شب نکبت / نگاهی به فروشنده ساخته اصغر فرهادی / ابراهیم مهدی زاده

یاداشتی کوتاه برای فیلم «فروشنده» ساخته اصغر فرهادی

            شب نکبت

ابراهیم مهدی زاده

انتظاربینده ازیک فیلم خوب چیست ؟ ظاهرا سوال ساده ای است اما همین موضوع به ظاهر ساده ، متضمن چندین جواب غیرقطعی ست که ما را ملزم به احتیاط میکند . چرا ؟ چون انتظارگروه های اجتماعی مختلف ازیک ِهنرِبه ِشدت عمومی مثل سینما ، بسیارمتفاوت است وهمین این کار، پاسخ را سخت میکند.این مهم زمانی سخت ترمیکند که قراراست نقد صورت گیرد. نقدالزاما یک اظهارنظرنیست بلکه تبیین فرم ، زبان ، معنا ، جان وجهان مستتردرآن است . ازهمه مهمتر ، جهان برآمده ازآن است وعبورازناگفته ها وسپید خوانی آن نا معنای پنهان فیلم است که با کشف آن ، راهی به لایه های زیرین وعمق متن میزند وما را به جائی میرساند که باید برساند . فیلم " فروشنده " فیلم ساده ای نیست . برای هرصحنه وسکانس آن ساعتها فکرشده است . بعد از"جدائی نادرازسیمین" و"گذشته" ،انتظارها ، ازکارگردان خوش فکربه شدت بالا رفته واین را هم خودش وهم مخاطب میداند . به تبع آن انتخاب شخصیت ها نیزچه ازنظرگروه های اجتماعی چه ازنظر سن و سال هم ، آگاهانه وبا فکروهدف انتخاب شده است . ودراین مورد نمیتوان گفت تصادفی ویا ازسربی دقتی یا بی منظورانتخاب شده است. پس همه چیزدرجای خود قراردارد و کارگردان ما حتمن هدفی داشته است . همینطورکه از تئاتر آرتورمیلر یا فیلم "گاو"مهرجوئی نیزهدفی داشته است . اگردرفیلم "جدائی نادرازسیمین" دال ها متعدداند وموتیف اصلی نا مشخص ، به بی راهه نرفته ایم . آیا قهرمان اصلی دخترنادراست ؟ آیا پدراست ؟ آیا شوهرزن خدمتکاراست ؟ نمی دانیم . شاید آری شاید نه . سیمین است یا نادر ؟ زن خدمتکاراست ؟ شاید . بازنمی دانیم . هرکس مجازاست که یکی یا هیچ کس را موتیف اصلی بنامد . فیلم این را می گوید . اما سوال اصلی درمورد راننده ی وانت بار وشخص متجاوزفیلم "فروشنده "چیست ؟ آیا اگرشخص دیگری ازاقشارجامعه،مثلا مرفه بود ،این کار را نمیکرد؟ چرا فرودست ؟ چرا به متجاوزهویت مشخص میدهد جناب کارگردان خوش فکرما ؟ آیا این کارازافراد نوکیسه های جدید برنمیآید ؟ یا ازفردی با تحصیلات بالا ؟ این جرم وتجاوز وسوسه ، طبق گفته ای متخصصان جنبه ی عمومی دارد ومنحصر به گروهی خاص نیست پس چرا قطعیت ؟ چرا "خنجردرآستین پاره "هدف میشود ؟ این وسوسه اگر جنبه ی عمومی دارد که اهل فن میگویند ، دارد ، چرا "فرودست " ؟ اگرفیلم واقع گراست ورابطه ی علت ومعلولی برآن حاکم است که چنین است ، باورپذیری آن با توجه به قلب درد وتنگنای معیشت مرد متجاوز،احتمال آن چند درصد است ؟ آیا دراین انتخاب با دید لوکس واشرافی به پیش داوری نرفته ایم؟ قطعا جناب فرهادی،فیلم " زیرپوست شب" ساخته ی خسروهریتاش را بیاد می آورند و آن معامله ای که پسرآن خانواده ی صاحب ویلا واشرافی با پسرخدمتکارخانه شان انجام داد ؟ آیا این فیلم یک تجدید نظر ونگاه بد بینانه به افراد "فرودست " و" خنجردرآستین پاره " نیست ؟ یک سوال دیگر. اگربه جای این "پیرمرد بیمار"ِ ودرگِیرِمعیشت ،فرد دیگری غیرازاوبود چه اتفاقی می افتاد ؟مثلا فردی متمول و بازرگان ودارای فرزندان رشید وصاحب جا وموجه ؟ اگرهدف آشنازدائی است که این رسم آن نیست. اگرهدف "شیخ صنعان" و"خرقه گروباده" و"خانه ی خمار"است که بازاین سیروسلوک آن نیست . اگردرفیلم "جدائی .."با چند کانون به هم پیوسته وغیرقطعی سروکارداریم و روال و پیوسته گی به صورت طبیعی آن درجریان است . برعکس"فروشنده"با بسترطبیعی وواقع گرا ورابطه علت ومعلولی برحسب تصادف شکل گرفته وبرخوردارازیک کانون ، با قطعیت ، به پایان میرسد که نوید خوبی برای کارگردان صاحب نام ما نیست . اکثرصحنه های تعین کننده برپایه ی زنجیره ای ازتصافات شکل میگیرد . به یادبیاوریم آپارتمان جدید و وضعیت مستاجرقبل ، مراجعه پیرمرد متجاوز،شب بعد ازاسباب کشی عماد ورعنا به آن مکان ، بازکردن درآپارتمان بدون اطمینان ازورود عماد ، حمام رفتن رعنا ، بازگشت رعنا بدون عماد ازتمرین تئاتردرآن شب نکبت ،پیدا شدن مجدد وانت بار،ارجاع کارعماد توسط داماد به پدرزن آینده اش ، که هیچ گمانه زنی درمورد اونمیرفت . همه با عنصرتصادف شکل میگیرد.  اگر این تصادف ها و اتفاقی بودن آنها نبود چه میتوانست پیش بیاید ؟ آیا این اتفاقات و تصادف ها حسن است یا ضعف ؟ قابل بحث و بررسی است . شرایط درتحمیل ، واکنش های غیرمنطقی افراد را نمیتوان نا دیده گرفت . استحاله و دگردیسی شخصیت عماد هم قابل فهم است . همین طورتعادل و عدم تعادل شخصیت عماد هم تا رسیدن به تعادل درپایان فیلم نیزقابل درک است . البته پس ازکشف حقیقت ماجرا . اما حماقت معصومانه ی پیرمرد مریض احوال ومتجاوز،با بازی گیری ماهرانه کارگران ازاو، موجی ازهمدردی تماشاچی را برانگیخت. اما کارگردان با هوش وخوش فکرما با اصل طلائی غافگیری دردرام ، اصرارواجباردردیدن پای زخمی پیرمرد متجاوز،هم نتوانست ذره ای از فلاکت ، استیصال و درماندگی پیرمرد بیمار بکاهد وهمدردی تماشاگرازاوسلب کند. مخصوصا دومرحله ی نیازودریافت قرص زیرزبانی،همراه با ناله های زن و دخترش و آژیرآمبولانس . اگرهدف کارگردان این بوده که موفق است اما گمان نکنم این همدردی با پیرمرد جنایتکار، جهت ریشه یابی جرم ، دال اصلی کارگردان مولف ومحترم باشد ؟ اینطورنیست؟