فرزند خلف دهخدا و معین

شفیعی‌کدکنی در وصف حسن انوری

فرزند خلف دهخدا و معین

زهرا ناطقیان

مؤلف «فرهنگ سخن» می‌گوید نگران زبان فارسی نیست. می‌گوید با وجود فردوسی، سعدی و حافظ، زبان ما خوانده و حفظ خواهد شد. حسن انوری همچنین از خاطرات روزهایی گفت که با محمدرضا شفیعی‌کدکنی هم‌کلاسی بود یا در کلاس‌های درس بدیع‌الزمان فروزانفر حضور داشت. مؤلف فرهنگ سخن روز پنجشنبه، یازدهم تیر میهمان کتاب‌فروشی آینده شد و در مورد مسیری که تاکنون طی کرده است، صحبت کرد. هرچند محمدرضا شفیعی‌کدکنی، شاعر شناخته‌شده ایرانی در اواخر مراسم شرکت کرد اما در ابتدای برنامه علی دهباشی که برگزاری این جلسات را برعهده دارد، یادداشتی از شفیعی‌کدکنی را قرائت کرد: «آشنایی و دوستی من با دکتر حسن انوری، به نیم قرن پیش از این می‌رسد؛ سال‌هایی که در دوره دکترای ادبیات فارسی دانشگاه تهران، در کلاس‌های پرفیض استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، در کنار هم پشت یک میز می‌نشستیم و هر دم مسحور دانش بیکران و حضور ذهن خارق‌العاده آن یگانه روزگار بودیم. در همان سال‌ها، دکتر انوری برای همکاری با لغت‌نامه دهخدا انتخاب شده بود و زیر نظر استاد بزرگ و فداکار فرهنگ ایران‌زمین شادروان دکتر محمد معین، مشغول کار بود».

در ادامه این یادداشت آمده است: «دوران ۴٠،٣٠ ساله همکاری با لغت‌نامه دهخدا – که هنوز هم خوشبختانه ادامه دارد- در وجود دکتر انوری دانش و تجربه‌هایی را در راه فرهنگ‌نویسی فارسی، ذخیره کرد که توانست در فاصله چندسال یکی از عظیم‌ترین برنامه‌های فرهنگ‌نویسی را برای زبان فارسی با توفیقی آسمانی بسامان برساند و حاصل آن در مرحله پایانی فرهنگ ٩ جلدی سخن، فرهنگ سه جلدی امثال فارسی، فرهنگ اعلام تاریخی و نیز فرهنگ اعلام جغرافیایی بود، در کنار چندین کار بزرگ دیگر باز هم در حوزه فرهنگ‌نویسی فارسی. این تنها چشم‌انداز توفیقات او بود در قلمرو فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی. دکتر انوری، گاه به تنهایی و گاه با همکاری استادانی دیگر بسیار کارهای ممتاز در حوزه ادب فارسی دارد که بی‌گمان در کارنامه علمی او چاپ شده است و نیازی به هیچ‌گونه ستایشی ندارد. این بنده وقتی در تنهایی خود به غربال‌کردن چهره‌های فرهنگ ایران زمین در زمینه‌های مختلف می‌پردازم، دکتر انوری را یکی از برجسته‌ترین مردان این عصر می‌بینم و فرزند خلف دهخدا و معین». حسن انوری نیز در بخشی از این مراسم در مورد همکاری با لغت‌نامه دهخدا عنوان کرد: «از سال ۴١ بنده را به لغت‌نامه دهخدا دعوت کردند. قسمتی از حرف «الف» و بعدها قسمتی از حرف «ر» و قسمتی از حرف «ی» را بنده نوشتم. البته بعضی اوقات به‌دلیل مسائلی این همکاری قطع می‌شد، مثلا یک سال برای سفر به آمریکا رفتم و یکی، دو سال هم مشغول کتاب‌های درسی بودم که در این دوره هم همکاری تعطیل شد، ولی به‌طور متوسط در حدود ٣۵ سال، من در لغت‌نامه دهخدا کار کردم و الان در لغت‌نامه دهخدا، فرهنگی می‌نویسیم به اسم «لغت‌نامه فارسی» که از نظر شواهد مفصل‌تر از لغت‌نامه دهخدا خواهد بود. حرف «آ» و «الف» آن تمام شده است و حالا در حال نوشتن حرف «ب» هستیم؛ البته خود من علاوه‌بر کار در لغت‌نامه با یکی، دو نفر از همکاران فرهنگ بزرگ سخن، مشغول نوشتن فرهنگ مترادفات نیز هستیم و امیدوارم تا یکی، دو سال آینده، به مرحله چاپ برسد».
در ادامه دهباشی این پرسش را مطرح کرد که گاهی از سمت فرهنگستان یا نهادهای دیگر، بر اینکه واژه‌ای را معادل واژه دیگر بسازند و آن را هم بین مردم جا بیندازند اصرار بسیار هست، آیا اصولا نباید این‌طور باشد که یک واژه میان مردم برود، موردقبول واقع شود و برگردد و آن موقع فرهنگ‌نویس روی آن اقدام کند و انوری چنین پاسخ داد: «کاملا درست است. قانون فرهنگستان هم این است که واژه‌هایی را که می‌سازد، حداقل سه سال به مردم عرضه کند، مردم به‌کار ببرند و بعد از سه سال آن را قطعی کند و جزء واژگان فارسی قرار دهد. این را اضافه کنم که دنیا در حال تحول است و در زبان انگلیسی بیش از هر زبان دیگری واژه ساخته می‌شود؛ در هر ماه ١٣ هزار واژه جدید وارد زبان انگلیسی می‌شود و همه زبان‌های دنیا از زبان انگلیسی متأثر هستند؛ از یک هیأت فرانسوی که به فرهنگستان آمده بود پرسیدیم شما در مقابل هجوم زبان انگلیسی چه می‌کنید؟ گفتند ما در هر وزارتخانه یک کمیسیونی داریم که واژگان جدید انگلیسی را بررسی می‌کند و برای آنها یا معادل می‌سازد یا به زبان فرانسوی برمی‌گرداند. این امر در بسیاری از کشورها هست، در خیلی از کشورها کمیسیون‌ها، مراجع یا مؤسساتی هست که کار آنها تنظیم زبانشان است، یعنی زبان انگلیسی را مبنا قرار می‌دهند و بر مبنای آن واژه‌های جدید می‌سازند یا همان واژه‌های انگلیسی را می‌پذیرند».
او در مورد اینکه برخی شرایط فعلی را برای زبان فارسی نگران‌کننده تلقی می‌کنند، عنوان کرد: «من نگران نیستم، زبان فارسی مسیر خود را طی خواهد کرد و با وجود شاهکارهای بی‌نظیری که در این زبان وجود دارد برای همیشه پایدار خواهد ماند؛ مثلا دیوان حافظ را درنظر بگیرید، دیوان حافظ یکی از مراجعی‌ است که حافظ زبان فارسی‌ است یا آثار سعدی، اینها همواره خوانده می‌شوند و زبان فارسی را حفظ خواهند کرد. زبانی در آستانه زوال قرار می‌گیرد که آثار متعدد و شاهکار در آن به‌وجود نیامده باشد».شرق