چندگانگى قرائت رمان: سازمان اجتماعى تفسیر

چندگانگى قرائت رمان: سازمان اجتماعى تفسیر

 مارجرى ال. دى والت

 ترجمه حسن چاوشیان

نظریه‏پردازان تفسیر باید نه تنها مساله درستى تفسیر، بلکه اختلاف قرائتها را نیز، که از ماهیت اجتماعى جایگاه هر قرائت ناشى مى‏شود، تبیین کنند. در این مقاله، خاستگاه قرائتهاى گوناگون یک رمان دنیاى فقید بورژوایى، اثر نادین گوردیمر، بررسى مى‏شود. تحلیل مطالب به‏چاپ رسیده (مثل "بررسى کتاب‏"ها یا تحلیلهاى نقادانه) و مقایسه این گزارشهاى حرفه‏اى با قرائت "عادى و غیرحرفه‏اى‏" خود نگارنده مقاله روشن مى‏کند که جنسیت و پس‏زمینه تاریخى خوانندگان و نیز مقاصد آنها از قرائت، چگونه بر بناساختن محتواى رمان به‏دست آنها اثر مى‏گذارد. این تحلیل، معنا و منش جمعى "قرائتهاى چندگانه رمان‏" را نشان مى‏دهد، به‏خصوص قرائتهایى که اعضاى فرهنگهاى دیگر ("بیرونى‏ها") کرده‏اند.
بسیارى از جامعه‏شناسان ادبیات و منتقدان ادبى، با علم به اینکه آثار فرهنگى در بستر اجتماعى تولید مى‏شوند، مدعى‏اند که رمانها را مى‏توان داده‏هاى جامعه‏شناختى محسوب کرد و به‏منزله شاخصى براى روابط و نگرشهاى اجتماعى غالب به‏کار برد. قراردادهاى مرسوم در رئالیسم ادبى (۱۹۷۵ ، (Watt و همین‏طور اهداف صریحا جامعه‏شناختى دست‏کم برخى از رمان‏نویسان، دلایلى به‏دست مى‏دهند تا رمانها را تصاویرى از اوضاع و شرایط اجتماعى بینگاریم. اما این دیدگاه همواره در تعارض با این موضع ، . (representational) مطالعات اخیر درباره نظریه ادبى باعث تردیدهاى بسیار درباره هرگونه کاربرد ساده رویکرد "بازنماگرى‏" شده است، زیرا اکثر نظریه‏پردازان کنونى امکان هرگونه تصویرسازى مستقیم از واقعیت تجربى "بیرونى‏" را مورد شک و تردید قرار داده‏اند. به گفته این نویسندگان، همه بازنمودها جزئى و گزینشى و برساخته هستند. آنها به طرق گوناگون تاکید مى‏کنند که متون از قراردادها و سنتهاى نگارش و از پویشهاى روانى میل و سرکوب میل و از غلبه فرهنگى نخبگان حاکم و حتى از خصوصیات زبان که باعث واژگونى معانى آشکار متن مى‏شود شکل مى‏پذیرند.(۳) در پرتو این اندیشه جدید، خواندن رمان به انگیزه کسب اطلاع از جامعه، ساده‏لوحى مایوس‏کننده‏اى به‏نظر مى‏رسد.
با این حال همه مى‏دانیم که آدمیان در طول حیاتشان، اغلب، مواضع معرفت‏شناسانه‏اى اتخاذ مى‏کنند که نظریه آنها را ساده‏لوحانه مى‏داند.(۴) هرچند جامعه‏شناسان باید نگران اشتباه‏گرفتن رمان با اطلاعات باشند، اما خوانندگان چنین محدودیتى ندارند. حداقل، خوانندگان برخى از رمانها ظاهرا از روایتهاى داستانى براى درک جهان استفاده مى‏کنند، یا، حداقل اینکه – اگر بخواهیم ادعاى خود را به نمودهاى ملموستر محدود کنیم – آنها به خود حق مى‏دهند که تصاویر داستانى را به‏منزله اساس داعیه‏هایشان درباره جامعه به کار برند. بحث من در این مقاله مثالى از همین واقعیت است: من قرائتهایى را بررسى خواهم کرد که در آنها یک رمان مبناى بحث درباره سیاست و روابط اجتماعى است.(۵)این نوع فعالیت تفسیرى، صرف‏نظر از ارزش نظرى رمان در مقام بازنماگرى، کانون توجه مهمى براى جامعه‏شناسى ادبیات است، به‏خصوص براى حوزه‏اى از جامعه‏شناسى ادبیات که مى‏کوشد پیوند خود را با علاقه دیرین جامعه‏شناختى به فهم معنا حفظ کند.
جامعه‏شناسان مکتب کنش متقابل تنوع شیوه‏هایى را بررسى مى‏کنند که انسانها از برخوردهاى متقابلشان با یکدیگر به درک معانى مى‏رسند و به‏طور جمعى مسائل را حل مى‏کنند. از این دیدگاه، متون را مى‏توان عینیاتى دانست که مردم در کنشهاى متقابل خود از آنها استفاده و بدانها ارجاع مى‏کنند، همچون "ادوات صحنه‏"، (props) در نمایش زندگى انسان. اما متون عینیاتى واجد منش مختص به خود مى‏باشند، زیرا حامل معانى مرکب هستند.(۶) مسلما مى‏توان آثار فرهنگى را به‏منزله "ادوات صحنه‏" و بدون توجه به معناى آنها تحلیل کرد، همان‏طور که کارهاى مهم بسیارى در شاخه نهادى جامعه‏شناسى فرهنگ مبتنى بر همین رویکرد بوده است.(۷)با این حال، مى‏خواهم بگویم که مى‏توان به رویکرد جامعه‏شناختى دیگرى نیز میدان داد که جنبه داستانى متن را نادیده نمى‏گیرد و مى‏تواند توضیح دهد که داستانهاى مندرج در متون به چه شیوه‏هایى براى افراد معنادار مى‏شوند و به کنش متقابل آنها با دیگران راه مى‏یابند.
این مقاله بخشى از مجموعه مطالعات در دست اجراست که کانون توجه آنها فرآیندهاى "سخن گفتن درباره جامعه‏" (بکر ۱۹۸۶) است. مطالعات مذکور این دریافت‏بکر، (Becker) را بسط مى‏دهند که تولید هنرى را فعالیتى جمعى مى‏داند و معتقد است که اگر شیوه‏هاى بازنماگرى را محصول فعالیت دسته‏جمعى بدانیم، آنها را بهتر مى‏فهمیم. ژانرهاى گوناگون، مثل فیلمهاى مستند، جدولهاى آمارى، اسناد کارخانه‏ها، رمانها و حکایتهایى که مردم درباره زندگى هر روزه خود نقل مى‏کنند، وجه اشتراکشان این است که همگى در عرصه‏هاى اجتماعى، تولید و مصرف مى‏شوند. در این عرصه‏ها، فرد فرد سازندگان و مصرف‏کنندگان قراردادهاى هدایت‏کننده تولید و تفسیر هرگونه متنى را مى‏آموزند. مسائل کلى – مثلا اینکه "کفایت‏" یا "بى‏کفایتى‏" یک بازنماگرى در چیست – باید با توجه به هر یک از اشکال بازنماگرى حل شوند که البته این مسائل در عرصه‏هاى اجتماعى گوناگون به‏صورت متفاوتى بروز مى‏کنند. راه‏حلهایى که براى این مسائل در پیش گرفته مى‏شود، توافقهاى همگانى‏اند، توافقهایى که براى مقاصد موجود در زمان و مکان خاصى "به‏قدر کافى مناسب‏" هستند. بنابراین، مجادله و توافق بر سر راه‏حل مسائل بازنمایى و تفسیر، باعث تحول قراردادهاى مذکور مى‏شود. انواع گوناگون متنها وارد مباحثات وسیعتر یا "گفتگو"هاى مستمرى مى‏شوند که به واسطه متن صورت مى‏گیرند و گفتگوکنندگان فاصله زمانى و مکانى با هم دارند (۱۹۷۲ ، . (Foucault این گفتگوها سنتهاى متنى را برمى‏سازند که در بستر آن، هم سازندگان و هم مصرف‏کنندگان بازنماییها شرکت مى‏کنند. یکى از خصایص مهم این رویکرد، توجه و تاکید به این فعالیت و نیز به متن است – توجه به فعالیتهاى دسته‏جمعى مستتر در تولید بازنماییها و فعالیتهاى ناشى از مصرف بازنماییها: مثلا اینکه خوانندگان پس از قرائت چگونه وارد کنش متقابل با دیگران مى‏شوند.
فعالیت تفسیرى، یکى از کانونهاى توجه در نظریه ادبى اخیر شده است، زیرا برخى از منتقدان، خوانندگان را نیز وارد مطالعات خود درباره متون کرده‏اند و بر ماهیت فعال قرائت تاکید نموده‏اند (۱۹۸۰ ، (Tompkins این توجه تازه به خوانندگان، ریشه گرفته از – و همچنین تقویت‏کننده – نقد هرمنوتیکى این ایده است که معناى ثابت‏یا درست‏یک متن منتظر کشف‏شدن باقى مى‏ماند، یا اینکه تفسیر مى‏تواند مستقل از تاریخ و وضع مکانى باشد (۱۹۷۷ ، (Wolff همچنین به‏نظر مى‏رسد که این توجه نوپا به خوانندگان، ناشى از تنوع یافتن اخیر نخبگان فرهنگى باشد، یعنى رشد گروههایى که به‏طور سنتى بیرون از فرهنگ غالب هستند – زنان، اقلیتهاى فرهنگى و کسانى که در حاشیه‏هاى جغرافیایى قرار دارند – اما اینک حضورى فعالتر و رؤیت‏پذیرتر در تولید آثار فرهنگى، در ترکیب مخاطبان و در کارهاى علمى درباره هنر و ادبیات مى‏یابند. اینان، که به‏تازگى وارد صحنه مباحثه فرهنگى شده‏اند، قرائتهاى جدیدى از آثار فرهنگى عرضه مى‏کنند، و این قرائتها مبین آن هستند که کسانى که پیش از این حرف اول را مى‏زده‏اند، فقط تفسیرهاى ناقص و جزئى ارائه داده‏اند. نظریه‏پردازان تفسیر با مشاهده این گونه‏گونى روزافزون، شروع به جستجوى راههایى کرده‏اند تا بتوانند هم درباره صحت تفسیرها – که ناشى از شناختن قراردادهاى فرهنگى است – و هم درباره ناهمسویى تفسیرها – که برخاسته از منش مکانى هر تفسیر است – نظریه‏پردازى کنند.
گرسولد (۱۹۸۷ ، (Griswold براى درک اینکه چگونه آثار فرهنگى در زمینه‏هاى اجتماعى مختلف مصالحى براى "بناساختن معنا" مى‏شوند، مدل جامعه‏شناسانه‏اى پیشنهاد کرده است. خانم گرسولد با بهره‏گیرى از مفهوم "اجتماعات تفسیرى‏" (1980 ، ( Fish و با بررسى ارزیابیهاى ناهمسویى که بخشهاى "معرفى کتاب‏" نشریه‏هاى هند غربى و بریتانیا و آمریکا از رمان‏نویس اهل هند غربى جرج لامینگ، (George Lamming) به عمل آورده‏اند، نشان مى‏دهد که رمانها در جوامع مختلف به طرق مختلف قرائت مى‏شوند. من نیز کار خود را از مشاهده همین واقعیت آغاز مى‏کنم، گرچه کانون توجه من قسمى از ناهمسویى قرائتهاست که مى‏تواند ناشى از ابعاد دیگر تفاوت بین خوانندگان، هم در درون و هم در حاشیه جوامع باشد. گرسولد تفاوتهاى موردنظر خود را ناشى از گوناگونى پیش‏فرضها و علائق مشترک جوامع گوناگون مى‏داند و در ادامه این بحث را پیش مى‏کشد که آثارى داراى "قدرت فرهنگى‏" هستند که ظرفیت قرائتهاى مختلف را داشته باشند. من از چنین پرسشهاى ارزشگذارانه‏اى درباره متون پرهیز مى‏کنم و توجه خود را بر زمینه‏ها و بسترهاى قرائت معطوف مى‏کنم تا فرآیندهاى تفسیر را که تعبیرهاى ناهمسو از معانى آثار فرهنگى ایجاد مى‏کنند، با دقت و تفصیل بیشتر بررسى کنم.
من درباره قرائتهاى چندگانه فقط یک رمان، دنیاى فقید بورژوایى، اثر نادین گوردیمر (۱۹۸۲ ،[۱۹۶۶] (The Late Bourgeois World, by Nadine Gordimer بحث‏خواهم کرد. هدف من این نیست که به شیوه یک منتقد، رمان را تجزیه و تحلیل کنم و نیز نمى‏خواهم درباره محتواى جامعه‏شناختى آن بحث کنم، بلکه مى‏خواهم تعبیرهایى را که اقسام مختلف خوانندگان از این رمان مى‏کنند بررسى کنم، تا بدین‏طریق بنیادها و محدودیتهاى تفسیرهاى متفاوت را تحلیل کنم. من، بدون توجه به نظریه‏پردازان بازنمایى، رمان را بازنمود صاف و ساده برخى از واقعیتهاى اجتماعى نمى‏دانم; اما با این حال، توجه من به‏طور خاص، معطوف به بحثهایى است که در آنها خوانندگان درباره رمان در حکم یک بازنمود سخن مى‏گویند و همچنین معطوف به استفاده‏هاى آنان از متن، به هنگام گفتگو درباره محیط اجتماعى تصویرشده در رمان است. در طول بررسى قرائتهاى مختلف نشان خواهم داد که چگونه تفسیر فعالیتى جمعى است: چنین نیست که تفسیرهاى گوناگون به‏سادگى وابسته به دریافتهاى فردى باشند، بلکه هر یک از این تفسیرها، هنگامى پدید مى‏آیند که گروههایى با علائق معین در مباحثه درباره متن، حق صحبت کسب مى‏کنند و به‏طور جمعى چارچوبهاى تفسیرى نوینى را آموخته و بسط مى‏دهند. کانون توجه من به‏خصوص تحلیل تفاوتهاى ناشى از "قرائت وابسته به جنس‏"، (gendered reading) است تا پدیده "قرائت در مقام زن‏" را آشکار سازم و نشان دهم که چگونه این امر مى‏تواند بر تفسیر و ارزیابى دست‏کم برخى از آثار فرهنگى تاثیر گذارد.
 

روش تحلیل

رویکرد من این است که تفسیر را، به منزله فعالیتى آموخته‏شده(۸) و به‏لحاظ اجتماعى سازمان‏یافته، بررسى کنم. براى درک معناى هر متن، خوانندگان باید قراردادهاى مربوط به انواع مختلف متنها را بشناسند (۱۹۸۰ ، (Culler و از میان آنها، قراردادهاى مناسب با هر مورد معین را به‏کار گیرند (۱۹۸۳ ، (Smith مهارتهاى لازم براى درک معناى متن، فقط ترکیب‏کردن واژه‏ها و جمله‏ها نیست، بلکه باید قواعد فهم انواع مختلف متنها، از صورتحساب و قبض پارکینگ تا شعر و داستان کوتاه، را شناسایى کرد و به‏کار بست. اکثر اعضاى جوامع، مهارتهاى قرائت رمان را به‏شیوه‏هاى گوناگون مى‏آموزند; آنها به هنگام کودکى "قرائت قصه‏" را و در کلاسهاى ادبیات دبیرستان، فنون پیچیده‏تر و ظریفترى (مثل یافتن درونمایه‏هاى themes داستان) را مى‏آموزند. خوانندگان ژانرهاى تخصصى‏تر (مثل رومانس، پلیسى، علمى – تخیلى) قراردادهاى مربوط به این ژانرها را یا از تجربه‏هاى مکرر خود مى‏آموزند و یا از اجتماعات خوانندگان که در آنها اطلاعات درباره کتابها مبادله مى‏شود (۱۹۷۴ ، ( Radway کسانى که به‏صورت تخصصى ادبیات را دنبال مى‏کنند، روشهاى کاملا تخصصى قرائت را فرامى‏گیرند (۱۹۸۱ ، ( Kolodny ;و آن عده که رمانهاى جدى مى‏خوانند برخى از این مهارتها را به‏گونه‏اى تصادفیتر – مثلا از بخش "معرفى کتاب‏" نیویورک تایمز – مى‏آموزند.
فرض من این است که تمام خوانندگان از رمانهایى که مى‏خوانند، معناهایى برمى‏سازند و درباره این معناها، غالبا با استدلالهاى واضح و روشنى بحث مى‏کنند. بررسى‏کنندگان و منتقدان همین کار را به‏صورتى حرفه‏اى و کاملا رسمى انجام مى‏دهند; آنها درباره رمانها، در نشریه‏ها و روزنامه‏ها و کتابها و غیره، مطالبى به‏چاپ مى‏رسانند; خوانندگان عادى احتمالا کمتر به‏صورت فنى مى‏خوانند، آنها براى سرگرمى و یا اعتلاى ذهنى مى‏خوانند و استنتاجهاى خود را به‏ندرت براى کس دیگرى بازگو مى‏کنند. اما این خوانندگان نیز معناهایى برمى‏سازند که آنها را از رمانهاى خوانده‏شده استخراج مى‏کنند. آنها گاهى با دیگران درباره کتابهایى که دوست مى‏دارند یا دوست نمى‏دارند، حرف مى‏زنند و بیان مى‏کنند که چرا این کتابها ارزش خواندن دارد یا ندارد. داده‏هاى تحلیل من همین انواع رسمى و غیررسمى برساختن معناى رمان است.(۹)
من سه نوع قرائت را بررسى خواهم کرد. یکى، قرائتهاى حرفه‏اى، که براى مطالعه نمونه‏هایى از آن به‏سراغ بخشهاى "معرفى کتاب‏" در نشریات سالهاى ۶۷-۱۹۶۶ یعنى وقتى که دنیاى فقید بورژوایى براى اولین‏بار چاپ شد، مى‏روم. دوم، مقاله‏هاى تخصصى دانشگاهیان و متخصصان ادبیات که در طى اواسط تا اواخر دهه ۷۰ نوشته شده‏اند، این منابع منتشرشده – که در راهنماى بررسى کتاب و کتابشناسى MLA آمده‏اند – در ضمیمه این مقاله فهرست‏شده‏اند و در اینجا به‏هنگام ارجاع، آنها را با اعداد داخل پرانتز مشخص کرده‏ام.(۱۰) و بالاخره، من تعبیر خود را از رمان، به‏عنوان یک قرائت عادى و با توجه به زندگى شخصى و موقعیت اجتماعى‏ام، بررسى مى‏کنم. (البته این تعبیر در زمان قرائت رمان نوشته نشده بود، بلکه بعدها به‏هنگام مطالعه منابع منتشرشده و همگام با انجام این تحلیل، با نگاه به گذشته، نوشته شده است.) با استفاده از رویکرد تحلیل مقایسه‏اى، من به بررسى پرسشهایى از این دست مى‏پردازم: خوانندگان متفاوت در برابر این سؤال که داستان رمان درباره چیست، چه مى‏گویند؟ آنها چگونه شخصیتهاى رمان را توصیف مى‏کنند؟ آنها به محتواى سیاسى رمان یا به این واقعیت که راوى آن یک زن است چه وزن و اهمیتى مى‏دهند؟ و چه شکایتهایى از کتاب دارند؟ پاسخ به این پرسشها هم تصویرى از قرائتهاى متفاوت به‏دست مى‏دهد و هم نشانگر فرآیندهاى سازنده این قرائتهاى متفاوت است.
 

یک نمونه از قرائت دنیاى فقید بورژوایى

پیش از آنکه تحلیل خود را عرضه کنم، براى خوانندگانى که رمان را نمى‏شناسند، چکیده مختصرى از دنیاى فقید بورژوایى را ارائه خواهم کرد. چون این خلاصه‏اى است که "من" به‏عمل آورده‏ام، با شک و تردید مى‏توان آن را پایه بحث درباره تفسیرهاى گوناگون قرار داد. این معضل آشکار، در واقع، نمونه‏اى است از فرآیند تفسیرى که در تحلیل من مورد تاکید خواهد بود. هر شرح و تعبیرى محدود به بخشى از کل است و باید به همین عنوان خوانده شود. با وجود این، به‏کارگیرندگان طرحهاى قراردادى برحسب معمول مایل‏اند آنها را براى مقاصد موجود "بسنده‏" بدانند (۱۹۸۶ ، (Becker غرابت گنجاندن خلاصه‏اى از طرح داستان در این مقاله، حاکى از خصوصیت جداگانه تحلیلهاى ادبى و جامعه‏شناختى است. صاحبنظران ادبى، عموما این قرارداد را مى‏پذیرند که فرض کنند خوانندگان مقاله‏هاى آنها متون موردبحث را نیز خوانده‏اند; وقتى آنها درباره متونى بحث مى‏کنند که بخشى از اندوخته مشترک ادبى است، طبعا نیازى به‏بازگویى طرح گونه‏ها نمى‏بینند.(۱۱)اما از طرف دیگر، در جامعه‏شناسى رسم بر این است که یک مقاله علمى دربرگیرنده داده‏هایى باشد که تحلیل بر آنها استوار گشته است. همین قرارداد باعث تصمیم من بوده که نه تنها خلاصه‏اى از داستان رمان بیاورم، بلکه قسمتهاى نسبتا بلندى از رمان را نیز در بخشهاى بعدى این مقاله عینا نقل کنم.
در تحلیلى که از پى خواهد آمد، من تعبیر "بسته به جایگاه‏"، (located) خود را از رمان مذکور به‏منزله تعبیرى در میان تعابیر دیگر ارائه مى‏کنم و براى تعبیر خود نیز همان ابزارهاى تحلیلى را به‏کار مى‏برم که براى دیگران. براى سنجیدن تاثیر پیش‏فرضهاى من بر تلخیص داستان و نیز بر تحلیل، هر کسى مى‏تواند (و باید) متن کامل رمان و همین‏طور معرفیها و مقاله‏هاى تخصصى موردبحث مرا بخواند. به‏هرحال، باید روشن شود که من نمى‏توانم بدون مبادرت به نوعى بازنمود انتخابى از رمان – که بعد تحلیل خواهم کرد – درباره چگونگى شناساندن و توصیف رمان تصمیمى بگیرم.(۱۲) مسائل و مشکلات مربوط به اعتماد کردن به بازنمایى من، به‏خصوص از این جهت آشکار مى‏شود که داده‏هاى ارائه‏شده در این مقاله "غیرنوعى‏"، (atypical) هستند و با قالبهاى قراردادى جامعه‏شناسى، مثل جدولها و معادله‏ها و نقل‏قولها از یادداشتهاى میدانى، چندان انطباقى ندارند. اما مسلما، حتى این‏گونه داده‏نماییهاى استاندارد نیز، مانند تمامى بازنماییها، جزئى و انتخابى و برساخته شخص تحلیل‏گر هستند.
 

خلاصه داستان رمان

دنیاى فقید بورژوایى ، رمان کوتاهى است از نادین گوردیمر که در ۱۹۶۶ انتشار یافت. داستان رمان در روز شنبه‏اى اتفاق مى‏افتد (که از قضا روز راهپیمایى فضایى فضانوردان آمریکایى است) و از زبان یک زن سفیدپوست اهل آفریقاى جنوبى گفته مى‏شود. رمان از آنجا آغاز مى‏شود که لیز (الیزابت)، یعنى راوى داستان، همراه با معشوق خود، گراهام، سر میز صبحانه نشسته است و تلگرامى دریافت مى‏کند که خبر از خودکشى شوهر سابق او مى‏دهد. در طول روز، لیز، پسرش "بوبو" را در محل مدرسه تمام روزانه‏اش(� ملاقات مى‏کند تا درباره مرگ پدرش با او حرف بزند; بعد خرید مى‏کند; براى دیدن مادربزرگش به آسایشگاه سالمندان مى‏رود و دم غروب دوباره با معشوقش ملاقات مى‏کند. در همین احوال به شوهر سابق خود، ماکس، مى‏اندیشد; پسر یک سیاستمدار مهم آفریقاى جنوبى که بعدها انقلابى شد، دستگیر و رهسپار زندان گردید و بالاخره علیه همرزمان خود در نهضت‏شهادت داد. لیز به زندگى کنونى خود هم، که در محدوده امکانات موجود بدان سروسامان داده، مى‏اندیشد; شغل خوب و شرافتمندانه‏اى دست‏وپا کرده، اما کمترین فرصتى براى اقدامات مؤثر نمى‏بیند. کمى بعد، در شامگاه، او براى مهمانش لوک، سیاهپوست مبارزى که لیز او را از زندگى سیاسى گذشته خود مى‏شناسد، تدارک شام مى‏بیند. لوک از او درخواست کمک مى‏کند، و پس از رفتن لوک، لیز با این اندیشه به بستر مى‏رود که آیا باید از شماره حساب بانکى مادربزرگش براى دریافت کمکهاى غیرقانونى خارج از کشور به سازمان لوک، استفاده کند یا نه. به‏نظر مى‏رسد او به این اقدام، به‏منزله تنها راهى که به روى او باز است، رغبتى دارد.
 

قرائتهاى ناهمسو، (Divergent Readings)

در سال ۱۹۶۶، وقتى دنیاى فقید بورژوایى انتشار یافت، گوردیمر به عنوان رمان‏نویسى جدى شهرتى به‏دست آورده بود; چند کتاب از کارهاى قبلى او با استقبال خوبى روبه‏رو شده بود. به همین دلیل، رمان جدید او در روزنامه‏ها و نشریه‏هاى عمده عمومى مورد بررسى قرار گرفت. معرفى‏کنندگان کتاب که چنین مقاله‏هاى کوتاهى مى‏نویسند، گروه ناهمگونى هستند که بنا به‏گفته کوزر، کادوشین و پاول (۱۹۸۲ ، (Coser et al "از نویسندگان مزدبگیر… تا صنعتگران ادبى برجسته را دربر مى‏گیرند." برخى از آنها اعضاى هیات تحریریه نشریه‏اند، حال آنکه دیگران، نویسندگان یا دانشگاهیانى هستند که از طریق شبکه‏هاى شخصى یا بررسیهاى قبلى خود، براى ناشران شناخته‏شده‏اند. به‏رغم این ناهمگونى، این مقاله‏ها در بررسیهاى خود عناصر نسبتا تثبیت‏شده‏اى را در کنار هم مى‏نهند: نوعى خلاصه توصیفى و نوعى ارزیابى، چه با "چاشنى صفتهاى پرپیرایه‏" یا "داوریهاى جدى انتقادى‏" (1982 ، (Coser et al معرفى‏کنندگان تقریبا به سرعت در برابر کتابها واکنش نشان مى‏دهند و درباره آنها برحسب مسائل روز مى‏اندیشند. گرسولد (۱۹۸۷ ، (Griswold معتقد است که آنها معرفیهاى خود را بر مبناى دو منبع شکل مى‏دهند: واکنش شخصیشان به متن و انتظاراتشان از واکنشهاى خوانندگان، که کم‏وبیش بدیهى و معلوم مى‏پندارند.
معرفى‏کنندگان دنیاى فقید بورژوایى خصوصیت‏بازنمودى رمان را نقطه آغاز بررسیهاى خود قرار داده‏اند. این بررسیها، نوعا با بیان اینکه کتاب درباره چه چیزى است آغاز مى‏شود; این تعبیرها کتاب را در مقام تصویرنگار وضع نسبتا واقعى آفریقاى جنوبى توصیف مى‏کنند. بنا به اظهار یکى از این نویسندگان (۱۰) گوردیمر "برشى از جامعه آفریقاى جنوبى را زیر میکروسکوپ رمان‏نویس مى‏گذارد"; دیگرى کتاب را "رمان عصبى کوچکى درباره تنشهاى آفریقاى جنوبى (به‏لحاظ نژادى) از هم گسیخته‏" مى‏خواند (۹) ; دیگران کتاب را تصویرى از "زندگى و اندیشه زن لیبرال سفیدپوستى در آفریقاى جنوبى‏"(3); یا "دنیاى حومه شهر سفیدپوست‏نشین در آفریقاى جنوبى‏"(6) ; و "اقلیم وحشت‏" دانسته‏اند.
بیشتر بررسى‏کنندگان، ضمن بحث مفصلتر درباره رمان، به برآورد بازنماگرى آن پرداخته‏اند. یکى، با اشاره به حالات لیز، مى‏گوید "مى‏توان حدس زد که او باید نوع مجسم صدها زن آفریقاى جنوبى باشد"(15) ; و دیگرى (۱۳) یاسى را که در رمان دیده به یک رویداد تاریخى واقعى مربوط مى‏کند: تحمیل قانون ۹۰ روزه در آفریقاى جنوبى که به دولت اجازه مى‏داد مخالفان را براى مدت بیشتر و بى‏هیچ محاکمه‏اى در زندان نگه دارد. فولر در "Negro Digest" مى‏نویسد (۴) که داستان "حکایتى است از سترونى و تباهى روح آفریقاى جنوبیایى." او یکى از تنها دو نویسنده‏اى است که خصوصیت‏بازنمایى رمان را فراگیرتر از محیط بلافصل آن مى‏داند و مى‏گوید "آفریقاى جنوبى از این نظر همانند آمریکاست که یک گام بیشتر با تبدیل شدن به جامعه نژادپرست تمام‏عیار و بى‏شرم فاصله ندارد." [ آن دیگرى (۱۰) مى‏گوید گوردیمر با "تبعیضهایى که همه جوامع مخوف و خشن ایجاد مى‏کنند سروکار دارد. ] برخى از بررسى‏کنندگان با انتقاد از چگونگى بازنمایى در کار گوردیمر، به او حمله مى‏کنند. یکى با شک در صحت مطالب کتاب، بر اهمیت این جنبه تاکید مى‏کند "در کتابى که، خواه‏ناخواه تا اندازه‏اى جنبه سندى دارد، صحت مطالب بسیار مهم مى‏شود" و سپس توضیح مى‏دهد که "هنگامى که این رمان را به یک تبعیدى آفریقاى جنوبى نشان دادم، کسى که پسر یکى از رهبران زندانى در آفریقاى جنوبى است، کتاب او را ناخشنود ساخت; او احساس مى‏کرد که کتاب براساس معلومات واقعى ناچیزى درباره نهضت مقاومت نگاشته شده و درباره حزب کمونیست آفریقاى جنوبى نیز دقیق نیست و ملغمه‏اى است از "صحنه‏هاى اروپایى که بدانها خصوصیات آفریقاى جنوبى را تحمیل کرده‏اند" و باید بگویم که دیدگاههاى این شخص بى‏اهمیت نیست‏"(7) . دیگران نسبت‏به اهمیت‏بازنماگرى شخصیتها و محیط داستان بى‏اعتناتر هستند. یکى از بررسى‏کنندگان گله مى‏کند که لیز هیچ شباهتى به اشخاص واقعى ندارد و اضافه مى‏کند که "این امر ضرورتا اشکالى ندارد" اما در نهایت تصویرسازى رمان را به اتهام کلیشه‏اى‏بودن نفى مى‏کند (۱۳) .
اشاره‏هاى فوق قطعا نمى‏توانند به‏طور کامل نشانگر تحلیلهاى این منتقدان باشند. با این حال، همین واقعیت که اظهاراتى از این دست ظاهرا حتى براى شروع بحث درباره یک کتاب ضرورى به‏نظر مى‏رسند، گواه پذیرش فرضى است که (دانسته یا ندانسته) در پس این اظهارات نهفته است، و آن اینکه داستان، هرچند خیالى باشد، روایتى از وضع دنیاى واقعى است که مى‏توان به بیان عامترى از آن سخن گفت. این خلاصه‏ها که به ظاهر ساده و توصیفى مى‏آیند، شاید گاهى بنا به اتفاق نوشته شوند، اما عمدتا بیانگر مفهوم‏سازى شایان‏توجهى درباره متن رمان هستند. با پذیرش این فرض که رمان روایتى است که بازنمودى از برخى شرایط محیط واقعى است، منتقدان در این تعبیرهاى مختصر تصمیم مى‏گیرند که چه محیطى – و چه جنبه‏اى از آن محیط – در رمان به‏تصویر کشیده شده است.
اینک خواننده دیگرى را در نظر بگیرید: یک جامعه‏شناس جوان آمریکایى، که زن و فمینیست است، و در طى دهه ۱۹۷۰ اجتماع‏پذیرى سیاسى خود را گذرانده است، و از اعضاى شاخه آکادمیک نهضت زنان است. من دنیاى فقید بورژوایى را در سال ۱۹۸۳ خوانده‏ام، یعنى تقریبا ۲۰ سال پس از انتشار چاپ اول آن. قطعا در آن هنگام تشخیص مى‏دادم که این رمان داستان زندگى و سیاست در آفریقاى جنوبى (یا حداقل پاره‏اى از زندگى و سیاست آنجا) است، و به این کتاب به منزله تصویرى از یک وضع که مضامین جهانى دارد علاقه‏مند شدم. به‏هرحال، من رمانها را نه به‏صورت حرفه‏اى، بلکه براى مقاصد شخصى مى‏خوانم و علاقه خاص من به دنیاى فقید بورژوایى به این دلیل بود که حس مى‏کردم در این رمان داستان زنى نقل مى‏شود که زندگى او از جهاتى شبیه زندگى خود من است.
دنیاى فقید بورژوایى براى من داستان "زن آزادمنشى‏" بود، زنى شبیه کسانى که در رمان دفتر یادداشت طلایى دوریس لسینگ (۱۹۶۲ ، Lessing )تصویر شده‏اند. لیز، زنى تنها و درونگراست، و وضع خود را مى‏شناسد، یعنى مى‏داند زنى است که آگاهى از موانع اجتماعى را با آگاهى از اقسام آزادیهایى که مى‏تواند براى خود بیافریند، ترکیب کرده است. او به اختیار خود انتخابهایى مى‏کند، الگویى براى خویش برمى‏سازد که شاید ناقص و غیرقراردادى باشد، اما دست‏کم از روى آگاهى و اندیشه برگزیده شده است. مانند زنان بسیارى که تجربه آنها کاملا با الگوهاى سنتى تطبیق نمى‏کند، او اغلب از خود مى‏پرسد که معناى زندگى‏اش چیست.
من پیوندهاى لیز را با دیگران، روابطى مى‏دیدم که نوعا به جایگاههاى معمول زنان در جامعه مربوط است. او شوهر پیشین خود و والدین ثروتمند او را به یاد مى‏آورد، با معشوق خود، که وکیل لیبرال برجسته‏اى است، اوقات خوشى مى‏گذراند و از پسر و مادربزرگش نگهدارى مى‏کند. این روابط به او دیدگاه خاصى نسبت‏به دنیاى فقید بورژوایى مى‏دهند. هرچند که او در مرکز وقایع سیاسى و اجتماعى کشورش حضور ندارد، اما، قدرتمندان حاکم را مى‏شناسد و شناخت او خصیصه مؤنث دارد، زیرا پیوند او با این افراد از رهگذر نقشهاى خانوادگى است.
من به روابط لیز با معشوقش نیز علاقه‏مند بودم. آنها براى با هم بودنشان الگوها و مناسکى خاص خودشان برقرار ساخته‏اند. اما محدودیتهاى ناگفته اما معینى در خواسته‏هاى هر یک از دیگرى وجود دارد و این دو با دقت و وسواس بسیار، زندگى مستقل خود را حفظ مى‏کنند. از همین‏روست که روابط آنها قراردادى نیست و تعریف روشنى ندارد. هر کنش متقابل کوچکى مى‏تواند دربرساختن این روابط در حکم قطعه کوچکى باشد. من تشخیص مى‏دادم که آنها در گفتگوهایشان خود را به منزله یک زوج مى‏نگرند تا اصول بنیادى رابطه‏شان را بفهمند و مى‏دیدم که لیز به‏خوبى واقف است که حتى ساعت‏به ساعت این رابطه را مشاهده و ارزیابى مى‏کند.
من بسیارى از صحنه‏هاى سیاسى رمان را نمونه‏هاى مکررى از همرایى با نقد فمینیستى از گروههاى چپ مى‏دیدم – این نقد متوجه تقسیم کار سیاسى است که نقشهاى رهبرى را به مردان و کار پشتیبانى را به زنان منتسب مى‏کند. این نقد در طى اواخر دهه ۶۰ و به منزله بخشى از گسترش نهضت زنان پدیدار شد. مثلا، در هنگام ازدواج لیز، شوهر او ماکس، در محافل سیاسى، فرد برجسته‏اى بود، اما به‏شیوه‏اى بى‏ثبات و بى‏ضابطه عمل مى‏کرد. لیز دو جا کار مى‏کرد تا بتواند هزینه زندگى فرزندشان را تامین کند و در گروهشان نیز جزو کادر پشت پرده بود. به رغم بى‏مسئولیتى ماکس و مشارکت واقعى و مؤثر لیز، هر دو آنها فعالیت ماکس را کار سیاسى بسیار مهم و نقش لیز را فقط پشتیبانى مى‏دانستند.
بالاخره، متوجه این نکته نیز شدم که صحنه‏هاى سیاسى گوردیمر نشانگر وقوف به عواطف پنهان جنسى در بسیارى از کنشهاى متقابل سیاسى است، که مضمون دیگرى است در تصویرى که فمینیسم از چپ مى‏سازد. لیز، در گرماگرم تدارک شام براى دوست مبارز سیاه‏پوستش، متوجه مى‏شود که آنها مشغول لاس‏زدن با هم شده‏اند و این روشى است‏براى انجام منظورى که هر یک از آنها در این ملاقات دنبال مى‏کنند. لیز درمى‏یابد که لوک به امید حصول کمکهاى او از استراتژیهاى جنسى استفاده مى‏کند.
قرائت من از دنیاى فقید بورژوایى جزئى‏تر و محدودتر از تعبیرهایى است که از سوى معرفى‏کنندگان عام ارائه شده است. من، همانند آنها، دریافتم که رمان تصویرى از وضع یک لیبرال سفیدپوست اهل آفریقاى جنوبى در اواسط دهه ۱۹۶۰ است. اما، علاوه بر این، و با علاقه‏مندى بیشتر، من رمان را به‏منزله تصویرى از وضع خاص لیبرال سفیدپوست آفریقاى جنوبیایى که یک زن است، قرائت کردم. در اینجا نمى‏خواهم براى قرائت‏خود امتیازى قائل شوم، بلکه مى‏خواهم نشان دهم که "من‏" – خواننده‏اى که جایگاهى کاملا متفاوت از بررسى‏کنندگان قبلى دارد – رمان را به‏شیوه بسیار متفاوتى قرائت کردم. بنابراین مى‏توان پرسید که قرائت‏شخص من از چه جایگاهى صورت پذیرفته است. من خواننده عادى و غیرحرفه‏اى رمانها هستم، هرچند که با علاقه‏اى جامعه‏شناختى آنها را قرائت مى‏کنم. از اوایل دهه ۱۹۷۰، رمانهاى معینى – که برخى از آنها جزو برنامه تحصیلى مطالعات درباره زنان بوده‏اند و بقیه نیز به‏صورت غیررسمى بین جمع دوستان من، دست‏به دست مى‏شدند – بر تحول اندیشه فمینیستى من مؤثر بوده‏اند. من درباره این کتابها با دیگران بحث و گفتگو کرده‏ام، و در برخى موارد نظرات منتقدان فمینیست را درباره آنها خوانده‏ام. این فعالیتها به من آموخته‏اند که همواره به این نکته توجه کنم که رمانها، تجربه مؤنث‏بودن را چگونه تصویر مى‏کنند، و کم‏کم به دیدگاههاى (فمینیستى) شخص خودم نسبت‏به متون اعتماد بیشترى یافته‏ام. این شیوه قرائت را من به منزله اتکا به نظر شخصى خود تجربه کرده‏ام، اما اگر آن را پذیرش مجموعه اعمال جدیدى بدانیم دقیقتر است، یعنى آموختن شیوه جدید قرائت – اتکا به "مرجعیت تجربه‏" (1977 ، Diamond and Edward|s )به جاى تفکر قراردادى.
قرائت من بر مبناى همان متنى شکل گرفته که بررسى‏کنندگان قبلى نیز آن را خوانده‏اند، اما در این‏میان – علاوه بر این عامل مشترک، یعنى متن واحد – تجربه من به عنوان یک زن و همچنین چارچوبى تفسیرى که اجازه کاربرد این تجربه وابسته به جنس را به من مى‏دهد، نیز به قرائت من شکل داده‏اند. پیشتر در این مقاله، هنگام آغاز بحث درباره قرائت‏خود، توضیح دادم که "من دنیاى فقید بورژوایى را به عنوان داستان یک "زن آزادمنش‏" شبیه کسانى که از رمان دفتر یادداشت طلایى دوریس لسینگ مى‏شناختم، قرائت کردم." من این جمله را بى‏هیچ ملاحظه خاصى و فقط با این فکر که براى آغاز بحثهاى مفصلتر من مقدمه موجز و مفیدى است نوشتم. اما به موازات پیش‏بردن تحلیل دریافتم که جمله فوق چکیده چه چیزى است: این واقعیت که من روش قرائتى در اختیار دارم که به تفسیر من شکل مى‏دهد.
با یک چارچوب تفسیرى جدید، رمان نیز به سیاق جدیدى معنا مى‏شود. بررسى‏کنندگان قبلى، مقاله‏هاى خود را در اواسط دهه ۱۹۶۰ و پیش از آنکه نهضت زنان به نیروى سیاسى بدل شود نوشته‏اند، این مقاله‏ها بازتابى از جنسیت‏گرایى همه‏گیر اما ناخودآگاه آن زمان است. غالبا، مشکلاتى که آنها در درک معانى زندگى یک زن داشته‏اند بر ارزیابیهاى انتقادى آنان از این رمان تاثیر گذارده است. قدر مسلم آنها توجه دارند که راوى رمان زن است، اما غالبا این جنبه کتاب را به منزله یک معضل قرائت کرده‏اند. چنین به‏نظر مى‏رسد که برخى از آنها اساسا دلمشغول داستان زندگى شوهر سابق لیز هستند، یعنى شخصیت مانوسى که تاریخچه‏اش براى آنها آشناست. یکى از آنها، در خلاصه‏اى که از طرح داستان ارائه مى‏کند، داستان ماکس را نقل مى‏کند و ساده و صریح اضافه مى‏کند که لیز و گراهام و بوبو همچنان "به زندگى ادامه مى‏دهند."(14)(11) دیگرى به‏صورتى مبهم چنین مى‏گوید "گذشته ماکس داستان رسواکننده‏اى است. ما به‏شیوه‏اى ظریفتر و اتفاقیتر در زمان حال به لیز مى‏رسیم."(6) درحالى‏که عبارت "رسواکننده‏" مى‏تواند انتقاد به شیوه داستان‏پردازى درباره ماکس را القا کند، اشاره به‏رسیدن "اتفاقى‏" به لیز، نشان مى‏دهد که داستان لیز با حفظ فاصله قرائت‏شده است. یکى از بررسى‏کنندگان اصرار مى‏کند که "زن داستان – صریح و خونسرد و انعطاف‏ناپذیر – شخصیتى است که دشوار بتوان با او همدل شد."(8) به‏نظر مى‏رسد مفسران دیگر، با اندکى بهت و گیجى از درک معناى رمان، مایوس شده‏اند، اما تعبیرهاى آنها نیز تا حدى مایه‏اى از فقدان همدلى دارد. مثلا یکى نوشته: "این رمان، آن‏طور که من امیدوار بودم، تاثرى در من برنینگیخت. من این رمان را بسیار خوش‏تراش دیدم و حس کردم گاه‏به‏گاه حساسیت زنانه بسیار آشکارى در آن به غلیان مى‏آید. شاید آفریقاى جنوبى براى ما چنان معجون سیاه و چسبنده‏اى است که نمى‏توانیم آن را در شیشه عطر کوچکى بریزیم."(1) توین‏بى در مقاله‏اى که در "New Republic" نوشته، دنیاى فقید بورژوایى را جزو آن دسته رمانهاى مدرن انگلیسى مى‏داند که قهرمانان آنها مردانى فاقد قهرمانى اما نیک سرشت هستند. او خاطرنشان مى‏کند که "نکته اصلى موردعلاقه کتاب گوردیمر این است که به‏ما نسخه مؤنث این شخصیت مذکر آشنا، نشان داده شود." با این حال او درباره هیچ‏یک از نتایج این تفاوت چیزى نمى‏گوید و در پایان نتیجه مى‏گیرد که لیز "بیش از حد یک کلیشه داستانى است و بنابراین "کسل‏کننده آشنا"یى است."(13)
به‏نظر نمى‏رسد که این منتقدان، آن‏طور که من لیز را دوست دارم، از او خوششان بیاید. آنها او را با عناوینى مثل "فاقد قهرمانى‏"(5) ، "از پا افتاده و بى‏روح‏"(9) ، "جذاب و باهوش‏" اما "ماشین‏وار"(4) و "خودمدارى که تردیدى در آن ندارد"(5) توصیف مى‏کنند. ظاهرا آنها از رابطه او با معشوقش گراهام سردرگم شده‏اند، درحالى‏که من بدان علاقه‏مند شدم. آنها بیشتر مایل‏اند که این جنبه از داستان را نادیده بگیرند و تعبیرهاى انگشت‏شمارى هم که شده نشان مى‏دهد تا چه حد آنها فاقد چارچوبهایى براى تفسیر این رابطه هستند: آنها عباراتى مثل "امور عشقى‏" به‏کار مى‏برند، اما اضافه مى‏کنند که این رابطه "نصفه‏نیمه‏"(7) یا "بدون دلبستگى‏"(12) است، یا مدعى‏اند که این رابطه "این دو را در یک "برزخ اخلاقى" وامى‏گذارد."(4)
این بررسى‏کنندگان، دو جنبه از داستان لیز را به‏گونه‏اى خلاصه کرده‏اند که منعکس‏کننده افکار قالبى رایج درباره زنان است; ظاهرا همین افکار قالبى بر قضاوت آنها درباره او تاثیر گذارده است. جنبه اول این است که، اندیشیدن لیز به کمک کردن یا نکردن به گروه مبارز بیشتر تفکر عرفانى توصیف‏شده تا عقلانى. یکى از بررسى‏کنندگان مى‏گوید که او درحالى به بستر مى‏رود که "غرق تخیل فلسفى‏" است(۱) ، و دیگران مى‏گویند او که براى فعالیت مجدد "به‏طور مقاومت‏ناپذیرى وسوسه‏شده‏"(14) تصمیم "نیمه‏منفعلانه‏اى‏" مى‏گیرد(۱۳) ، یا "بر لبه فعالیت‏سیاسى تلوتلو مى‏خورد"(7) . برخى لحن کلى "روانشناختى‏" اتخاذ کرده‏اند واز این دیدگاه به تبیین ویژگیهایى که در لیز نمى‏فهمند پرداخته‏اند; یکى به رمز و راز اشاره مى‏کند که "در خود او چیزى هست که اقلیم یاس را با آغوش باز مى‏پذیرد."(13)
و بالاخره، نگرش لیز به لوک، مبارز سیاهپوست، از سوى اکثر این بررسى‏کنندگان به منزله نگرش رسواى جنسى تفسیر شده است. چنین تفسیرى پرده بر چیزى مى‏کشد که من در رابطه لیز و لوک دیدم و آن ظرافت تعبیر گوردیمر از ناگزیرى و ابهام روابطى است که هم سیاسى و هم شخصى‏اند. آنجا که به‏نظر من لیز متوجه لحن پنهان جنسى در برخورد خود با لوک و ناظر ایفاى نقشهاى موردنظر از جانب لوک و خودش است، اکثر بررسى‏کنندگان صاف و ساده او را جویاى معاشقه مى‏بینند. یکى مى‏گوید او در حالى به بستر مى‏رود که "امکان برقرارى روابط عاشقانه با آفریقایى جوان را بررسى مى‏کند"(3) . و دیگرى مى‏نویسد "خیلى زود، احتمالا او با سیاست‏پیشه سیاهپوستش به بستر خواهد رفت‏"(1) .
تابه‏حال، دو شیوه قرائت دنیاى فقید بورژوایى را نشان داده‏ام. یکى از این قرائتها، مؤنث‏بودن راوى را برجسته مى‏کند. تعبیر من از رمان، وضع لیز را به عنوان یک زن، نکته اصلى موردعلاقه رمان مى‏گرداند و در فرآیند تفسیر از تجربه‏هاى مؤنث‏بودن بهره مى‏گیرد. به‏هرحال، به اعتقاد من این نوع قرائت وابسته به یک قالب تفسیرى است که در طول زمان و از متنى به متن دیگر، بسط مى‏یابد. قرائت داستان در مقام یک زن، روشى نیست که پیوند قطعى با مؤنث‏بودن داشته باشد; زنان به‏طور "طبیعى‏" یا پایدار بدین شیوه قرائت نمى‏کنند (۱۹۸۶ ، Schweikart )در واقع، وقتى زنها براى تفسیر متون آموزش مى‏بینند (به‏خصوص متون ادبى، که آن را بیش از ژانرهاى عامیانه آموزش مى‏دهند)، نوعا به آنها مى‏آموزند که از منظر به‏ظاهر خنثاى جنسى قرائت کنند. این امر، حداقل در گذشته، به معناى آماده‏ساختن پاسخهایى به آثار فرهنگى بود که برحسب پرسشها و مفروضات مبتنى بر علائق مذکر برساخته مى‏شدند (۱۹۸۱ ، Kolodny )با چنین آموزشى، زنان شاید بتوانند جنبه‏هایى از متون را ببینند که مردان توجهى بدانها ندارند، اما قادر نخواهند بود تفسیر پخته‏اى که دربرگیرنده این عناصر باشد بیان کنند. دانشگاهیان فمینیست این پدیده عام را تجربه "دوشقه‏شدن‏" (40. Rowbotham, 1973, p )یا "خط گسل‏" در تجربه زنان (۱۹۸۷ ، (Smith نامیده‏اند، و نظریه‏پردازان ادبى فمینیست زنان را "خوانندگان مقاوم‏" (1978 ، (Fetterley دانسته‏اند که در برابر متون مذکر "واکنش دوگانه‏" (43. (Schweikart, 1986, p نشان مى‏دهند. واقع این است که از بررسى‏کنندگان قبل، فقط یکى زن است(۳) و قرائت او بیانگر همین آگاهى دوگانه نسبت‏به متن گوردیمر است; او صریحا رمان را داستان زندگى یک زن مى‏نامد – یعنى او دست‏کم توانسته طورى به لیز بنگرد که بسیارى از بررسى‏کنندگان مذکر نتوانسته‏اند – اما او هم مانند بررسى‏کنندگان مذکر از داستان راضى نیست و گلایه‏هاى او پژواکى از گلایه‏هاى همکاران مذکر اوست.
در دهه بعد، گروه دیگرى از خوانندگان حرفه‏اى – دانشگاهیان و متخصصان ادبى – شروع به نگارش درباره دنیاى فقید بورژوایى کردند. این منتقدان نماینده گروهى از خوانندگان هستند که موقعیتشان با بررسى‏کنندگان قبلى تفاوت دارد. بیشتر آنها اعضاى رسمى بخشهاى ادبیات در دانشگاهها و کالجها هستند (یا گاهى دانشجویانى هستند که براى تصدى چنین موقعیتهایى تحصیل مى‏کنند) و علاوه بر تدریس به فعالیت علمى در زمینه ادبیات مشغول‏اند. اگرچه اهل دانشگاه نیز گاهى بررسیهایى به شیوه بررسیهاى قبل مى‏نویسند، اما هنگامى‏که در مقام دانشگاهى قلم مى‏زنند، ژانر متفاوتى را در پیش مى‏گیرند. انتقادهایى که به دست اینان نوشته مى‏شود (مقاله‏هایى در نشریه‏ها و تک‏نگاریهایى که گاهى حجم یک کتاب را دارد) در دو رشته فعالیت متفاوت اما مرتبط با هم اهمیت دارند. نخست، هر مقاله منتشرشده‏اى (دست‏کم بالقوه) بخشى از یک جریان مباحثه ادبى، و معمولا بخشى از یک یا چند قسمت تخصصى این مباحثه است. این تفسیرها، پیکره‏اى مى‏سازند که خود بدل به مجموعه آثارى مى‏شود که شرح و تعبیرى است‏بر مجموعه آثار ادبى. هدف نقد، به معناى عام آن، گسترش دادن همین ادبیات تفسیرى است و منتقدان براى روشن کردن معناى مقاله‏هاى خود و توجیه آن، به این ادبیات تفسیرى ارجاع مى‏دهند.(۱۶) مقاله‏هاى انتقادى، علاوه بر شان و منزلتى که به عنوان محصولات فکرى به‏بار مى‏آورند، براى کارنامه و شهرت حرفه‏اى نیز مهم هستند: این مقاله‏ها معیار رایج در تایید، استخدام، ترفیع، تصدى دائمى کرسى دانشگاهى، افتخارات یا پاداشهاى حرفه‏اى هستند و همچنین در تماسهاى غیررسمى نیز مبنایى براى ایجاد فرصتهاى آتى پیشرفت‏حرفه‏اى‏اند. در بطن این مجموعه فعالیتها، انتشار دادن یک مقاله از رهگذر جایى که در مباحثه ادبى به‏خود اختصاص مى‏دهد، کسب ارزش مى‏کند; این مقاله‏ها در نشریه‏هاى کم‏وبیش پروجهه‏اى ظاهر مى‏شوند، توجه مساعد یا نامساعد به خود جلب مى‏کنند (یا اغلب توجهى به خود جلب نمى‏کنند) و کم‏وبیش به فراوانى از سوى دانشگاهیان بعدى مورد اقتباس واقع مى‏شوند.
در مقاله‏هاى انتقادى، در مقایسه با بررسیها، کمتر به تلخیص و ارزیابى و بیشتر به تفسیر متون ادبى پرداخته مى‏شود; در این مقاله‏ها متون را تفسیر و تحلیل مى‏کنند، بافت و زمینه آن را آشکار مى‏سازند، آن را بى‏اعتبار مى‏کنند و دست‏به واسازى یا بازسازى آن مى‏زنند و گاهى به همان اندازه که درباره متون اصلى مى‏نویسند به ادبیات انتقادى ثانوى پاسخ مى‏دهند. این مقاله‏ها بر پایه اصول نظرى نقد بنا مى‏شوند و "مکتبهاى‏" نقد آکادمیک به دست همین به‏کارگیرندگان تئوریهاى مختلف شکل مى‏گیرند. منتقدان معمولا یکى از این رویکردهاى انتقادى (یا ترکیبى از آنها) را آموخته‏اند و متکى به مفروضات و فنون همان رویکرد هستند، حتى اگر سنگ‏بناهاى نظرى انتقادشان در مقاله به‏روشنى تعریف نشود و ناگفته بماند. انواع رویکردهاى ادبى که در زمانهاى مختلف مشروع دانسته مى‏شوند، تابع تعریف جمعى از رهگذر بحث و جدلهایى هستند که در بطن جریان مباحثه ادبى انجام مى‏شوند. این ویژگیهاى نگارش آکادمیک درباره ادبیات، به این معناست که مقاله‏هاى انتقادى نشانگر نوعى قرائت است که با قرائتهاى موجود در بررسیهاى نشریه‏هاى عمومى تفاوت دارد. بررسى‏کنندگان به سرعت‏به رمانهاى جدید واکنش نشان مى‏دهند، درحالى‏که متخصصان ادبى تفسیرهاى خود را با دقت و حوصله بیشتر مى‏پرورانند و به‏صورت بحثهاى طولانیتر و هدفدارترى که به مسائل مشخصى مى‏پردازند ارائه مى‏کنند. مسائل موردتوجه و همچنین مخاطبان بررسى‏کنندگان و دانشگاهیان متفاوت‏اند; بررسى‏کنندگان به‏طور کلى با این مساله سروکار دارند که آیا کتاب خاصى موردعلاقه عموم مردم هست‏یا نه، حال آنکه منتقدان به مسائلى مى‏پردازند که براى گروههاى تخصصى‏تر همکارانشان اهمیت دارند و همچنین معتقدند همان‏قدر که متن ارزش خواندن دارد، ارزش مطالعه نیز دارد.
قاموس ادبى، (Literary Canon) – مجموعه کتابهایى که درباره‏شان مقاله‏هاى انتقادى نوشته مى‏شود – در طول زمان و از رهگذر فعالیتهاى جمعى این گروه شغلى تعریف مى‏شود; یعنى آن دسته از کارهاى انتقادى که به‏منزله محور مباحثه ادبى پذیرفته مى‏شوند، با موضوعات خود قاموس ادبى را تعریف مى‏کنند. مباحثه مذکور، بحث‏وجدلهایى است که آثار انتقادى باید شامل آن باشند. عموما، آثار ادبى قدیمیتر، نسبت‏به متون معاصر با وضوح بیشترى درون یا برون قاموس قرار مى‏گیرند; متون قدیمیتر آزمون زمان را پشت‏سر گذاشته‏اند و "با دوره‏هاى بسیارى سخن گفته‏اند". با این حال، ترکیب پیکره‏هاى ادبى جاافتاده (مثل رمانهاى قرن ۱۹) همواره دستخوش مذاکره و گفتگوى مجدد هستند، زیرا اهل ادبیات، همواره نویسندگانى را "کشف‏" مى‏کنند که قبلا نادیده گرفته شده‏اند، یا دلایل جدیدى براى توجه به کار نویسندگانى مى‏یابند که قبلا به آنها بى‏مهرى شده است (مثل هنگامى که منتقدان فمینیست درباره نویسندگان زنى که قبلا کسى آثارشان را نمى‏خوانده مطلبى مى‏نویسند). وقتى منتقدى در دهه ۱۹۷۰ درباره رمان نسبتا جدیدى مثل دنیاى فقید بورژوایى چیزى مى‏نویسد، تصمیم او به انجام این کار حاوى این بیان ضمنى است که متن رمان ارزش مطالعه دارد.
بحثهاى انتقادى مورد تحلیل من بازتابى از همین جنبه‏هاى زمینه آکادمیک است. منتقدان آکادمیک به منظور جاى‏دادن بحثهاى خود در جریان مباحثه‏اى خاص، غالبا با ارجاع به سنتهاى ادبى، بحثهایشان را قالب‏بندى مى‏کنند. مثلا، منتقدى در بحث درباره گوردیمر و لسینگ، آثار آنها را متعلق به سنت اروپایى "رئالیسم انتقادى‏" تشخیص مى‏دهد و آنها را با تورگنیف و کنراد مقایسه مى‏کند(۱۵) .
به‏هرحال، این خصایص ویژه نگارش انتقادى، تنها عامل ایجاد تفاوت بین نوشته‏هاى انتقادى و بررسیهاى عمومى درباره دنیاى فقید بورژوایى نیست. [ در واقع از این نظر فصل مشترک شایان‏توجهى بین این دو دسته وجود دارد که بى‏شک انعکاس فصل مشترک گروههایى است که در این ژانرهاى متفاوت قلم مى‏زنند: بسیارى از بررسیهاى عمومى شامل ارجاعهایى به انواع قالبهاى نظرى هستند که در متون انتقادى آشکارتر دیده مى‏شوند – مثلا توین بى در بررسى‏اش در (۱۳) "New Republic" بر سنت رمان مدرن انگلیسى متکى است. ] ناهمسویى مشخصتر بررسیهاى اولیه و نوشته‏هاى انتقادى متاخرتر در این است که تحلیلهاى منتقدان، رمان گوردیمر را به موضوعات اجتماعى دوره تاریخى معاصر پیوند مى‏دهند. اکثر منتقدانى که براى موضوع مقاله خود دنیاى فقید بورژوایى را برگزیده‏اند، آشکارا اهداف سیاسى داشته‏اند [ هوف Haugh (16) که به سختى از کتاب انتقاد مى‏کند تنها استثناست ] . این مفسران که به هنگام دگرگونى مسائل سیاسى در آفریقاى جنوبى و مبدل‏شدن نهضت زنان به یک نیروى اجتماعى، دست‏به نگارش زده‏اند، با علائق کاملا مشخص سیاسى به سراغ رمان آمده‏اند و این علائق را در تفسیرهاى خود آشکار ساخته‏اند.
سه منتقد (۱۹ ، ۱۸ ، ۱۷) ، تحلیلهاى ضدنژادپرستى از رمان به عمل آورده‏اند. مقاله پارکر(۱۸) در یک کتاب نقد ادبى به چاپ رسید که هدف سیاسى صریحى داشت و آن ارزیابى میزان حساسیت رمان‏نویسان اهل آفریقاى جنوبى به نهضت ضدنژادپرستى بود. این مقاله، حاوى نشانه‏هایى است که معلوم مى‏کند نویسنده آن بیش از بررسى‏کنندگان عمومى با جزئیات صحنه آفریقاى جنوبى آشناست: نویسنده در تلخیص خود توضیح مى‏دهد که ماکس "با راندن اتومبیل به اسکله تیبل‏باى خودکشى مى‏کند" [ به‏جاى اینکه مانند بررسى‏کنندگان صاف و ساده بگوید "او خود را غرق مى‏کند"(13) ] ; یا اینکه او را پسر "سیاستمدار محترم حزب متحد" مى‏نامد [ به‏جاى اینکه او را پسر "سیاستمدارى مرفه و فروتن"(1) معرفى کند ] ; و اینکه لوک "عضو کنفرانس پان‏آفریقا" است [ و نه فقط "آفریقایى جوان"(3) یا "سیاست‏پیشه سیاهپوست"(2) ] .
پارکر با موضوعى سیاسى نیز سروکار دارد که در بررسیهاى عمومى چندان مشخص نیست، یعنى مساله شرکت‏سفیدپوستان در نهضت مقاومت‏سیاهان. بنابه‏گفته پارکر، گوردیمر از طریق شخصیت لوک، مبارز سیاهى که براى پارکر یکى از سه شخصیت اصلى رمان است، به این موضوع مى‏پردازد. پارکر، لوک را "نماینده خطمشى سیاسى جدیدى‏" مى‏داند که "شرکت‏سفیدپوستان را نفى مى‏کند، مگر اینکه پاى مقاصد خاصى در میان باشد."
این نوع قرائت‏به موضوعى اشاره مى‏کند که در اواسط دهه ۱۹۶۰، یعنى هنگامى که دنیاى فقید بورژوایى‏چاپ شد، در آفریقاى جنوبى به‏صورت فزاینده‏اى اهمیت مى‏یافت. اختلاطنژادى خوشبینانه که مشخصه نهضتهاى اپوزیسیون دهه ۱۹۵۰ بود، بر اثر اقدامات سرکوبگرانه نیرومند، فروکش کرده بود. احزاب سیاسى سیاهان، غیرقانونى اعلام شده بود و دشواریهایى که پیش‏روى سیاهان و سفیدان مبارز قرار داشت، تفاوتهاى قاطعى یافته بود و همین امر فعالیت‏سیاسى متحد را کمتر و کمتر امکان‏پذیر مى‏ساخت. پارکر، که مقاله‏اش را در سال ۱۹۷۸ نوشته، به‏نظر مى‏رسد کمتر از بررسى‏کنندگان اولیه دلمشغول داستان ماکس، مبارزى که نمونه نوعى زمان گذشته است، باشد و در عوض متوجه عناصرى از دنیاى فقید بورژوایى است که به این مساله سیاسى جدیدتر مربوط مى‏شوند.
خانم گرور ۱۵) Grever که مقاله خود را در همان سال ۱۹۷۸ نوشته است و در ویژه‏نامه "زنان نویسنده امپراطورى بریتانیا" یکى از نشریه‏هاى ادبى، به‏چاپ رسیده، قرائتى از دنیاى فقید بورژوایى به عمل آورده که کانون توجه آشکارا فمینیستى دارد. گرور بر درونمایه‏اى تاکید مى‏کند که آن را به‏منزله دلبستگى خاص فمینیستى چنین توصیف مى‏کند: "حرکت‏به سمت‏یکپارچه‏کردن زندگى خصوصى و عمومى." برخلاف بررسى‏کنندگان عمومى که ظاهرا به‏ندرت توجهى به لیز دارند، خانم گرور مصرانه به "تحول زن راوى‏" در رمان مرکزیت مى‏بخشد و بدین‏ترتیب "آغاز حرکتى به سوى تعهد جدى به فعالیت انقلابى‏" را مشاهده مى‏کند. او رابطه لیز با پسرش را هم برجسته مى‏سازد، یعنى موضوعى که تقریبا به‏طور کامل در نوشته‏هاى مفسران دیگر ناگفته مى‏ماند، و نتیجه مى‏گیرد که: "گوردیمر با تاکید بر امکان‏پذیرى تعهد یک زن، هم به فرزند و هم به جنبش انقلابى، اقلیمى نو براى کشفیات تازه گشوده است."(15) . گرور، به‏جاى تمرکز روى داستان ماکس، بر این واقعیت تاکید مى‏کند که لیز تنها زندگى مى‏کند. او در خلاصه‏اى که از طرح داستان مى‏دهد به جنبه‏هایى از داستان توجه خاص نشان مى‏دهد که به نوعى حاکى از استقلال‏اند: "تعهد نهایى الیزابت هنگامى شکل مى‏گیرد که او خود را از شوهر رها ساخته است. او درحالى‏که کاملا به تنهایى عمل مى‏کند، خود را متعهد مى‏سازد، البته همراه با ترس و هراس و در میان عدم قطعیتهاى گوناگون."(15) هرچند که گرور به‏گونه‏اى لحن ناخشنود بررسى‏کنندگان را نسبت‏به لیز دوباره تکرار مى‏کند – لیز را شخصیتى "سایه‏وار" و "نسبتا سرسرى‏" مى‏یابد – اما لیز را بیش از همه نویسندگان دیگر یک هوادار فعال مى‏بیند. در تلخیص گرور، نقطه آغاز پویش رمان "وارسى مصرانه لیز از واکنشهاى خود به خودکشى ماکس‏" است و سپس ادامه مى‏دهد که "لیز در کنش سیاسى احساس سرزنده بودن شخصى‏" مى‏کند. گرور، همانند منتقدان دیگر، موضوع بحثش سیاسى است و درباره رمان گوردیمر به عنوان کتابى درباره سیاست مطلب مى‏نویسد. با این حال، او به‏جاى اینکه مانند اکثر منتقدان دیگر به‏تغییرات حادث در صحنه وقایع آفریقاى جنوبى واکنش نشان دهد، داستان لیز را از کل زمینه آفریقاى جنوبى جدا ساخته، وضع لیز را در حکم زنى مبارز، مرکز قرائت‏خود گردانده است.
من نمى‏خواهم، با تلخیص این قرائتهاى متفاوت، استدلال کنم که دنیاى فقید بورژوایى نوع خاصى از رمان سیاسى یا فمینیستى است، بلکه مى‏خواهم نشان دهم که تفسیرهاى چندگانه ممکن و همچنین استفاده‏هاى ناهمسویى از چنین رمانى مى‏تواند وجود داشته باشد. من اظهارنظرهاى سه نوع خواننده را بررسى کردم; بررسى‏کنندگان عمومى نشریه‏هاى ادوارى (اغلب مذکر)، متخصصان ادبى (باز هم اغلب مذکر، که شامل یک زن با دستور کار فمینیستى است)، و خود "من‏" که یک خواننده عادى هستم، منتهى علاقه آشکارا فمینیستى نیز به این رمان دارم. این تعبیرهاى خوانندگان از رمان باعث پیدایش سه نوع قرائت است. خصوصیات این سه قرائت در جدول زیر خلاصه شده است:

– سه قرائت از دنیاى فقید بورژوازى

نوع قرائت
قرائت اولیه "لیبرالى‏":
بررسى‏کنندگان اولیه – ۱۰ مرد، یک زن و سه بررسى‏کننده مجهول به اضافه یک دانشگاهى مذکر بعدى
قرائتهاى بعدى:
ضدنژادپرستى – ۳ نفر از ۴ دانشگاهى
قرائت فمینیستى: یک زن متخصص ادبى دانشگاهى، به‏علاوه یک خواننده زن غیرحرفه‏اى: یعنى خود "من‏"
کانون توجه موضوعى
تراژدى انسانى در محیط آفریقاى جنوبى
تضاد میان انسان‏مدارى لیبرال اروپایى و مبارزه‏گرایى در حال ظهور سیاهان
فرصتها و محدودیتهاى خاصى که زنان مبارز معاصر در قیاس با مردان دارند
نگرش به راوى داستان
لیز راوى "عجیب‏" و "پیچیده‏اى‏" است
لیز شخصیت مرکزى است اما بدون توجه به جزئیات زندگى او
لیز، به‏خاطر خودش، موردعلاقه است و به وضع او به‏عنوان زن توجه مى‏شود
تفاوتهاى موجود در این قرائتها از چند منبع نشات مى‏گیرد. علائق حرفه‏اى بررسى‏کنندگان و متخصصان ادبیات آنها را به سمت مخاطبان متفاوتى سوق داده، قرائتهاى آنها را همچون روایتهایى براى عموم مردم و یا براى گروههاى تخصصى‏تر (و در مورد رمان گوردیمر، گروههایى که غالبا تعهد سیاسى بیشترى دارند) شکل داده است. دیگر اینکه زمینه تاریخى قرائتها، از هنگام انتشار (۱۹۷۰ ، (Jauss بررسى‏کنندگان متقدم، رمان گوردیمر را برحسب سیاستهاى نژادى آفریقاى جنوبى در دهه ۱۹۵۰ و اوایل دهه ۱۹۶۰ درک مى‏کردند و کانون توجهشان روى ماکس بود، که وى را شخصیت محورى داستانى مى‏پنداشتند که درباره مبارزه سفیدپوستان نگاشته شده است. در اواسط دهه ۱۹۷۰ دو دسته تغییر رخ داد: نهضت‏خودآگاه سیاهپوستان مبارز در آفریقاى جنوبى پدیدار شد، و نهضت زنان باعث پیدایى آگاهى روزافزونى به تجربه‏ها و علاقه‏هاى متمایز زنان شد. اکثر قرائتهاى مذکر از دهه ۱۹۷۰ به بعد پاسخى بود به دگرگونیهاى سیاسى مذکور; منتقدانى که در این زمان درباره رمان چیزى نوشته‏اند، به لوک و مقابله او با مبارزه سفیدپوستان بیش از ماکس علاقه‏مند بودند. قرائتهاى زنان از دهه ۷۰ و ۸۰ به بعد، بازتاب فمینیسم بوده، دنیاى فقید بورژوایى را در حکم تصویرى از تجربه متمایز مؤنث‏بودن تفسیر مى‏کنند. قرائت در مقام یک زن، موجد تفسیرى مى‏شود که با تفسیر خوانندگان عمدتا مردى که قبلا ذکرشان رفت تفاوت دارد.(۱۸)
برخى از نظریه‏پردازان قرائت، با مشاهده این ناهمسویى، اظهار داشته‏اند که متون با هر قرائتى "بازآفریده مى‏شوند" (1981 ، ( Wolff و هر قرائتى موجد "معناهاى جدیدى‏" (1977 ، (Bleich مى‏شود. بدین‏سان نه یک متن، بلکه "متنهاى پرشمارى‏" شاید به‏شمار خوانندگان، وجود دارد. اما من به‏صورتى ساده‏تر چنین فرض مى‏کنم که خوانندگان همواره با متن واحدى روبه‏رو هستند، متنى که در نهایت‏یک شى‏ء مادى است. بنابراین، براى ایجاد یک نظریه قرائت، مساله این است که به دقت و تفصیل تبیین شود که خوانندگان چگونه مى‏توانند از متن واحدى براى برساختن قرائتهایى اینچنین متفاوت استفاده کنند.
 

برساختن تعبیرهایى از رمان : منابع و محدودیتهاى ناهمسویى

براى آغاز این بررسى که چگونه از متن واحد قرائتهاى متفاوتى پدید مى‏آیند، مى‏توانیم به این بیندیشیم که چگونه خوانندگان حرفه‏اى یادشده و خود من، هر یک بر مبناى مضمون رمان اصلى، داستان خود را پرورانده‏ایم. ما، به‏طور رسمى یا غیررسمى، تصویرهایى از متن ساخته‏ایم که با شواهدى از متن ارتباط دارد. گرچه ما محدود به متن بوده‏ایم، اما در طول بسط تفسیرهایمان انتخابهایى نیز کرده‏ایم، و این انتخابها متاثر از پرسشها و اطلاعات ناظر به زمینه داستان بوده که هر یک از ما وارد قرائت‏خود کرده است.
بکر (Becker, 1986) معتقد است که برساختن هر بازنمودى، دست‏کم شامل سه‏گونه فعالیت است: از موضوع بازنمود، عناصرى که باید در بازنمود گنجانده شوند انتخاب مى‏شوند (برگزیدن); ترجمه و تبدیل عناصر انتخابى به انواع استانداردى از عناصر که به‏کار برساختن بازنمود جدید و کاربردهاى منظورشده آن مى‏آید [ ترجمه و تبدیل ] ; مرتب ساختن این عناصر جدید بر مبناى طرحى که عرف ادبى تجویز مى‏کند [ ترتیب ] . من در این بخش با بررسى فرآیندهاى برگزیدن، ترجمه و تبدیل و ترتیب که در برساختن تعبیرهاى بررسى‏کنندگان و منتقدان مؤثر بوده‏اند – و بنیان نظر کمتر رسمى من درباره دنیاى فقید بورژوایى هستند – این چارچوب را براى تحلیل فرآیند تفسیر به‏کار خواهم برد. این تحلیل توجهى به فرآیندهاى سطح خرد تفسیر – که خوانندگان را قادر به درک معناى واژه‏هاى یک صفحه مى‏کند – نخواهد داشت. بلکه کانون توجه من متوجه فرآیندهایى اجتماعى است که از پى درک معنا مى‏آیند، یعنى هنگامى‏که فهم خوانندگان به سمت عرصه‏هاى فراخترى جهت‏یابى مى‏کند، جایى که آنها رمان واحدى را در محیطهاى مختلف براى مقاصد مختلف به‏کار مى‏گیرند.
 

برگزیدن و ترجمه و تبدیل

در یکى از صحنه‏هاى دنیاى فقید بورژوایى، لیز در عین‏آنکه پسرش "بوبو" را در مدرسه او ملاقات مى‏کند تا مرگ پدرش را به‏وى اطلاع دهد، زندگى خانوادگى قبلى و بى‏مسئولیتى ماکس را مفصلا به‏خاطر مى‏آورد. قطعه زیر نمونه کوتاهى از ملاقات لیز و "بوبو" است:
بوبو مثل بیشتر پسرها ماشین را چیزى مثل مکان مى‏داند و هر وقت‏سوار ماشین مى‏شود، تقریبا مثل این است که وارد خانه شده باشد. به تمام کهنه‏ورقهایى که روى قفسه زیرین داشبورد جمع شده سرک مى‏کشد و حتى جعبه دستکشها را هم دنبال قرص نعناع یا بلیط اتوبوس مى‏گردد. همیشه درباره همه چیزها و کارهایم از من توضیح مى‏خواهد.
کنار من نشسته و با دستگیره لق در ماشین ور مى‏رود، شاید با بخشى از مغزش به این فکر مى‏کند که یک روز باید آن را تعمیر کند. ناگهان مى‏گوید: "فکر نمى‏کنم دردى، چیزى کشیده باشد."
"اوه نه، تو نباید از این بابت نگران باشى."
او در تمام طول زندگى‏اش، ضرورت تشخیص و تسکین درد را شناخته بود، این چیزى بود که وى فراتر از هر چون‏وچرایى آموخته بود; از هنگام زیر گرفتن اولین بچه گربه واز هنگام دیدن اولین گدایى که زخمهایش را به‏رخ مى‏کشید. (P. 17)
این قطعه براى من تصویرهاى آشنایى از تجربه‏هاى مرتبط با نقشهاى مادرى و همسرى و همین‏طور اطلاعات مهمى درباره لیز و شکل زندگى اوست. اما بیشتر خوانندگان دیگرى که قبلا درباره‏شان بحث‏شده، به این قطعه اهمیتى نداده‏اند; فقط یکى از بررسى‏کنندگان یا منتقدان مذکر یادى از پسر لیز کرده است. به نظر او در این جنبه داستان "مواد و مصالح تکرارى‏" به‏کار رفته است: "زن رابطه‏اى غریب و سرد با پسر نوجوانى از ازدواج گذشته‏اش دارد، رابطه‏اى که در یک مدرسه پسران مجددا جلوه‏گر مى‏شود."(16) او این اطلاعات را که درباره تجربه مادرانه لیز است، در روایت‏خود از داستان نمى‏گنجاند; به‏نظر او وارد کردن این جزئیات در رمان اشتباه بوده است.
این خوانندگان بیشتر به ماکس، یعنى شوهر سابق، توجه مى‏کنند، اما دمدمى‏مزاجى نهفته در ویژگیهاى شخصى و سیاسى او را کمتر مدنظر دارند. آنها این اطلاعات را به‏طور اتفاقى و گذرا بیان مى‏کنند و ماکس را "معشوقى خوب و شوهرى نامطلوب‏"(1) یا "شورشى بى‏خطر" مى‏نامند، اما این جنبه‏هاى شخصیت او را در بخش مرکزى داستان قرار نمى‏دهند. فقط یکى از آنها به شیوه غیرمستقیم زندگى ماکس را به‏زندگى لیز پیوند مى‏دهد و توضیح مى‏دهد که لیز "که ابتدا یک هوادار بى‏رغبت است، بیشتر و بیشتر مجبور مى‏شود در خانواده ریاست را به‏عهده گیرد."(14) این خوانندگان، عناصر داستانى برگزیده مرا انتخاب نمى‏کنند و لذا در پى مطرح ساختن بحثى درباره مسئولیتها و تضادهاى مذکر و مؤنث نیستند. بنابراین این بخشهاى داستان را فقط به‏منزله جزئیات زائد و بى‏اهمیت ذکر مى‏کنند.
اما براى منتقد فمینیست، همانند من، این بخشها که توصیف پیوندهاى خانوادگى هستند، داراى اهمیت کلیدى‏اند. گرور از همه اشاره‏هاى موجود در متن به مسئولیتهاى خانوادگى لیز استفاده مى‏کند تا تاروپود داستان خود را درباره دشوارى ترکیب نقش مادرى با کار سیاسى، به‏یکدیگر ببافد. او این بخشها را به‏منزله عناصر اصلى برمى‏گزیند و این نتایج را از آنها مى‏گیرد: "[ الیزابت ] پسرى دارد که نسبت‏به او کاملا احساس مسئولیت مى‏کند و مراقبت از او، قبلا تعهدات سیاسى او را محدود ساخته بود… این تعارض در گذشته حل‏ناشدنى بود، اما هنگامى‏که پسر مى‏تواند نفى سلطه سفیدان در آفریقاى جنوبى را به‏عنوان عقیده مادرش درک کند و از آن هوادارى نماید، لیز بالاخره خود را آزاد مى‏بیند که به‏طور جدى دست‏به‏خطر بزند."(15) این خواننده مرکز ثقل داستان را جایى مى‏بیند که براى دیگر خوانندگان، اغلب مذکر، عنصرى حاشیه‏اى است. او این بخشهاى رمان را از این‏رو برمى‏گزیند تا در روایت‏خود از داستان بگنجاند که به‏سبب علاقه‏مندى به موضوع خاصى به‏سراغ رمان رفته است و آن اینکه "چگونه دو دلمشغولى رایج زمان ما – مبارزه انقلابیون و زنان براى رسیدن به آزادى سیاسى و شخصى – به‏صورتى تفکیک‏ناپذیر به هم گره خورده‏اند؟" پاسخگویى به این پرسش مستلزم توجه به زندگى شخصى کاراکترهاست. علاوه بر این، او این عناصر داستانى را به‏گونه‏اى متفاوت با دیگر بررسى‏کنندگان بازگو مى‏کند: با نوعى آگاهى دست‏به این قرائت مى‏زند، آگاهیى که به وى در بازشناسى مسئولیتهاى خانوادگى لیز کمک مى‏کند. از آنجا که او در مقام یک مؤنث پرورش‏یافته، وظایفى را که در فرهنگ وى به زنان منتسب مى‏کنند آموخته است و مى‏داند (یا به‏آسانى مى‏تواند تصور کند) که به عهده داشتن مسئولیت کودکان – حتى در صورت غیبت فیزیکى آنها – موجد چه احساسى است. کمتر احتمال مى‏رود که خوانندگان مذکر مسئولیتى در قبال کودکان را تجربه کرده باشند و به احتمال بیشتر درباره نقشهاى مراقبتى زنان به‏صورتى قراردادى فکر مى‏کنند و توجه چندانى به جزئیات تصویرسازى گوردیمر از لیز در مقام مادر ندارند; بنابراین به احتمال بیشتر، حضور پسر او را در یک مدرسه تمام روزانه، نشانه شانه‏خالى‏کردن از مسئولیتهاى خانوادگى مى‏دانند.
رابطه لیز با معشوقش گراهام نیز براى من جالب‏توجه بود. مثلا از بخشهایى مثل بخش زیر لذت بسیار بردم. در اینجا گوردیمر به تفصیل افکار و حالات درونى لیز و چیزى را که من ترکیب معاصر رمانس و پراگماتیسم در نگرش لیز به معشوقش مى‏دیدم، بازگو مى‏کند. لیز از گراهام خواسته براى سالروز تولد مادربزرگش مقدارى گل تهیه کند و به آسایشگاه سالمندان بفرستد، چون او باید براى ملاقات بوبو به مدرسه برود. اینک او به خانه بازگشته است:
وقتى وارد آپارتمان شدم صداى زنگ تلفن مى‏آمد، اما وقتى به‏گوشى رسیدم قطع شد. حتم داشتم که گراهام است. ناگهان روى میز دسته‏گلى پیچده در سلوفان دیدم; آیا او به گل‏فروشى سفارش داده بود گلها را به‏جاى آسایشگاه به اینجا بفرستد. اما روى برچسب کوچک و شیک دسته‏گل اسم من دیده مى‏شد – پس او گلها را براى من فرستاده و براى بانوى پیر هم سفارش گل داده است. سامسون نظافتچى حتما موقع تحویل گلها در خانه مشغول کار بوده و آنها را به اینجا آورده است. گلها، مثل صورتهاى فشرده به شیشه، به کاغذ سلوفان چسبیده بودند; پوشش شفاف و پرسروصدا را پاره و گلها را آزاد کردم و کارت را خواندم: همراه با عشق. جى گراهام. بى هیچ نشانى از نام خودمانى یا اشاره یا کلمات عاشقانه خودمانى. ما هر وقت لازم بود واژه‏هاى کلیشه‏اى به‏کار مى‏بردیم. رایحه‏اى خنک و زخمى از گلها برمى‏خاست; اینها گل حسرت بود با ساقه‏ها و برگهاى پیازگون و سبزینگى سرد. او مى‏داند من تا چه حد دیوانه این گلها و همین‏طور دیوانه گل زنبق هستم. آن یک‏هفته‏اى که در بلاک‏فارست، در اروپا، با هم بودیم، مرتب از آنها مى‏خریدم. در جمله ساده روى کارت اشکالى نبود: با عشق. گذر او به گلفروشى افتاده بود و براى من هم مقدارى گل فرستاده بود. فرستادن گل چیزى بود که او فقط در تولد یا مناسبتى مثل این انجام مى‏داد. نکند به‏خاطر ماکس باشد; اما خداى من، نه; یقینا نه; این کار زیادى ناشایست است، او هرگز چنین کارى نمى‏کند. ما شب پیش عشق ورزیده بودیم، اما هیچ‏چیز خاصى در آن نبود. هیچ‏کس دوست ندارد قبول کند در این زمینه از روى عادت رفتار مى‏کند. اما واقعیت این است که فرداى عصر جمعه‏ها، روزى است که لازم نیست گراهام مغزش را درگیر دادگاه کند، من هم مجبور نیستم صبح زود براى رفتن به‏کار بیدار شوم. (P.33)
این‏گونه قطعات کتاب، هم در قرائتهاى آشکارا سیاسى و هم در قرائتهاى آشکارا فمینیستى، بى‏اهمیت دانسته شده‏اند. ابهام موجود در آن چندان با یکدستى قاطعى که منتقد فمینیست‏بین امور شخصى و سیاسى ترسیم کرده تطبیق نمى‏کند و براى تحلیلهاى ضدنژادپرستانه نیز کاملا بى‏ربط است. منتقد فمینیست – تقریبا عجیب است که در تحلیل زندگى شخصى لیز – هرگز نامى از معشوق لیز نمى‏برد. اما او بدین‏دلیل چنین بخشهایى را حذف مى‏کند که پرسش فمینیستى درباره زندگى سیاسى و شخصى را بسیار محدود تعریف مى‏کند و آن را پرسشى درباره تضاد بالقوه مسئولیت‏خانوادگى و مبارزه مى‏داند و بحث‏خود را براى پرداختن به همین موضوع خاص بنا مى‏کند. خوانندگانى که بحثهاى ضدنژادپرستانه کرده‏اند، فقط به‏ندرت به نقش گراهام در داستان توجه داشته‏اند، و در این‏صورت نیز راغب‏اند که گراهام را به‏سادگى نماینده انسانمدارى لیبرال دست و پا بسته‏اى ببینند که به‏صورتى روزافزون در وضع آفریقاى جنوبى معناى خود را از دست مى‏دهد. هر یک از این تحلیلها، گویاى داستان خاصترى است که از متن رمان برساخته شده است، و هیچ‏یک از این داستانهاى برساخته‏شده، شامل ظرایف و دقایقى که گوردیمر از رابطه لیز و گراهام ارائه داده نیستند.
بررسى‏کنندگان عمومى به‏صورتى چشمگیر توجه بیشترى به کنشهاى متقابل لیز و گراهام کرده‏اند، اما آنها نیز این بخشهاى رمان را مساله‏دار دانسته‏اند. این رابطه، آنگونه که در رمان تصویر شده، نه ازدواج است و نه رابطه عاشقانه‏اى که بنا به قرارداد براى همه آشناست. لذا به‏نظر مى‏رسد این خوانندگان از درک آن یا همدلى با لیز و گراهام عاجزند. اشاره‏هاى آنها به این رابطه لحن تکذیب و تحقیر دارد: "رابطه‏اى دوستانه اما ناتمام‏"(1) ، "سازگارى جنسى بى‏شور و حرارت و تقریبا بالینى‏"(1) . کلام لیز به‏هنگام اندیشیدن به این رابطه – استفاده از صفتى مثل "کلیشه‏اى‏" به‏جاى واژه‏هاى رمانتیک قراردادى – ظاهرا یکى از منابع دردسرآفرین است، و همچنین لحن لیز یکى از موارد مشترک ناخرسندى بررسى‏کنندگان عمومى است. یکى از مفسران آزرده از چیزى است که آن را "زمختى امکان‏ناپذیر زبان‏" لیز و "استفاده مصرانه از کلمات عامیانه و چاروادارى‏"(16) مى‏نامد و دیگرى نتیجه مى‏گیرد که "برازندگى شکننده لیز نه فضیلتى قهرمانى بلکه تا حد تباهى دست‏وپاگیر جلوه مى‏کند"(5) . مفسر قبلى(۱۶) طرز سخن لیز را چنان بدآهنگ مى‏یابد که کل داستان او را تکذیب مى‏کند: "خواننده در برابر این لافزنى ناشیانه‏اى که نقاب " رک‏گویى" به‏چهره زده، جز اینکه با بیزارى به‏خدا پناه آورد چه مى‏تواند بکند. من چگونه مى‏توانم درباره هریک از مضامین رمان به این راوى اعتماد کنم: عدالت نژادى، لیبرالیسم سفیدان، مقاومت انقلابى یا هر اقدام دیگرى اعم از شخصى و اجتماعى و سیاسى." هم براى این خواننده و هم براى دیگرانى که کمتر از او صراحت دارند "دشواریهایى که به‏دست این راوى پیش‏پاى خواننده گذاشته شده، معناى وقایع را در پرده ابهام مى‏برد و مانع همدلى ضرورى خواننده با راوى مى‏شود."
این خوانندگان نمى‏توانند روابط لیز یا لحن متمایز او را به‏گونه‏اى بازگو کنند که با استدلالهایشان درباره رمان انطباق یابد. در تعبیرهاى آنها یک بار دیگر مى‏توانیم فعل و انفعال بین برگزیدن و ترجمه و تبدیل را ببینیم. چون صحنه‏ها و اندیشه‏هاى مذکور چندان معنایى براى این خوانندگان ندارد، آنان در تعبیرهایى که درباره رمان برمى‏سازند، از این بخشها استفاده نمى‏کنند. در عین‏حال که نمى‏خواهند عناصرى از این دست را وارد روایت‏خود از داستان کنند، اما به‏آسانى نمى‏توانند آنها را نادیده بگیرند; براى اینکه بتوانند عناصر یادشده را حذف کنند، آنها را به‏منزله نوشته‏هاى نامربوط یا عیبناک بازگو مى‏کنند.
قرائتهاى گوناگونى که در این مقاله نشان داده‏ام، بر مبناى ترکیبهاى متفاوت عناصر برگرفته از خود رمان بنا شده‏اند. روایتهایى که ما از رمان مى‏کنیم، نمى‏تواند تمام رمان را دربر گیرد، بنابراین ما ناگزیریم از بین همه عناصرى که در آن است، دست‏به انتخاب بزنیم. برخى از تفاوتهایى که در انتخابهاى ما وجود دارد، ظاهرا با تمایز میان حرفه‏اى – آماتور ارتباط دارد. من در تعبیر خود از رمان چند جنبه از آن را ذکر کردم – رابطه لیز با پسرش، زندگى خصوصى او، کارهاى روزمره و همین‏طور فعالیت‏سیاسى او – بى‏آنکه در پى معنایى باشم که براى ایجاد پیوند بین این جنبه‏هاى متفاوت داستان ضرورى است. خوانندگان حرفه‏اى که براساس الگوهایشان اظهارنظرهاى رسمیتر و مدلل‏ترى درباره رمان مى‏کنند، ظاهرا چندان میلى به‏واردساختن عناصر ناهمگون در تحلیلهاى خود ندارند. بررسى‏کنندگان اولیه، تلخیصهاى سریعى از رمان به‏عمل مى‏آورند و فقط عناصرى از رمان را که سازنده تلخیصهاى آنان است‏بیان مى‏کنند; حال آنکه منتقدان بیشتر مایل‏اند بر عناصرى متمرکز شوند که مى‏توان در بحث درباره موضوعات خاص از آنها سود جست. تفاوتهاى دیگرى که در انتخابهاى ما وجود دارد، ظاهرا به تفاوتهاى زمینه معرفتى مربوط است و نشانگر تاثیر متقابل برگزیدن و ترجمه و تبدیل است. برخى از عناصر داستان فقط براى خوانندگان مؤنث‏یا براى کسانى که تجربه سیاسى دارند مهم است و نه براى دیگران. فقط هنگامى که قادر باشیم با ارجاع به تجربه‏هاى وابسته به جایگاههاى اجتماعیمان، پاره‏اى از بخشهاى داستان را بر زمینه‏اى قرار دهیم، آن‏گاه شاید این عناصر را به‏منزله بخشهاى مهم روایت‏خود انتخاب کنیم.
همراه با این انتخاب، همه ما پاره‏هایى از داستان را حذف کردیم. مثلا، خود من توجهى به تصویرسازى مفصل گوردیمر از والدین ماکس نداشتم، چیزى که براى منتقدان علاقه‏مند به تحلیلهاى ضدنژادپرستانه، عنصرى حیاتى براى نکوهش جامعه بورژوایى بود. و Wade (18) استثناهاى مهمى هستند ] اشاره‏هاى گوردیمر به فضاپیمایى را، که هیچ‏یک از ما با لحن عرفانى و استعلایى آن چندان راحت نبودیم، حذف کردیم. به لحاظ نظرى همه قسمتهاى رمان اهمیت دارند. پرواضح است که یک تفسیر نمى‏تواند همه‏چیز را دربر گیرد یا تکرار خود رمان باشد. هر بازنمودى ناقص و جزئى است و "قسمتهاى بسیارى، و در واقع اکثر قسمتهاى موضوع تصویرسازى خود را کنار مى‏گذارد." (Becker, 1986, p.126) بنابراین، روایت مطلوب از یک رمان، روایتى است که شمول آن براى بناساختن بحثى که خواننده در پى آن است کافى باشد.
 

ترتیب

وقتى خوانندگان رمانى را خلاصه مى‏کنند، باید عناصرى را که برگزیده و ترجمه و تبدیل کرده‏اند، طورى مرتب کنند که داستانى با طرح خود به‏وجود آورند. این فرآیندهاى مرتب‏سازى را مى‏توان در طرز برخوردهاى خوانندگان با صحنه‏هاى پایانى دنیاى فقید بورژوایى دید.
وقتى داستان به اوج خود نزدیک مى‏شود، لیز با لوک، مبارز سیاهپوست، ملاقاتى دارد که لوک از او تقاضاى کمک به سازمان مى‏کند. لیز شام مى‏پزد و آن دو تقریبا بى‏هدف گفتگو مى‏کنند. لیز از خود مى‏پرسد که او چرا به اینجا آمده. بالاخره لوک شرح مى‏دهد که دنبال کسى است تا کمکهاى مالى خارج از کشور به نهضت مقاومت را دریافت کند. آنها به‏حالتى تدافعى، که در این‏گونه گفتگوها بدان عادت کرده‏اند، صحبت مى‏کنند و به‏دقت واکنشهاى یکدیگر را زیرنظر دارند:
او همچنان با نیمه‏لبخندى به من نگاه مى‏کرد و از اینکه راه فرارى نداشتم خرسند بود. گفتم: "تو اصلا مرا در نظر نمى‏گیرى." چرند مى‏گفتم، اما او چرندگویى را هم تلاش دیگرى براى فرار مى‏دید و مرا به این احساس وامى‏داشت که انگار با این حرف مى‏خواهم چیزى را پنهان کنم. اما چه چیزى را؟ راست است که هیچ پولى از خارج به‏دست من نمى‏رسد، در واقع در بانک – مابین حقوق دریافتى ابتداى ماه و صورتحسابهاى پرداختى پایان ماه – جز مقدارى ناچیز که آن هم غالبا ته مى‏کشید، پولى نداشتم. بالاخره همراه من خندید، اما مى‏دیدم که زیر خنده‏اش عزمش همچنان باقى است، خنده فقط زنگ تفریح بود.
"آه لیز، دست‏بردار." به او گفتم باید دیوانه شده باشد. من هیچ‏کس را نمى‏شناختم، حتى کسى که بتوانم به او نزدیک شوم. گفتم مدتها پیش از این‏گونه محافل خارج شده‏ام. حرف مهملى بود، چون اگر جز این بود، او به سراغ من نمى‏آمد، نمى‏توانست‏بیاید. حرفهایم همه مهمل بود. حرف واقعى من، که او هم مى‏فهمید، این بود که از انجام خواسته او مى‏ترسم، مى‏ترسم، حتى اگر "کسى‏" را بشناسم، حتى اگر براى پولهایى که ناگهان به‏حسابم واریز مى‏شود، توضیح عملى مقبولى داشته باشم. ما گفتگویمان را در سطحى کاملا عملى نگه داشته بودیم، این بازى را هر دو مى‏شناختیم – مثل لاس زدن و منع کردن. لاس‏زدن هم قسمتى از همین بازى بود; ته‏رنگ جنسى پنهانى در همه این چیزها وجود داشت. در رضایت گرفتن از من، در اغواکردن من و در هماوردطلبى‏اش در رویارویى با من اشکالى هم نداشت، همه اینها به‏قدر کافى صادقانه بود. (P. 86)
لیز، در ضمن صحبت، به یاد حساب بانکى مادربزرگش مى‏افتد و درمى‏یابد که در واقع مى‏تواند کمکى را که لوک خواستار آن است در اختیارش بگذارد.
آن شب، در پایان رمان، لیز بیدار در بسترش لمیده و به‏اینکه چه خواهد کرد مى‏اندیشد. او به مسائلى که ممکن است پیش آید و به اینکه چنین اقدامى چه معنایى دارد فکر مى‏کند. و دست آخر، ظاهرا به این نتیجه مى‏رسد که باید این کار را انجام دهد، چون خیلى ساده این کار براى او ممکن است. به‏نظرم مى‏توانیم بگوییم افکارى که لیز غرق آنها شده، سهل و ممتنع است:
ظاهرا راه‏حل ساده، حساب بانکى است. نمى‏توانم توضیح دهم; اما حساب بانکى وجود دارد. همین خودش به‏اندازه کافى خوب است; همان‏طور که بوبو عادت کرده درباره رفتار خود با یک کلمه پاسخ دهد: "براى اینکه‏". پس من دارم دوباره وارد سیاست مى‏شوم؟ دراین‏صورت این چه نوع فعالیتى است؟ اما چنین چیزى نمى‏تواند براى من دردسرى درست کند، ربطى به من ندارد. حساب بانکى آنجاست و احتمالا مى‏توان بدین‏منظور از آن استفاده کرد. پیرزن از من مى‏پرسد چه شده؟ من هم مى‏گویم: خوب چنین و چنان شده. لوک مى‏داند چه مى‏خواهد و مى‏داند از چه کسى باید آن را بگیرد. مسلما حق با اوست. یک زن سفید هوادار چیزى ندارد که به او بدهد – جز جاى پایى در ذخیره بانکى پیرزن سربه‏راه سفیدپوستى. او هم در عوض با بوى دود لباسهایش بازمى‏گردد. آه بله، این کاملا ممکن است، او با من معاشقه مى‏کند، دفعه بعد یا یکى از همین دفعه‏ها. این قسمتى از معامله است. این هم صادقانه است، مثل غرورش، دروغهایش و قرضهایش، قرضهایى که پس نخواهد داد; همه آنچه او مى‏تواند به من دهد، همین است. شاید بهتر است‏با قدردانى آن را بپذیرم، زیرا دیگر چیزى مدیون هم نخواهیم بود، هریک آنچه را داشته‏ایم، داده‏ایم، و اگر کسى چیزى بیش از دیگرى براى دادن داشته باشد، آن یکى مقصر نیست. و در هرحال شاید من آن را مى‏خواهم. نمى‏دانم. شاید از آنچه من دارم، بهتر باشد. فعلا که به حال من مناسبتر است. چه کسى مى‏تواند بگوید این را نباید عشق نامید؟ نمى‏توانى بالاتر از دادن آنچه دارى، کارى انجام دهى. (P. 94)
یک پاراگراف بعد، رمان با گوشه‏چشمى به اهمیت انتخاب لیز – دست‏کم در ذهن خود او – به پایان مى‏رسد، همان‏طور که لیز به ما مى‏گوید: "ضربان آهسته و هموار قلبم، مثل یک ساعت، در وجودم تکرار مى‏شد: هراسان، سرزنده، هراسان، سرزنده، هراسان، سرزنده…" (P. 95)
این بخشها در ترتیبهاى گونه‏گونى که به‏دست‏خوانندگان متفاوت به‏عناصر داستانى داده شده، جاهاى متفاوتى دارند. بررسى‏کنندگان عمومى، به‏ندرت این رشته وقایع را مهم دانسته‏اند. شاید برخى از کسانى که یادى از تصمیم لیز نکرده‏اند، به‏دلیل لازمه ژانرشان، از معرفى پایان داستان پرهیز کرده‏اند، اما چند نفرى هم که به این بخشها اشاره کرده‏اند با کوچک‏شمردن کارى که لیز به‏عهده خواهد گرفت آن را "نوعى جبران بى‏معنا"(5) ، یا داراى "ارزش مشکوک و حتى شرافت مشکوک‏"(13) نامیده‏اند. آنها بیشتر به کنش متقابل شبه‏جنسى لیز و لوک در متن رمان و پیامدهاى این گفتگو علاقه‏مندند و هرگاه از این صحنه‏ها ذکرى به‏میان آورده‏اند، تقریبا همیشه به‏احتمال معاشقه آتى آن دو اشاره کرده‏اند. قرائت آنها از این بخشها، یادآور یکى از طرق معمول ایجاد سوءتفاهم بین زنان و مردان درباره اشارات جنسى به‏یکدیگر در زندگى روزانه است; آنها حرفهاى لیز را نادیده مى‏گذارند و فرض مى‏کنند که چون او از روابط جنسى سخن مى‏گوید، پس باید خواهان آن باشد.
ظاهرا این خوانندگان انتظار داستان سنتى‏ترى با یک قهرمان مرد فعال را داشته‏اند، و تعداد بسیار اندکى از آنها توانسته‏اند دید خود را چنان تغییر دهند که لیز را محور رمان بدانند. یکى از بررسى‏کنندگان که دنیاى فقید بورژوایى را "روایتى مبهم درباره ماکس‏" مى‏داند، چنین نتیجه مى‏گیرد که رمان "بدون سرانجام به‏پایان مى‏رسد."(2) البته ماکس را دشوار مى‏توان قهرمان کلاسیک دانست، و این خوانندگان مى‏توانند دریابند که او خصوصیات غیرقهرمانى دارد، اما آنها معمولا در داستانهاى ساخته و پرداخته‏شان، همه اینها را گرد هم مى‏آورند. برخى هم با تقلیل نقاط ضعف ماکس، از او یک قهرمان مى‏سازند، حال آنکه دیگران کل کتاب را "اندوهناک‏"(5) و "تاریک‏"(9) توصیف مى‏کنند. حد افراط این نوع قرائت (چنان افراطى که به‏نظر من واقعا بد خواندن کتاب است)، قرائت منتقدى(۱۶) است که داستانى درباره ماکس اختراع مى‏کند و او را در طى مدت زندانى‏بودنش (دورانى که گوردیمر درباره آن ساکت است) در حال اتخاذ تصمیمى حساس و "رسیدن به‏حقایقى‏" درباره فعالیت‏سیاسى‏اش تصویر مى‏کند. هوف(۱۶) که دوست دارد نقطه اوج داستان را به‏جاى دیگرى انتقال دهد، معتقد است "انقلاب درونى ماکس، اگر درست درک مى‏شد، باید مرکز اصلى رمان قرار مى‏گرفت، اما یک‏بار دیگر "فرصت از دست رفته" است."
منتقد فمینیست، برعکس(۱۵) براى اینکه لیز و تصمیم او را در مرکز داستان قرار دهد، با هیچ مشکلى روبه‏رو نیست. درحالى‏که بررسى‏کنندگان عمومى تصمیم لیز را به‏منزله چیزى عرفانى و تقریبا اتفاقى قرائت مى‏کنند، گرور(۱۵) آن را انتخاب مهمى مى‏داند که با عزم راسخى به‏عمل آمده است. در داستانى که او برمى‏سازد، لیز هوادار فعالى است که مسائل مطرح‏شده در رمان را با موفقیت‏حل مى‏کند: "با تصمیم به متعهد ساختن خویش، که سراپا بر مبناى قضاوت خودش گرفته است، رمان پایان مى‏یابد، درحالى‏که هراس الیزابت از خطرکردن، به او کاملا احساس سرزندگى مى‏بخشد."(15)
خوانندگانى که تحلیلهاى ضدنژادپرستانه از رمان کرده‏اند، درباره تصمیم لیز نظر دیگرى دارند. آنها به‏شیوه‏اى با لیز همدل هستند که بررسى‏کنندگان عمومى نبودند، احتمالا به این دلیل که آنها درحالى به‏سراغ رمان آمده‏اند که از پیش دلمشغول موضوعاتى بودند که در وضع لیز تصویر شده است. آنها تصمیم لیز را مهم و خود او را کسى مى‏دانند که اندیشمندانه به این قضیه مى‏نگرد. یکى او را کسى توصیف مى‏کند که "با این عمل آگاهانه به جلو، به سمت آینده‏"(19) حرکت مى‏کند. دیگرى مى‏گوید "بدین‏سان، الیزابت پى به نکته منحصربه‏فردى مى‏برد – اینکه اگر بخواهد در این بازى نقشى به‏عهده گیرد، مجبور است‏بر طبق قواعدى بازى کند که هیچ کنترلى بر آنها ندارد، قواعدى که شاید حتى در حال بازى تغییر کنند."(18) این خوانندگان لیز را "آگاه به‏" وضع خویش توصیف مى‏کنند; با این‏حال، همان‏طور که مثال قبل نشان مى‏دهد، آنها برخلاف تفسیر خوش‏بینانه فمینیستى، بر محدودیتهاى او نیز تاکید مى‏کنند. گرچه تصمیم لیز از سوى آنها به‏منزله نقطه اوج رمان قرائت مى‏شود، اما این نقطه اوج را بدبینانه و ناخشنودکننده مى‏بینند، زیرا براى سؤال مطرح شده پاسخى که به اندازه کافى آگاهانه و عامدانه باشد نمى‏دهد. مثلا یکى گله دارد که "بالاخره، ظن من این است که خانم گوردیمر، بخش اول سرلوحه خود را از کافکا گرفته باشد: "یقینا، امکاناتى براى من وجود دارد" اما بقیه سرلوحه را – : "اما این امکانات کدام گوشه پنهان‏اند؟" – ظاهرا به‏خاطر نیاورده است."(18)
جالب اینکه، بخشى از بدبینى مذکور در تفسیرهاى این خوانندگان، پژواکى از توجه بررسى‏کنندگان عمومى به‏امور جنسى است. آنها بر غیراصیل‏بودن کنش متقابل لیز و لوک تاکید دارند. یکى مى‏گوید "الیزابت مجبور است که بالاخره بپذیرد، ایجاد پل بین نژادها اندیشه غیرممکنى است. او براى پذیرش اینکه … دوستى به صرف دوستى، چیزى مختص به سفیدهاست، تحت فشار است. "(8) و دیگرى ادعا مى‏کند "براى [ الیزابت ] حقیقت زشت این است که او از دید روابط انسانى چیزى براى دادن ندارد و دوست ندارد وضع بین خود و لوک را به‏سطح صرفا اقتصادى تنزل دهد."(19) این خوانندگان شرایط مساله را که وضع لیز تحمیل مى‏کند مى‏پذیرند و بر موانعى که بسیارى از بررسى‏کنندگان عام را از همدلى آسان با راوى مؤنث‏بازمى‏داشت غلبه مى‏کنند، اما آنها کمتر از منتقد فمینیست رغبتى – یا اشتیاقى – به ساختن سرمشقى مثال‏زدنى از لیز دارند و از "پاسخهاى‏" موجود در متن نیز چندان راضى نیستند.
هر تفسیرى از تصمیم لیز مى‏تواند به پشتوانه بخشهایى از متن رمان متکى باشد. لیز درباره تصمیم خود مى‏اندیشد، اما به‏صورتى گنگ و مبهم درباره چیزهاى دیگرى هم مى‏اندیشد. او از دید جنسى به لوک مى‏اندیشد; و محدودیتهایى را که اوضاع آفریقاى جنوبى بر دوستیهاى بین نژادها و همین‏طور بر اقسام کنشهاى مؤثر ممکن براى سفیدها تحمیل مى‏کند تشخیص مى‏دهد. رمان با القاى این مطلب به‏پایان مى‏رسد که تصمیم به عمل، به‏گونه‏اى، با "زنده‏" بودن در ارتباط است. اما این عناصر معین را مى‏توان به‏صورتى متفاوت در روایتهایى متفاوت ترکیب کرد، به‏صورتى‏که رمان از زبان خوانندگان متفاوت، به‏طرز متفاوتى سخن گوید.
من ترتیب قرائت‏خود را تحلیل نکرده‏ام; منظور من از اشاره به این حلقه مفقوده تحلیل، این است که من اجبارى به مرتب‏ساختن پاسخ خود در قالبهاى قراردادى نداشته‏ام. پاسخ عادى و غیرحرفه‏اى من، پاسخ روشن و واضحى نیست; در واقع، من تا حد زیادى هنگامى به قرائت‏خود آگاهى یافتم که متوجه شدم هنگام خواندن مقاله‏هاى انتقادى و بررسیهاى اثر گوردیمر واکنش نشان داده‏ام، یعنى به شگفتى و رنجش دچار شده‏ام. در مقام خواننده‏اى عادى، لزومى نداشت که روایت کاملا ساخته و پرداخته‏اى از رمان به عمل آورم – مثلا بحثى که پاسخگوى مباحثه‏اى حرفه‏اى باشد. من کتاب را خواندم و از بخشهاى موردعلاقه‏ام لذت بردم و – به دلایل گوناگون – عناصرى از متن را به‏یاد آوردم. فرمولبندیهاى واضحتر من (که بخشى از این مقاله‏اند) نتیجه این احساس من بوده‏اند که بررسى‏کنندگان نسبت‏به گوردیمر انصاف نورزیده‏اند و تحلیل سرچشمه‏هاى همین احساس منجر به پیدایش فرمولبندیهاى مذکور شد.
 

بحث و نتیجه‏گیرى

این سخن که رمان واحدى از سوى خوانندگان مختلف به طرق متفاوتى تفسیر مى‏شود، سخن تازه و شگفتى نیست. اما این سخن، به‏شیوه‏اى نو و به‏طور جدى در مطالعات ادبى و نظریه‏پردازى جامعه‏شناختى درباره معنا و تفسیر به‏کار گرفته مى‏شود. در مقدمه گفته بودم که این علاقه جدید، حداقل تا اندازه‏اى برخاسته از ناهمگونى اخیر اجتماعات علمى و نخبگان فرهنگى است. مسلم است که همه خوانندگان، بیرون از متن حضور دارند و فعالانه دست‏به تفسیر آن مى‏زنند. اما سنتهاى تفسیرى – که رمانها در چارچوب آنها نوشته و خوانده مى‏شوند – حاصل فعالیتهاى بى‏وقفه گروههایى از افراد خاص است. یکى از این سنتها که عمدتا ساخته و پرداخته فعالیتهاى نویسندگان و خوانندگان سفیدپوست و مذکر و غربى است، گرایش به بدیهى‏انگاشتن دیدگاههاى چنین افرادى دارد. اگر کسى با این سنت‏سازگار نباشد – به‏گونه‏اى با شخص خاصى که نماینده هنجارهاست متفاوت باشد – احتمالا با او همچون آدم عجیب و غریب و گیج‏کننده‏اى برخورد خواهد شد (همان‏طور که بررسى‏کنندگان اولیه با لیز برخورد کردند). وقتى این گروههاى بیگانه بیرون از سنت، که پیش از این در حاشیه‏هاى فرهنگ بوده‏اند، داعیه‏هاى تفسیرى تازه‏اى پیش مى‏کشند، در واقع کسانى را که در مرکز فرهنگ قرار دارند، براى ارزیابى مجدد روشهاى سنتى تفسیر به مبارزه مى‏خوانند. در حال حاضر، هم درونیها و هم برونیها در تلاش هستند که دلالتهاى ناهمسویى تفسیرى را تنظیم و تدوین کنند. اگر گروههاى مختلف، که جایگاههاى مختلفى دارند، چنین اظهارنظرهاى متفاوتى کنند، در آینده، ما چگونه درباره معانى آثار فرهنگى گفتگو و فکر خواهیم کرد؟
در این مقاله یکى از اهداف من این بوده که جایگاهى براى رویکرد جامعه‏شناختى به مسائل تفسیر طلب کنم. نمى‏گویم جامعه‏شناسان باید داوران معنا و قاضیان ارزشهاى زیباشناختى شوند. با این‏حال، به‏نظر من بررسى فرآیندهاى تفسیر مواد و مصالح متون مى‏تواند به‏مطالعه معنا کمک کند و چنین کارى دیرزمانى است که از علائق اصلى جامعه‏شناسى است. من خواسته‏ام خطوط کلى رویکردى را ترسیم کنم که دربرگیرنده توجه به دو مقوله باشد، یکى توجه به‏خصوصیات متن که ناشى از قراردادهاى سنت جمعى است و دیگرى توجه به اینکه چگونه این سنتها طرز استفاده‏هاى خاصى را در این زمینه تجویز مى‏کنند. اگر درک کنیم که رمانها در بستر فعالیت جمعى تولید و خوانده مى‏شوند، آن‏گاه فعالیتهاى هماهنگى که زیربناى همه تفاسیر است هویدا مى‏شود و مى‏بینیم که برساختن معنا از رهگذر سنت و قرارداد ادبى گونه‏اى از کنش متقابل اجتماعى است که چندان تفاوتى با معناسازیهاى روزمره‏اى که مفهوم فرهنگ حاکى از آن است ندارد.
رمانها – و شاید همه متون ادبى – "چندآوایى‏" (Griswold, 1987) هستند. خوانندگان مختلف یک داستان، آن را به‏گونه‏هاى متفاوتى تفسیر مى‏کنند، حتى خواننده واحدى هم که رمان واحدى را در زمانهاى مختلف خوانده است، در هر بار چیزهاى متفاوتى در آن مى‏یابد. دامنه نسبتا گسترده قرائتهایى که به‏خصوص به یک رمان مربوط مى‏شود، با توجه به‏خصایص ژانر و کاربرد آن در یک "دنیاى‏" ادبى، قابل‏فهم است (Becker, 1982) . متن هر رمان از جزئیات بسیارى تشکیل شده که برگرفته از مشاهده دقیق یک دنیاى خیالى است; کامیابى یک رمان خوب در غنا و پرمایگى بازنمودهاى آن است که با شرح و تفصیل هر حادثه، و نمایش پربار خردترین مؤلفه‏هاى آن، به‏دست مى‏آید (Ortegga Y. Gasset (25), 1968) . طرح رمان برساختن تعبیرهاى متعددى از معناى آن را مجاز مى‏دارد – و حتى بدان دعوت مى‏کند. علاوه بر این، رمان از خواننده مى‏طلبد که تجربه را به‏منزله پشتوانه‏اى براى تفسیر به‏کار گیرد. در هر متن "شکافهایى هست که سبب "نامتعین" بودن رمان مى‏شود" (Iser, 1978) خواننده باید خود را در متن قرار دهد و سپس با استفاده از اندوخته معرفتى خویش درباره دنیا جاى خالى جزئیاتى را که در متن آشکار نیستند، اما براى فهم مطلب ضرورى‏اند، پر کند تا روایت کامل شود (Smith, 1978) همه خوانندگان این جنبه قرائت روایى را مى‏آموزند، اما هر خواننده‏اى با پیشینه متفاوت اندوخته معرفتى، که از تجربه‏هاى وابسته به جایگاههاى مختلف اجتماعى شکل گرفته، به‏سراغ رمان مى‏رود. هریک احتمالا چیزهاى متفاوتى در متن مى‏گنجانند و بسیارى از این تفاوتها به موقعیتهاى گوناگون اجتماعى بستگى دارد.
این متون نامتعین، نوعا در مجموعه‏هایى مورد بحث قرار مى‏گیرند که در آن مجموعه‏ها وجود تفسیرهاى ناهمسو تقریبا معضلى به‏بار نمى‏آورد. اگر از یک مقاله علمى تعبیرهاى متفاوتى بشود، مساله‏اى براى دانشمندان به‏وجود مى‏آید: این مقاله‏ها نوشته مى‏شوند تا گویاى "واقعیات‏" باشند و فقط یک تفسیر باید درست‏باشد. همچنین اگر نقشه‏هاى جغرافیایى از سوى ملل مختلف به‏صورتهاى گوناگون تفسیر شوند، این ناهمسویى باعث مناقشه‏اى مى‏شود که باید آن را حل کرد (Volberg, 1984) در مقابل، تعبیرهاى متفاوت از رمانها مایه شگفتى نیست. منتقدان، رمانها را به‏گونه‏اى متفاوتى قرائت مى‏کنند و بسیارى از تفاوتهاى موجود را تجلى رویکردهاى انتقادى متفاوت، اما به‏یکسان مشروعشان، محسوب مى‏کنند. حتى بسیارى از اهل ادب وجود تفسیرهاى متفاوت را گواه بر "زنده و فعال و زایا" بودن رمان مى‏دانند (Lessing, 1973) خوانندگان عادى براى بحث درباره قرائتهاى خود، یا حتى بیان آنها، در هیچ‏یک از محیطهاى عمومى فرصتى نمى‏یابند. بنابراین اکثر کسانى که درباره داستانها وارد بحث مى‏شوند، انتظار ندارند که مساله ناهمسویى قرائتها حل شود.
بحث من درباره سه نوع روایت کاملا متفاوت، که هر سه از دنیاى فقید بورژوایى اقتباس شده‏اند، ضرورتا به این معنا نیست که سازندگان آنها از رمان غیرمسئولانه استفاده کرده‏اند; اکثر قرائتهاى موردبحث، هرچند با تفاوتهایى، آن‏قدر به متن وفادار باقى مانده‏اند که قرائتشان قابل دفاع باشد. اگر ناهمسویى تا این‏حد مجاز باشد، پس بدخواندن و سوءتعبیر چیست و چگونه شناخته مى‏شود؟ من در برخى موارد داورى کرده‏ام که فلان خواننده جزئیات خاصى از داستان را بد فهمیده است (مثل چند تن از بررسى‏کنندگان که ظاهرا فکر مى‏کنند لیز براى پول مادربزرگش نقشه مى‏کشد، درحالى‏که به‏سادگى قرار است از خارج پولى را که به‏حساب پیرزن واریز مى‏شود دریافت کند و به مبارزان بدهد). دو نفر از مفسران نیز بحثهایى کرده‏اند که بنا به دلایل پیش‏گفته از نظر من "واقعا بد خواندن‏" هستند: مثل قرائت هوف Hough,(16) که مدعى است رمان درباره انقلاب درونى ماکس در دوران زندان است; و گرور Grever (15) که مى‏گوید فرزند لیز، به‏خاطر گفتگوى کوتاهى، مواضع سیاسى او را "درک‏" مى‏کند و از او "هوادارى‏" مى‏نماید. درحالى‏که بسیارى از بررسیهاى دیگر اختلافهاى بارزترى با قرائت من دارند، من فقط این دو قرائت را "غلط‏" دانسته‏ام که این امر ظاهرا حاکى از مجاز بودن ناهمسویى در قرائت روایتهاى داستانى است.
و "استدلال‏"، (argument) مى‏توانند سودمند باشند. برخى از متون، مثل مقاله‏هاى علمى، بدین‏منظور نگاشته مى‏شوند که به‏عنوان استدلال قرائت‏شوند، استدلالى که از رهگذر عرضه مصالح فقط کافى – و نه بیشتر – به‏نتیجه‏گیرى واحدى منتهى شود. متون دیگرى، مثل نقشه‏ها، براى این تهیه مى‏شوند که به‏عنوان پرونده‏هاى اطلاعات مورد استفاده قرار گیرند و مصرف‏کنندگان بنا به مقاصدشان در آن غور کنند. هیچ بازنمودى به‏خودى‏خود "استدلال‏" یا "پرونده‏" نیست: یک مقاله علمى را مى‏توان مجموعه‏اى از نتایج تحقیقى دانست، مثل وقتى که دانشمندان از داده‏ها براى مقاصدى استفاده مى‏کنند که متفاوت از مقاصد جمع‏آورى آن داده‏هاست; همچنین نقشه را مى‏توان به‏منزله داعیه سیاسى به‏کار برد، مثلا مردم اعتراض کنند که فلان نقشه طورى رسم شده که اروپا و آمریکاى شمالى را مرکز جهان نشان مى‏دهد. بنابراین مفاهیم پرونده و استدلال، ناظر به انواع اسناد نیست، بلکه به روشهاى استفاده از اسناد اشاره مى‏کند. الگوهاى عرفى در جریان کنش و واکنش با نحوه استفاده نوعى از اسناد و در اجتماعاتى که به آن نوع استفاده دست مى‏یازند تحول مى‏یابند. مثلا یک متن علمى براى منتهى‏شدن به نتیجه واحدى طراحى مى‏شود و شکل و خصوصیات سبک آن به‏گونه‏اى است که خواننده را تسخیر و به‏سمت اندیشه واحدى که نویسنده مى‏خواهد هدایت مى‏کند (۱۹۸۴ ، (Latour در چنین متنى هیچ جزئیات اضافى یا بالقوه مزاحمى نباید گنجانده شود; با اینکه داده‏ها نمایش داده مى‏شوند – مثلا خطوط یک نقشه – اما این نمایش با دستورالعملهاى روشنى براى تفسیر آنها همراه است که خود بخشى از همان شیوه استدلال است.
اگر استفاده از مقاله‏هاى علمى و نقشه‏ها را دو حد متقابل یک طیف بدانیم، پرواضح است که رویکرد معمول به خواندن یک رمان جایى بین این دو واقع شده است. متن داستانى را مى‏توان در حکم "استدلال‏" قرائت کرد، که معمولا همین‏طور است; با این‏حال، رمان کاملا شکل استدلال ندارد، بلکه مشاهداتى از یک دنیاى خیالى است. قراردادهاى رئالیسم ادبى حاکى از این است که وضع داستانى به‏گونه‏اى ترسیم مى‏شود که جزئیات آن بسیار بیش از اطلاعاتى است که براى استدلال ضرورت دارد. خوانندگان با استفاده از پاره‏اى از اطلاعات موجود در متن، در تعبیرهایشان از رمان استدلالهایى را برمى‏سازند. آنها با جستجو به‏دنبال شواهدى براى برخى استدلالها، و نه براى بیان واضح یک استدلال، امیدوارند قرائت فعالى به‏عمل آورند.
با توجه به بحثهاى قبلى، در اینجا تا حدى نشان داده‏ام که چگونه وجود واکنشهاى گوناگون – در مقایسه با هر نوع بازنمایى دیگرى – عمدتا ویژگى متون ادبى است. اما واکنش به داستان، مثل پاسخ به هرگونه بازنمودى، از قراردادهاى جمعى شکل مى‏پذیرد. خوانندگان مى‏دانند چگونه به عناصر داستانى خاصى توجه کنند و داستانها را در حکم نمونه‏هایى از ژانرهاى مانوس بدانند. این نوع مهارتها، همراه با هم، شیوه‏هاى قرائت اقسام گوناگون متون را تشکیل مى‏دهند. مثلا، بررسى‏کنندگان اولیه موردبحث من مى‏دانستند که چگونه دنیاى فقید بورژوایى را به عنوان رمان مدرن و جدى رئالیستى قرائت کنند – که متعلق به سرزمینى "بیگانه‏" است، اما داعیه‏اى جهانى دارد. منتقدان بعدى نیز همین دیدگاه را داشتند، اما متکى به روشهاى دیگرى هم بودند; آنها به‏احتمال قوى، رمان را به‏منزله انتقاد اجتماعى قرائت مى‏کردند. ظاهرا خوانندگان عادى بیش از منتقدان حرفه‏اى در تفسیر رمانها برحسب علائق خاص یا انفرادى خود آزادى دارند. اما چارچوب جمعى بر خوانندگان عادى نیز تاثیر مى‏گذارد; مثلا، رائت‏خود من از دنیاى فقید بورژوایى وابسته به در دسترس بودن روش تفسیرى است که آن را از بحثهاى فمینیستى درباره رمانهاى دیگر آموخته‏ام.
بنابراین حاصل بحث من این بوده که قرائت همواره فعالیتى است که جایگاهى اجتماعى دارد و از تاریخ و زمینه "اجتماعى – سازمانى" و نیز از پس‏زمینه اجتماعى خواننده شکل مى‏گیرد. با توجه به این خصوصیت مکانمند، هر قرائت – به خصوص قرائتهاى کسانى که نسبت‏به فرهنگ معینى بیرونى محسوب مى‏شوند – امکانپذیرى معناى مشترک را بیشتر مى‏کند. قرائت در مقام کسى که بیرون از چارچوب فرهنگ غالب است (که در این تحلیل "در مقام یک زن‏" بود، اما همچنین، به‏صورت بالقوه، قرائت در مقام هرکسى که به‏گونه‏اى از حقى محروم شده است) فرآیندى است که مى‏تواند داعیه معناى جهانى را وارد میدان کند. این فرآیند شامل مطرح ساختن درکى از متن است که متکى بر اندوخته معینى از معرفت و تجربه فرهنگى است وتمایلات پیشینى را که به‏ظاهر سنگ‏بناى تعبیرهاى جهانى هستند آشکار مى‏کند. به‏هرحال، قرائت در مقام یک "برون‏ایستاده‏" نیز – همانند خود قرائت‏یا همانند "پرداختن‏" به مساله جنس یا نژاد (West & Zimmerman, 1987) – از اجتماع آموخته مى‏شود. قرائتهاى جدید زاییده دریافتهاى مشترک درباره متون هستند و این قرائتها، فقط در صورتى همگانى مى‏شوند که فرصتهایى براى بیان آنها باشد. بحثى که در این مقاله ارائه شد نشان مى‏دهد با اینکه قراردادهاى رایج در تفسیر سبب قرائتهایى مى‏شوند که رمانها را به سنتهاى استقراریافته‏اى نسبت مى‏دهند، اما گروههایى از خوانندگان که تجربه‏هاى متفاوتى دارند مى‏توانند چارچوبهاى تفسیرى جدیدى پدید آورند. براى آن دسته از خوانندگان که تفسیرهاى جدیدى بنا مى‏کنند، ممکن است رمان پشتوانه‏اى براى حمایت از داعیه‏هاى این شناخت نوین درباره جامعه باشد.(۱۹)
تحلیل حاضر براى فهم مجادله‏هایى که درباره ارزیابى آثار هنرى مى‏شود حائزاهمیت است. قرائت‏یک روایت مستلزم این است که فرد، خود را درون اثر قرار دهد، اما این کار فرآیند پیچیده‏اى است. بحثهاى من درباره بررسى‏کنندگان اولیه رمان گوردیمر نشان داد که خوانندگان مذکر نتوانسته‏اند به‏راحتى خود را در دنیاى فقید بورژوایى جاى دهند و براى این کار مشکلاتى داشته‏اند. آنها فاقد زمینه معرفتى لازم براى ایجاد همدلى با زن مجرد و باهوش و درونگراى اواسط دهه ۱۹۶۰ بودند و از ترجمه و تبدیل داستان او به چیزى که موردعلاقه‏شان باشد ناتوان به‏نظر مى‏رسیدند. به‏جاى اینکه خود را در موقعیت راوى قرار دهند، جاى دیگرى معناى رمان را مى‏جستند. در نتیجه، بسیارى از مطالب کتاب که به عقیده من محورى و معنادار بوده، از دید آنها نوشته‏هایى سست و ضعیف محسوب شده است. چنین برخوردهایى جنبه حساسى از فرآیندهاى ارزشگذارى را روشن مى‏کند که در ایجاد شهرت و منزلت نویسندگان زن نقش دارند (Tuchman, Fortin, 1984)
این تحلیل بر آن است که اگرچه متون، تفسیرهاى خوانندگان را شکل مى‏دهد و محدود مى‏کند، اما باید به بحثهایى که بیش از حد به قدرت چیزى در "درون‏" متن تکیه مى‏کنند، به‏دیده تردید بنگریم. مثلا گرسولد (Griswold, 1987) مدعى است مادامى که رمانها در عین برخوردارى از "انسجام‏" بتوانند معانى چندگانه‏اى نیز را موجب شوند "قدرت فرهنگى‏" دارند. مطالعه موردى خانم گرسولد، که به تحلیل تفاوتهاى معانى برگرفته از یک اثر در جوامع مختلف مى‏پردازد، بیانگر این است که توان متون معین در اجتماعات تفسیرى مختلف متغیر است. اما متاسفانه او با تلاش براى اندازه‏گیرى قدرت متون خاص در جوامع مختلف، تحلیل خود را خراب مى‏کند; شرحى که خود او درباره قرائتهاى ناهمسو داده، نشان مى‏دهد که سؤال مناسبتر این است: قدرتمند براى چه کسى؟
فرآیندهاى تفسیرى مورد بحث من، براى درک فرآیندهاى ارتباطى مردم با یکدیگر کاربردهایى دارد. پیشتر گفته‏ام که خوانندگان در رمانها به‏دنبال اطلاعات درباره زندگى کسانى مى‏گردند که شبیه خودشان نیستند. غناى مشاهده، که بنیان رمانهاى واقعگراست، یعنى اینکه اطلاعاتى در آن هست که پیش از این به شکل عمومى دیگرى در دسترس نبوده و به ما احساس تماشاى دنیاى متفاوتى را مى‏دهد. اما تفسیرها را قالبهاى عرفى تفسیر معین مى‏کنند و همچنین چشم‏اندازهایى که جایگاههاى اجتماعى متفاوت موجد آنها هستند تفسیر را محدود مى‏سازند. خوانندگان مختلف رمان، آن را در پرتو معلومات قبلى خود به‏صورتهاى متفاوت قرائت مى‏کنند. مثلا آنچه من از دنیاى فقید بورژوایى به‏وام گرفته‏ام، عمدتا دربرگیرنده آگاهى والاى نویسنده به جنبه‏هایى از تجربه خود من بوده است – تجربه‏هایى که بازتاب آنها را در زندگى خیالى زنى دیدم که مشترکاتى با وى داشتم. بررسى‏کنندگان و منتقدان مورد بحث، بنا به مفروضات متناسب با تجربه و دستور کار خود، مضامین متفاوتى یافته‏اند; به‏استثناى منتقد فمینیست، کانون توجه آنها روى داستانهایى درباره مردان رمان یا مسائل سیاسى دامنگیر انسان – و نه مختص به یک جنس – است. بنابراین شاید خوانندگان، به احتمال بیشتر، هر متن را برحسب علائق خود بفهمند نه بر مبناى علائق دیگران. با این‏حال، شاید توجه به این ویژگى تفسیر، به‏خودى‏خود، گامى به‏سوى آگاهى‏یافتن از تجربه‏هاى دیگران باشد، زیرا حاکى از این‏است که خوانندگان مى‏توانند آنچه را تفسیرهاى خودشان فاقد آن است و نیز این امر را که ایجاد معنا همواره باید اقدامى جمعى باشد در نظر گیرند.
در این مطالعه موردى، شاهد تنش پویاى تفسیر به‏منزله فرآیند و همچنین منش اساسا اجتماعى هر تفسیر بودیم. هم بازنماییها و هم تفسیرها، ضرورتا از رهگذر عرف عمل مى‏کنند که آن هم با عملکرد جمعى ایجاد و آموخته مى‏شود. عرفها، همراه با رشد سنتهاى جدید، که باز هم از طریق فعالیت جمعى میسرند، دما دم دستخوش بازنگرى و تغییر مى‏شوند. من به بعد سیاسى فرآیند تفسیر نیز اشاره کرده‏ام، به این معنا که "قرائت رمان‏" مى‏تواند از تجربه‏ها و چشم‏اندازهاى مشترک گروههایى پدید آید که جایگاهى متفاوت از مراجع انحصارى تفسیر دارند. هرچند که این قرائتهاى جدید اغلب همچون پاسخهاى شخص به آثار فرهنگى تجربه مى‏شوند، اما پیرو بازنگرى عرفها هستند و فقط همراه با پیدایش اجتماعات تفسیرى جدید رشد مى‏کنند. و بالاخره، این تحلیل توصیه مى‏کند که در برابر هرگونه ادعاى تفسیر "درست‏" از متون – که متون جامعه‏شناختى را هم شامل مى‏شود – رویکردى عمیقا شکاکانه اتخاذ کنیم. سخن این است که اگر ویژگى تفسیر به‏درستى و دقت توصیف گردد، آن را باید محصول اجتماع مفسران معین با جایگاه معین دانست. دست‏آخر، در این مقاله بر ترکیب اجتماعات تفسیرى و بر استقبال فعال از داعیه‏هاى فرهنگى بیرونى‏ها تاکید کرده‏ام.
این مقاله ترجمه‏اى است از :
Marjury L. De Vault, "Divergent Readings: Social Interpretation of Novels ",in American Jurnalof Sociology, Vol. 98(2), 1992, 117-152.
 

پى‏نوشتها:
۱٫ این مقاله در جریان همکارى با طرح "شیوه‏هاى بازنمایى معرفت، درباره جامعه‏" نوشته شده است. طرح مذکور در "مرکز پژوهش خطمشى‏ها و امور شهرى‏" دانشگاه نورث وسترن و به حمایت "بنیاد توسعه سیستم‏" انجام گرفت. من به‏خاطر ایجاد فرصت انجام این کار و همچنین کمک به پروراندن این تحلیل خود را مرهون هوارد بکر مى‏دانم. نقل‏قولهاى این مقاله از رمان دنیاى فقید بورژوایى اثر نادین گوردیمر بر مبناى نسخه زیر است:
. Nadine Gordimer , (1966): The Late Bourgeois World
۲٫ مثالهایى از هر دو نظریه را مى‏توان در آثار زیر یافت:
. Burns and Burns (1973), Routh and Wolf (1977)
۳٫ براى مقدمه ساده‏اى بر نظریه ادبى معاصر، ر.ک. Selden (1985)
و گارفینکل (Garfinkle [1967]) زده‏اند، مراجعه کنید.
۵٫ مثالهاى دیگرى از این دست را مى‏توان از مشاهدات روزمره به‏دست آورد. مثلا دانشجویان در کلاسهاى جامعه‏شناسى به خواندن رمان مى‏پردازند; نظریه‏پردازان اجتماعى به شواهد داستانى طورى اشاره مى‏کنند که گویى به رخدادهاى واقعى و شهروندان با خواندن رمانها به مشارکت در نهضتهاى اجتماعى ترغیب مى‏شوند.
۶٫ این تمایز را باید تمایزى اکتشافى محسوب کرد و نه یک تمایز مطلق; در واقع برخى از نظریه‏پردازان مایل‏اند "جامعه را همچون متن‏" بررسى کنند تا از این طریق معانى فرهنگى مرتبط با هر موضوع را آشکار سازند.
۷٫ گرسولد ([۸۱-۱۰۸۰ . (Griswold [1987, pp جمع‏بندى فشرده‏اى از رهیافتهاى "نهادى‏" و "تفسیرى‏" در جامعه‏شناسى ادبیات ارائه داده است.
۸٫ رهیافت اجتماعى – سازمانى، به پژوهش درباره "تولید فرهنگ‏" مربوط است. در این پژوهش موضوعات فرهنگى به‏منزله محصولات فعالیت دسته‏جمعى هنرمندان و تولیدکنندگان و توزیع‏کنندگان قلمداد مى‏شود (Peterson 1976, Coser 1978, Becker 1982) مطالعاتى که براساس این سنت انجام گرفته به‏ندرت کانون توجه خود را معطوف به تفسیر کرده است. براى دیدن رهیافتهاى جامعه‏شناختى به تفسیر متون، ر.ک. Smith (1982, 1983), Chua (1979), McHoul ( 1982).
۹٫ این رهیافت من که گفته‏هاى افراد را موضوع تحلیل فرض مى‏کنم، تابع منطق اسکات و لیمان (Scott and Lyman [1968]) است که عذر و بهانه‏ها و توجیه‏ها را به‏منزله "تعبیر" محسوب مى‏کنند.
۱۰٫ هدف من این بود که مقاله‏هاى منتشرشده‏اى را که در ایالات‏متحده در دسترس بوده است، به‏طور کامل بررسى کنم. من براى یافتن بررسیهایى که درباره دنیاى فقید بورژوایى نوشته شده منابع زیر را جستجو کردم:. Book Review Digest, Book Review Index
از بیست و سه مقاله‏اى که در این فهرستها یافتم، چهارده مقاله را تحلیل کردم. هشت مقاله‏اى که از قلم افتاده‏اند، در نشریات تجارى چاپ شده بودند و بیش از یک یا دو پاراگراف نبودند. مقاله‏هاى انتقادى درباره این رمان را در MLA Bibliography ، فهرست ۱۹۶۶-۱۹۸۴ یافتم. با اینکه سى و شش ارجاع به نادین گوردیمر یا آثار او در این فهرست‏بود، اما اکثر آنها به رمانهاى دیگر او مربوط مى‏شد. روى‏هم‏رفته توانستم پنج منبع بیابم که بحثهاى نسبتا گسترده‏اى درباره دنیاى فقید بورژوایى داشتند. این منابع شامل سه کتاب و دو مقاله انتقادى مى‏شد.
۱۱٫ به‏هرحال این قرارداد براى آن دسته از متخصصان ادبى که به‏تازگى متوجه متونى شده‏اند که پیش از این مورد غفلت قرار داشتند، یعنى متوجه متونى که بیرون از ژانرهاى ادبى سنتى قرار داشتند،چندان کارآیى ندارد.
۱۲٫ ولف (Wolf [1977]) درباره این نوع مسائل جامعه‏شناسى ادبیات برحسب ایده "حلقه هرمنوتیکى‏" گادامر، بحث مى‏کند.
۱۳٫ این سخن و اظهاراتى که در پى آن خواهد آمد، نشانگر قرائتى است که من با نگاه به گذشته برساخته‏ام، یعنى بر مبناى واکنشهاى نسبتا نامعینى که در طى نخستین عمل قرائت داشته‏ام و آنها را به‏یاد مى‏آورم. من درباره مساله دو قرائت‏خود – قرائت ابتدایى و قرائت‏بعدى – در پایان این مقاله بحث‏خواهم کرد.
۱۴٫ خلاصه‏اى که بررسى‏کنندگان از طرح داستان مى‏دهند، معمولا از ماکس و لیز و گراهام یاد مى‏کند و سپس بوبو را به نام "پسر او" معرفى مى‏کنند و جمله چنان است که فرزند لیز را به‏ابهام به یکى از این دو مرد منتسب مى‏کند. این بى‏دقتى دستورزبانى به نظر من نشانه دیگرى از توجه بیش از اندازه بررسى‏کنندگان به ماکس و موقعیت اوست.
۱۵٫ از آنجا که نویسنده سه بررسى، مجهول هستند، راهى براى تعیین جنسیت آنها نیست.
۱۶٫ فرآیندهایى که اینجا دست‏اندرکارند شبیه فرآیندهاى نگارش (Latour and Woolgar [1979]) یا "باز – بازنمایى‏" ( Gerson and Star, 1984) است که تشکیل‏دهنده شالوده متنى آثار علمى است.
۱۷٫ تفاوتهاى موجود میان قرائتهاى حرفه‏اى و آماتور را به‏دشوارى مى‏توان جمع‏بندى کرد. در هر دو دوره تاریخى، مسلما قرائتهاى آماتور به‏دشوارى بیشتر قابل مطالعه هستند تا شرح و تفسیرهاى منتشرشده‏اى که از سوى بررسى‏کنندگان و منتقدان نوشته مى‏شود و در اینجا من فقط تعبیر غیرحرفه‏اى شخص خودم را در این تحلیل گنجانده‏ام. یکى از الزامات آتى براى بسط مطالعه‏اى از این نوع، این خواهد بود که روشهایى براى وارسى فعالیتهاى قرائت عادى یافته شود. ر.ک. (Holland, 1975) براى رهیافت پژوهش آزمایشى و (Radway, 1984) براى رهیافت مطالعه قرائت در محیطهاى طبیعیتر.
۱۸٫ همان‏طور که در بالا دیدیم، تطابق کاملى میان زن بودن و قرائت از دید یک زن وجود ندارد. یعنى این امکان هست که مردان نیز بتوانند از دید یک زن قرائت کنند، که به نظر من عملى است و ضرورتا چیز ناخوشایندى نیست، اما شاید بسیار دشوار و نامحمتل باشد، زیرا هم تجربه‏هاى زنان در فرهنگ وسیعتر "مسکوت‏" مى‏مانند (Ardener, 1975) و هم ساختارى از انگیزه‏ها و پاداشها، نقل داستانهاى "مذکر" را تشویق مى‏کند.
۱۹٫ این ملاحظه، به‏خصوص در بستر این تحلیل، پدیده رمان فمینیستى و همچنین راههایى را که در دو دهه گذشته زنان از طریق آنها رمانها را همچون بخشى از فرآیند رشد آگاهى فمینیستى به‏کار گرفته‏اند، به‏خاطر مى‏آورد. به‏نظر مى‏رسد چنین قرائتى شبیه قرائت موردبحث‏برانشتاین (Brownstein, 1982) است که به‏عقیده وى زنان و دختران، رمانهایى را که قهرمان آن یک زن است طورى مى‏خوانند که گویى داستانها هم انعکاسى از زندگى آنها و هم الگویى براى زندگى آنهاست.
�. Boarding School : مدرسه‏اى که بچه‏ها را از صبح تا شامگاه نگه مى‏دارد و غذاى روزانه آنها را نیز بر عهده مى‏گیرد.
ضمیمه
Commentary on The Late Bourgeois World
Reviews at the Time of Publication
۱٫ Anderson, Patrick. 1966 : "Day on the Rand." Spectator, July 1, p.20.
۲٫ Beichman, Arnold. 1966 : Responsibility Can Have No End." Christian ScienceMonitor, June 30, p . 13.
۳٫ Elson, Brigid. 1966 : Review. Commonweal, November 4, pp. 149-50.
۴٫ Fuller, Hoyt W. 1966 : Review. Negro Digest , December, pp. 51-52.
۵٫ Hamilton, Ian. 1966 : "Sunsets." New Statesman, July 1, p. 22.
۶٫ McCabe, Bernard. 1966 : "A Code for the Pale." Saturday Review, August 20,p .32.
۷٫ Mitshell, Adrian. 1966 : "Climate of Fear." New York Times Book Review,September 11, p. 54.
۸٫ " No 1s of Today: Masquerading in Many Forms.: 1966 : National Observer,August 8, p. 21.
۹٫ Review. 1966 : Newsweek, July 4, p. 90.
۱۰٫ Sharpnel, Norman. 1966 : "Dead and Dying Worlds." Manchester GuardianWeekly, June 30, p. 11.
۱۱٫ Shuttleworth, Martin. 1966 : " New Novels ." Punch, July 6, p. 32.
۱۲٫"On the Brink." 1966 : Times Literary Supplement, July 7, p. 589.
۱۳٫ Toynbee, Philip. 1966 : "Disillusioned Heroine." New Republic , September 10,pp. 24-25.
۱۴٫ Weeks, Edward. 1966 : Review. Atlantic Monthly, August, p. 116. Later Crivical Works
۱۵٫ Gerver, Elisabeth. 1978 : "Women Revolutionaries in the Novels of NadineGordimer and Doris Lessing." World Literature Written in English 17:38-50.
۱۶٫ Haugh, Robert F. 1974 : Nadine Gordimer. New York: Twayne.
۱۷٫ JanMohammed, Abdul R. 1983 : Manichean Aesthetics: The Politics ofLiterature in Colonial Africa. Amherst: University of Massachusetts Press.
۱۸٫ Parker, Kenneth. 1978 : " Nadine Gordimer and the Pitfalls of Liberalism."pp . 114-30 in The South African Novel in English, edited by K. Parker. London:McMillan
۱۹٫ Wade , Michael. 1978 : Nadine Gordimer. London: Evans Brothers.
 

به نقل از ارغنون – شماره ۹ و ۱۰