوسنت اگزوپری آشنا شد و می گویند موریس مترلینگ نویسنده ی معروف بلژیکی او را به ازدواج با اگزوپری تشویق کرد. خانواده ی اگزوپری هرگز با ازدواج آن ها موافقت نکرد، ولی کونسوئلو برای همیشه دل آنتوان را ربوده بود. و حتی در دورانی که اگزوپری از این رابطه رنج می برد، در تب او سوخت.
آوریل ۱۹۴۳ بود که اگزوپری پیش از ترک امریکا طی (به تصویر صفحه مراجعه شود) نامه ای از فقر مالی خود حرف زد و کونسوئلو را زن ولخرجی خواند که او را از یاد برده. نوشت: «. . . حتی یک پیراهن سالم بدون سوراخ هم ندارم. نه جوراب، نه کفش، نه هیچ چیز. . . و سپس تو که با آن جامه های نو راه می روی. . . فکر می کنم بدون من شادتر خواهی بود و من هم آرامش را در مرگ می یابم. »
به همین دلیل آن هایی که اگزوپری را از نزدیک می شناختند، از ناپدید شدن اش حیرت نکردند. بارها جمله ی«اگر ناپدید شدم غصه ای نخواهم داشت»را به زبان آورده بود. آنابلا ستاره ی سینمای فرانسه که دو بار در آمریکا در بیمارستان و سپس در آپارتمان کوچکش به دیدار اگزوپری می رفت، او را مردی خواند که در دنیای رویاها به سر می برد.
هدا استرن و سیلویا راینهارت که او را پیش از ترک آمریکا ملاقات کردند می دانستند دیدار دوباره ای در کار نخواهد بود. آن اورگان دسژارین که اگزوپری را در بیست و ششم ژوئیه دیده بود گفت: «دیگر نمی خواست زنده بماند» و او را مردی یافت که«خداحافظی هایش را کرده بود.»
استیسی شیف در کتاب بیوگرافی سنت اگزوپری در سال ۱۹۹۹ پا را فراتر گذاشت و به نقل از یکی نویسندگان نشریه ی ماریان نوشت: «. . . وقتی اواسط دهه ی ۱۹۳۰ طی ملاقاتی از اگزوپری پرسیدم بهترین راه مردن چیست؟ پاسخ داد: سقوط در آب. درون آب احساس مردن نمی کنید به دیدن رویا. »به همین دلیل خیلی ها پرواز ۳۱ ژوئیه ی اگزوپری را خودکشی او از جفای محبوبی که او را نمی فهمید، خواندند.
توصیفش از مرگ در شازده کوچولو موجز بود: «. . . به جز یک برق زردرنگ که نزدیک قوزک پایش درخشید، اتفاقی نیفتاد. لحظه ای بی حرکت ماند. آهسته به سان درختی که آن را بریده اند بر زمین غلتید و چون زمین، شنی بود صدایی از افتادنش هم برنخاست».
خانواده ی اگزوپری پس از مرگش مبارزه ی دائمی را برای انکار کردن جایگاه کونسوئلو در زندگی اگزوپری و شازده کوچولو دنبال کردند. اما کونسوئلو نامه های پرشماری از اگزوپری به خود، عرضه کرد که در آن ها او را«گل سرخ»خوانده بود. مثل «. . . می دونی، گل سرخ [شازده کوچولو]تو هستی. شاید هرگز نتوانستم دریابم چگونه از تو مراقبت کنم. اما همیشه تو را جذاب و دوست داشتنی یافته ام».
کونسوئلو پس از مرگ اگزوپری کنار روشنفکران معروف دوران-مثل سالوادوردالی و لوئیس بونوئل-باقی ماند و به نقاشی و مجسمه سازی پرداخت و سرانجام دست به قلم برد و خاطرات گل سرخ را به رشته ی تحریر درآورد که در آن از حمله به اگزوپری هم ابایی نداشت و او را مرد بی رحمی خواند.
کرتیس گنت نویسنده ی آمریکایی که کونسوئلو را می شناخت کتابش را دروغ بزرگی خواند و او را نویسنده ای قلمداد کرد که زندگی نامه اش را بارها تغییر داده تا تصویر مثبتی از خود بسازد و برخلاف تصویر جاافتاده اش خود را قربانی بخواند. کریستین کامپیچ نیز روزنامه نگاری بود که گزارش مفصلی تهیه کرد تا نشان دهد خاطرات گل سرخ را دنیس دوروژمان نویسنده ی سویسی دوست کونسوئلو نوشته، نه کونسوئلو.
سال ۲۰۰۰ که طرفداران اگزوپری خود را برای گرفتن جشن تولد صد سالگی او آماده می کردند، زندگی نامه ی جنجالی کونسوئلو هم چاپ شد که در آن به پانصد نامه ی عاشقانه خطاب به او اشاره شده بود. کونسوئلو در سال ۱۹۷۹ مرد و آن قدر زنده نماند تا دریابد اگزوپری با دستبندی که نام او بر آن حک شده به کام مرگ رفته است. عشق برای نویسنده ی احساساتی که دوستش داریم «مرگ آفرین»بود و برای ما جواهر ابدی به نام شازده کوچولو.
حمید رضا صدر
هفت/ خرداد ۱۳۸۴/ ش۲۱/ مد و مه هفتم تیر ماه ۱۳۹۲