این مقاله را به اشتراک بگذارید
نگاهی به اسرار گنج دره جنی اثر ابراهیم گلستان
جواد لگزیان
«زمانه‌و‌آدم‌هایش» کتابی است درباره داستان‌های ابراهیم گلستان. آن‌گونه که از کتاب برمی‌آید، نویسنده معتقد است داستان‌های گلستان هریک به‌گونه‌ای تصویری از تحولات انسان و جامعه ایرانی را در دوره معاصر بازتاب می‌دهند. مسئله مهم برای گلستان نفسِ داستان‌نوشتن نیست؛ آنچه برای او مهم است، ارائه تصویری هنری از زمانه و آدم‌هایش در قالب داستان است. به همین دلیل وقایع مهم تاریخ معاصر ایران، گرایش‌های مختلف اجتماعی- سیاسی و تفکرات گوناگون مطرح در جامعه ایرانی در داستان‌های او به طرزی هنرمندانه و با جسارتی مثال‌زدنی بازتاب یافته‌اند. «اکنون، ۶۵ سال پس از چاپ اولین کتاب گلستان، «آذر ماه آخر پائیز»، با تأمل در این کتاب و دیگر کتاب‌های او، به‌خوبی می‌توان دریافت که واقعیت اجتماعی چگونه از دریچه ذهن هنرمندِ او به اثری هنری تبدیل می‌شود تا فاصله‌های زمانی را از میان بردارد و تصویری ماندگار از تحولات جامعه را در پیش چشمان‌مان به نمایش درآورد.» در این کتاب شش اثر داستانی ابراهیم گلستان که به‌صورت کتاب منتشر شده‌اند، موردبررسی قرار گرفته است. این شش کتاب شامل چهار مجموعه‌داستان؛ «آذر ماه آخر پائیز» (١٣٢٨)، «شکار سایه» (١٣٣۴)، «جوی و دیوار و تشنه» (١٣۴۶)، «مَد و مِه» (١٣۴٨) و رمان «اسرار گنج دره جنی» (١٣۵٣) و داستان بلند «خروس» (١٣٧۴) است.
به نظر نویسنده کتاب، گلستان در داستان‌نویسی معاصر فارسی نویسنده‌ای است که همواره صاحب سبکی منحصر‌به‌فرد دانسته می‌شود. او در بحث تأثیرپذیری گلستان از دیگر نویسندگان نیز بر این باور است که وسعت مطالعات گلستان به اندازه‌ای بوده است که نمی‌توان او را متأثر از یک نویسنده خاص دانست و البته از نظر جهان‌بینی هم او خود را محدود به دنیای رمان و ادبیات نمی‌داند. همچنین اشاره می‌کند علاوه بر زبان پاک و موجزی که گلستان از سعدی آموخته، از او آموخته که اسیر شاخ‌و‌برگ رمانتیسم هم نشود: «گلستان در داستان‌نویسی معاصر فارسی نویسنده‌ای مستقل است؛ هم زبان داستان‌های او بی‌نظیر است و هم جهان داستان‌های او شبیه هیچ‌یک از نویسندگان ایرانی دیگر نیست. او همان‌گونه که تأثیرپذیری مستقیم از نویسندگان خارجی نظیر همینگوی را رد می‌کند، تأثیرپذیری از نویسندگان ایرانی هم‌عصر خویش از جمله صادق هدایت را نیز مردود می‌شمارد. درباره فرم داستان‌های گلستان نیز در این کتاب آمده است که علاوه بر دقت گلستان در به‌کارگیری کلمات مناسب در داستان‌ها، فرم و ساختمان داستان‌های گلستان از عوامل اصلی تمایز داستان‌های او از سایر نویسندگان است. به همین دلیل در بین داستان‌نویسان ایرانی توجه گلستان به ساختمانِ داستان زبانزد همگان است. خواننده داستان‌های گلستان به هنگام خواندن داستان‌ها باید خود در فرآیند شکل‌گیری داستان مشارکت داشته باشد. همه‌چیز از پیش در اختیار او قرار داده نشده است. او خود باید بین اجزای داستان ارتباط‌هایی برقرار کند تا سرانجام بتواند به معنایی که به شیوه‌ای هنرمندانه در کلیت داستان قرار داده شده است، دست یابد. ویژگی دیگر نثر داستان‌های گلستان هم استفاده او از اوزان عروضی ذکر می‌شود که این ویژگی در مجموعه‌های «جوی و دیوار و تشنه» و «مد و مِه» بیشتر دیده می‌شود. سنت و تجدد همواره از مهم‌ترین مسائلی است که در داستان‌های گلستان مطرح می‌شود: «در داستان بلند «از روزگار رفته حکایت» در مجموعه «مدّ و مِه»، گلستان به توصیف و تصویر ورود تجدد به ایران در عصر رضاشاه پهلوی پرداخته بود. گلستان در آن داستان، تقابل سنت رو به اضمحلال را در مقابل تجدد تازه به ایران رسیده نشان داده بود. به نظر می‌رسد در این رمان هم تجدد در دوره محمدرضاشاه و ناقص‌بودن این پروژه مطرح است. تناقض در رفتار و گفتار مرد دهاتی و تقابل آن با رفتار و گفتار آموزگار-به‌عنوان نه نماینده، حداقل مدعی تجدد- آشکار است.» رمان «اسرار گنج دره جنی» نیز در نظر مؤلف «زمانه‌و‌آدم‌هایش»، هرچند ظاهرا حکایت خوشبختی مرد دهاتی‌ای است که به شیوه داستان‌های هزار‌و‌یک‌شب، بخت بلند به‌یکباره همه آرزوهای او را با پیداشدن گنج برآورده می‌کند؛ اما در واقع، این رمان در ورای ظاهرِ فریبنده و سرگرم‌کننده خود، اشارت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مستقیمی به اوضاع ایران در اوایل دهه ۵٠ دارد.
درونمایه این رمان نقد و سنجش یک دوره از تاریخ ایران است؛ دوره سال‌های آغازین دهه ۵٠ که محمدرضا پهلوی با اتکا به گنج این مملکت -نفت- با برگزاری جشن‌های ٢۵٠٠ ساله سعی در احیای شکوه از دست‌رفته ایران باستان دارد. اوضاع اقتصادی ایران در دهه ۵٠ بر اثر افزایش صادرات نفت و ورود ارز به کشور دگرگون شده بود. حکومت پهلوی برای اینکه سود سرشار خود را که از فروش گنج مملکت- نفت- به دست می‌آورد، خرج کند، به واردات کالاهای مصرفی، خرید سهام کارخانه‌های غربی، گسترش صنایع مونتاژ، اسراف و تبذیرهای کلان به بهانه انجام امور هنری و فرهنگی و برگزاری جشن‌های گوناگون می‌پرداخت. همه این برنامه‌های حکومت در این رمان مطرح می‌شود و گلستان با استفاده نمادین از مرد گنج‌یافته و توصیف تصویر ریخت‌و‌پاش‌های او، حکومت پهلوی و برنامه‌های او را با طنزی جسورانه به سخره می‌گیرد. گلستان در اسرار گنج دره جنی جامعه ایرانی دهه ۴٠و اوایل دهه ۵٠ را تصویر می‌کند. در داستان‌های پیشین نیز از اولین مجموعه‌اش، «آذر ماه آخر پائیز» همواره به بیان هنرمندانه واقعیات جامعه ایرانی پرداخته است. فساد ریشه‌دار و نهادینه‌شده در جامعه، موضوع عمده داستان‌های گلستان است. هرچند بُعد هنری داستان‌های گلستان، آنها را در بین داستان‌های معاصر ماندگار کرده است؛ اما بعد اجتماعی این داستان‌ها نیز حائز کمال اهمیت است. از این حیث این داستان‌ها اسناد ماندگاری هستند که تصویرگر تاریخ معاصر ایران تلقی می‌شوند. گلستان که در داستان «مَد و مِه» پس از توصیف فساد گسترده و عمیقی که سراسر جامعه را فرا گرفته است، پرسیده بود: «آی! این سرزمین چه خواهد شد- این سرزمین چه خواهد شد با این فساد زودرس ارزان؟» گویا در «اسرار گنج دره جنی» به جواب این سؤال دست یافته است؛ فروپاشی کامل. رمان با توصیف حرکت یک دسته مهندس برای نقشه‌برداری آغاز شده بود. در پایان رمان هم با لرزه‌های حاصل از انفجارهای مهیب برای راه‌سازی مواجه هستیم. بر اثر این انفجارها خانه شیک ولی سست مرد دهاتی به لرزه درمی‌آید و سرانجام از بالای تپه به عمق درّه سرازیر می‌شود. این رمان بدون اینکه نویسنده‌اش ادعای پیشگویی داشته باشد، آشکارا از فروپاشی قریب‌الوقوع حکومت پهلوی خبر می‌دهد. جسارت گلستان در شخصیت‌پردازی مرد دهاتی به‌عنوان نماد محمدرضاشاه و نیز تجسم آموزگار روستا در نقش امیرعباس هویدا حقیقتا شگفت‌انگیز است؛ آن‌هم در دوران اوج اقتدار شاه. کتاب «زمانه و آدم‌هایش» یا عنوان فرعی «نقد داستان‌های گلستان» از تازه‌ترین کتاب‌های انتشارات اختران است.
شرق