این مقاله را به اشتراک بگذارید
مروری تندگذر بر ادبیات امریکای لاتین
گردآوری و ترجمه: علی اکبر فلاحی
ادبیات آمریکای لاتین با حکایات و شرح وقایع کاشفان و فاتحان قاره آمریکا و آثار برخی نویسندگان دوره استعمار در آن منطقه آغاز می‌شود. سپس این آثار در اوایل قرن نوزدهم به بلوغ و کیفیت هنری خاصی می‌رسد، این دوران مصادف با عصر رومانتیسم در اروپاست و بر پایه نمونه‌های اروپایی این مکتب، شاهد شکل‌گیری اولین آثار قابل توجه در آمریکای لاتین هستیم.
فضای اصیل رومانتیسم، شامل آزادی اندیشه، آرمان‌انگاری طبیعت، علاقه به گذشته، جنبه‌های افسانهای، ماوراءالطبیعه و پدیده‌ها و امور غیربومی و غریب در نمونه‌های آمریکای لاتین نیز به خوبی منعکس شده است. دراین آثار به میهن‌پرستی، تاریخ‌گرایی و رومانتیسم اجتماعی برمی‌خوریم.
قرن نوزدهم همزمان با موج آزادی‌خواهی و شور و شوق برای دستیابی به استقلال سیاسی در میان ملت‌های جدید است و داستان‌ها و روایت‌های این دوران، درگیری‌های اجتماعی ناشی از مبارزات مداوم برای دستیابی به ایده‌آل‌های انقلابی و ضد‌استعماری و آزادی‌خواهی را بازگو می‌کنند.
به عنوان نمونه می‌توان به اثر "حکایت‌های پرو" نوشته "ریکاردو پالما (۱) ( ۱۹۱۸-۱۸۳۳ ) نویسنده پرویی اشاره کرد که متعلق به دوران رومانتیسم متأخر است. حکایت‌های پرویی در حقیقت بازسازی گذشته و فضای افسانهای منطقه آند است که در آن فضا، اسطوره و طبیعت با تاریخ در هم آمیخته می‌شوند. این کتاب برای اولین بار در ۱۸۷۲ به چاپ می‌رسد و انتشار "حکایت‌های" جدید تا زمان مرگ این نویسنده همچنان ادامه می‌یابد.
در نگاهی به داستان‌نویسی کشورهای آمریکای لاتین تاثیر جریان‌های اروپایی در سیر تحول داستان این منطقه دیده می‌شود. نویسندگان امریکای لاتین اما این جریان‌ها را با چشم‌انداز و فضای قاره هماهنگ و مطابق کرده‌اند. داستان‌های سنت‌گرا (costumbrista)، افسانه‌های رومانتیک، رئالیسم اجتماعی و داستان‌های تاریخی از این دسته‌اند. سیکوتنکاتل(۲) اثر بیسنته ریبا پالاسیو(۳)، نویسنده و سیاستمدار مکزیکی (۱۸۹۶-۱۸۳۲ ) نمونه‌ای بارز از داستان تاریخی است. این اثر روایت حوادث در گذشته‌ای دور است که در آن فضاها، پدیده‌ها رنگ و بویی شاعرانه یافته‌اند.
در همین دوران دو جریان ادبی برخاسته از فرانسه کم‌کم گسترش می‌یابند: رئالیسم و ناتورالیسم.
یکی از چهره‌های ناتورالیسم در این دوران، نویسنده شیلیایی بالدومرولیو(۴) (۱۹۲۳-۱۸۶۷ ) و معروف‌ترین اثر او (Sub Sole ) "ربودن خورشید" (1907) است که موضوعش از مسایل قومی– اجتماعی فاصله میگیرد و به فضای روانشناختی و خیالی نزدیک می‌شود. "ربودن خورشید" تمثیلی با تمایلات مدرنیستی است اما همچنان از درگیری‌های اجتماعی تاثیر پذیرفته است.
با تحکیم پایه‌های اقتصادی و سیاسی کشورهای آمریکای لاتین، مدرنیسم ظهور کرده و رفته رفته به مظاهر گوناگون زندگی نفوذ می‌کند. شاعر مدرنیست وجه مشخصه‌های خود را دارد (ویژگی‌های بین ژیگولو و تارک دنیا)، یک نوع لفاظی ویژه و نثری روزنامه‌نگارانه که در پی زیبایی کلام است و از سوی دیگر به تجملات، امور عجیب و غیر بومی و فضاهای داخلی باروک می‌پردازد. مدرنیسم حول دو محور اصلی است: دنیای "احساسات"، که از طریق پرداختن به همه نوع احساسات از قبیل: بصری، لمسی و غیره نمود می‌یابد. در این سبک، فضاهای دلپذیر وشگفت‌انگیزی خلق می‌شوند که مملو از شاهزاده‌ها، باغ‌های جادویی و جشن‌های مجلل است. محور دوم دنیای "درون" است؛ تمام آن‌چه مربوط به خلوت انسان می‌شود که گه‌گاه تا مرز امور شهوانی پیش می‌رود. از ویژگی‌های دیگر این "دنیای درون"، اندوه، افسردگی و غم غربت است.
داستان مدرنیست بسیار گوناگون است. داستان‌هایی که به سبک وقایع‌نگاری‌اند، قصه‌های اخلاقی و داستان‌های انحطاط‌گرا ( decadentista ) است. در حیات ادبی آمریکای لاتین این جنبش بین سال ۱۸۸۸ یعنی انتشار کتاب "آبی" اثر شاعر، روزنامه‌نگار و دیپلمات نیکاراگوئه‌ای روبن داریو(۵) (1916-1867) و سال مرگ وی شکل میگیرد. در حقیقت روبن داریو کسی است که این جریان ادبی را در آمریکای لاتین آغاز می‌کند و خود او نیز آن را به نقطه اوج می‌رساند.
عنوان اسرارآمیز و ساختار اثر که متشکل از داستان و شعر است، کتاب " آبی" را مرجع اساسی مدرنیسم می‌کند: نو‌آوری در موضوعات، فضاهای مجلل و سرشار از ظرافت، نشانه‌های فرهنگی فرانسه، جنبه‌های خیال‌انگیز، جاه‌طلبی‌های شخصی، تجدید خلاقیت‌های هنری و ادبی در برابر جامعه بی‌‌تفاوت، بی‌ذوق و اثبا‌ت‌گرا، فنون و صنایع امپرسیونیست، مفهوم جدیدی از وزن و آهنگ و به کارگیری واژگان بکر و پر‌احساس، از ویژگی‌های این اثر است.
یکی دیگر از نویسندگان اصلی مدرنیست، نویسنده کوبایی، خوسه مارتی(۶) ( ۱۸۹۵-۱۸۵۳ ) است. وی نماد استقلال کوبا و معروف‌ترین چهره مدرنیست در ادبیات کشورش است. سادگی و استفاده از استعاره‌های عمیق و قوی از ویژگی‌های سبک اوست. وی در تقدیم نامه ماه‌نامه‌ای به نام "عصر طلایی" که مجموعه داستان برای کودکان و نوجوانان بود، علت چاپ این روزنامه را این‌گونه توضیح می‌دهد:" … تا کودکان قاره آمریکا در آینده مردانی اصیل شوند و عشق به سرزمینی که در آن زندگی می‌کنند را بیاموزند."
در اوایل قرن بیستم شاعر و روزنامه‌نگار اوروگوئه‌ای خوسه انریکه رودو(۷) (۱۹۱۷-۱۸۷۲ ) مقاله را برگزید. یکی از انواع ادبی که بیانگر عقاید نویسنده درباره موضوعی خاص است. او ابعاد هنری جدیدی را در این نوع ادبی به کار گرفت و این‌گونه مسیرهای روحانی و فلسفی مهمی را برای نویسندگان جوان‌تر هم عصر خویش ترسیم کرد. از او می‌توان به عنوان تاثیر‌گذارترین مقاله‌نویس مدرنیست در آمریکای لاتین نام برد. در اثر وی با عنوان "درون‌مایه‌های پروتئو" (1909) از طریق حکایات پند آموز، سعی می‌کند تا این موضوع را بیان نماید که واقعیت انسان در تغییر و خلاقیت است. پروتئو(۸) یکی از خدایان باستانی یونانی است که نماد دگردیسی مداوم بوده و استعاره از روزگار است که برای ما همواره درحال تغییر است.
با آغاز قرن بیستم شاهد تحول و شکل‌گیری پست مدرنیسم و جریان آوانگارد(۹) هستیم که تغییری عمیق را در اشکال داستان‌سرایی به همراه دارند. در سوی دیگر در آمریکای لاتین داستان‌های محلی(۱۰) و بومی(۱۱) ظهور می‌کند که روایاتی محلی با حال و هوای شاعرانه‌اند که زبان ادبی‌شان از گویش‌های محلی تاثیر پذیرفته است. "زنگوله شیشه‌ای" (1915 ) اولین اثر شاعر، داستان‌سرا و رمان‌نویس آرژانتینی، ریکاردو گویرالدس(۱۲) ( ۱۹۲۷-۱۸۸۶) بوده و دارای ویژگی‌های پست مدرنیست است. از سوی دیگر وی یکی از چهره‌های بارز "داستان‌سرایی محلی" است. در آثار وی نوعی جستجو برای یافتن زبان ادبی خاصی به چشم می‌خورد که قادر به بیان ارزش‌های اساسی کشورش باشد.
به غیر از بررسی سیر داستان در ادبیات آمریکای لاتین در بستر سبک‌های رومانتیسم، ناتورالیسم و مدرنیسم می‌توان سیر داستان آمریکای لاتین را از طریق سیستم تضادها نیز مورد تحلیل قرار داد: از یک سو جهان شمولی(۱۳) که از زبانی ادیبانه استفاده می‌کند؛ مانند آثار مدرنیستی. و از سوی دیگر آمریکایی‌گرایی(۱۴) که با زبانی محاوره‌ای‌تر مانند آثار ناتورالیستی، در تقابل با یکدیگرند. از اواخر قرن نوزدهم، تغییرات شگرفی ایجاد می‌شوند که طی آن فن داستان‌سرایی به سوی جستجوی هویت آمریکای لاتین سوق می‌یابد که برای نیل به این هدف شاعران و نویسندگان در جهات گوناگونی حرکت می‌کنند؛ گروهی به بررسی و بازیابی ریشه‌های فرهنگی و ادبی پیش از کشف قاره آمریکا می‌پردازند؛ گروهی دیگر فرهنگ اروپایی را به عنوان بخشی از سنت و فرهنگ آمریکای لاتین می‌پذیرند و با جسارت و گستاخی سعی در نو‌آوری در آن می‌کنند و دسته‌ای دیگر بر پذیرش ویژگی‌های ناشی از تلفیق فرهنگی و اختلاط نژادی تاکید می‌کنند.
حاصل تضاد یا به نوعی تعامل جهان‌شمولی-آمریکایی‌گرایی، خلق "رئالیسم جادویی" یا "واقعیت خیالی" است که در نیمه دوم قرن بیستم ظهور می‌کند. و سرانجام آن‌که دراین قرن، آمریکایی‌گرایی سطحی، حاشیه‌ای و ابتدایی به عنوان چیزی مثبت و خوشایند نمود می‌یابد. یعنی دقیقا برخلاف آن‌چه در قرن نوزدهم برداشت می‌شد؛ زمانی که آمریکایی‌گرایی به معنی توحش، انحطاط و خشونت بود.
پاورقی‌ها:
(1) Ricardo Palma
(2) Xicotencatl
(۳) Vicente Riva Palacio
(4) Baldomero Lillo
(5) Rubén Darío
(۶) José Martí
(۷) José Enrique Rodó
(۸) Proteo
(۹) Vanguardia
(۱۰) criollista
(۱۱)indigenista
(۱۲)Ricardo Güiraldes
(۱۳)Cosmopolitismo
(۱۴)Americanismo
فیروزه