این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
تأملات زندان
آنتونیو گرامشی در نوامبر ١٩٢۶ در رم دستگیر شد. در زمان دستگیری رهبر حزب کمونیست ایتالیا و نماینده حزب در پارلمان بود. گرامشی در اواخر همان ماه به پنج سال حبس محکوم شد و ترتیباتی دادند تا او را از زندان به جزیره‌ای دور از سواحل سیسیل انتقال دهند. شرایط برای کار و مطالعه در آنجا مساعد بود. اما در ژانویه سال بعد دادگاهی در میلان طی حکمی خواهان جلب و انتقال او به این شهر شد تا در دادگاه ویژه دفاع از کشور حاضر شود. محاکمه گرامشی در این دادگاه بیش از یک سال تا اواخر مه ١٩٢٨ طول کشید. او در ژوئن همان سال به ٢٠ سال زندان محکوم شد. در دورانی که گرامشی منتظر محاکمه‌اش در میلان بود، طرح «دفترهای زندان» شکل گرفت. برخلاف گفته‌ها، گرامشی در این دوره آزاد بود بخواند، اگرچه اجازه‌ای نداشت از خوانده‌هایش یادداشت بردارد. فقط به‌عنوان زندانی حق داشت که هفته‌ای دو نامه به خانواده‌اش بنویسد. در یکی از نامه‌هایش به خواهرزنش از طرحی صحبت می‌کند که امید داشت به پروژه‌ای نظام‌مند بدل شود. شش ماه پس از آغاز دوران محکومیت‌اش در زندان توری اجازه یافت بنویسد. سرانجام در هشتم فوریه ١٩٢٩ کار بر روی نخستین دفترش را آغاز کرد: یک دفترچه مشق دبستانی خط‌کشی‌شده که مهر زندان داشت. تا آگوست١٩٣١ هفت دفتر از اینها را با یادداشت‌های عمومی درباره موضوعات فکری و سیاسی پر کرد و سه دفترچه برای تمرین ترجمه (از آلمانی به روسی). پیش از ترک توری در نوامبر ١٩٣٣ کار روی ١٠ دفترچه دیگر را به‌اضافه یک دفترچه ترجمه آغاز کرد و برخی از آنها را در درمانگاهی در فورمیا، جنوب رم، تکمیل کرد که دسامبر همان سال به آنجا منتقل شده بود. ١٢ دفتر دیگر در فورمیا نوشت که مجموع دفترها به ٣٣ دفتر رسید.
بعد از مرگ گرامشی خواهرزنش دفترها را از درمانگاه خارج کرد و پس از یک سال آنها را به مسکو رساند. بعد از جنگ برخی از دفترها و به مرور باقی دفترها نیز منتشر شد. گرامشی در دفترهای زندان به طیف گسترده‌ای از موضوعات می‌پردازد: از فلسفه و تاریخ تا ادبیات، تئاتر، آموزش‌وپرورش و… و متأثر از آرای متفکرانی چون کروچه، سورل، پارتو و دیگران است. در تمام این زمینه‌ها با شیوه‌هایی بدیع و کم‌نظیر پایه‌های قدرت اقتصادی و سیاسی را از خلال کندوکاو فرهنگی بررسی و دفترها را به یکی از مهم‌ترین متون نظریه سیاسی قرن بیستم بدل می‌کند. جایگاه بزرگ و مرکزی موضوعات ادبی و فرهنگی ویژگی برجسته طرح‌های گرامشی برای کار در زندان و ساخت و پرداخت نهایی آنها در دفترهاست که بسیار مورد توجه قرار گرفته است. گرامشی در نامه‌ای که نخستین‌بار از طرح دفترها صحبت کرد به چهار موضوع پرداخت که سه مورد از آنها جهت‌گیری ادبی و فرهنگی دارند: زبان‌شناسی تطبیقی، پیراندلو و سلیقه تئاتری مردم ایتالیا و داستان‌های دنباله‌دار و سلیقه ادبی عامه. در بازنویسی‌های بعدی تقریبا همین خط باقی ماند. ازاین‌رو، بسیاری بر این باورند که تمرکز گرامشی بر عناوین فرهنگی در دوران زندان ناشی از احساس انزوا از زندگی سیاسی و تمایل به کار مداوم بر چیزهایی است که ذهنش را از مسائل دردناک و ناتوانی‌اش بر تأثیرگذاری بر فرآیند سیاسی منحرف می‌کرد. همچنین این موضوع مطرح شده که شاید او تاوان کنارگذاشتن مطالعات انسان‌گرایانه‌اش را به نفع روزنامه‌نگاری و مبارزه سیاسی در جوانی می‌پرداخت. بااین‌حال، بسیاری از شارحان آرای گرامشی تاکید دارند با این نگاه نمی‌توان انسجام برخورد گرامشی را در سراسر دفترها و نیز جایگاه عدالت را در اندیشه‌های او توضیح داد. گرامشی همواره یکی از مخالفان جدی ایده «ادبیات برای همیشه و سیاست برای یک لحظه» است. بااین‌همه در دفترها دست‌کم یک مفهوم نظری تلویحی از فرهنگ وجود دارد که می‌تواند ملاحظات پراکنده گرامشی را درباره قلمروی وسیع نشان دهد: از رویه او در نزدیک‌شدن به نه‌تنها ادبیات و هنر بلکه به موضوعات دیگری مانند فلسفه، علم اقتصاد و حتی سیاست. هرچند در تمام این موارد علاقه او بیش از آنکه فی‌نفسه به خود موضوع باشد به جایگاهی است که آن موضوع در حیطه کردارهای اجتماعی اشغال می‌کند.
تاکنون ترجمه منسجمی از دفترهای گرامشی به فارسی در دسترس نبود. به‌تازگی انتشارات آگاه برگزیده‌ای از نوشته‌های فرهنگی گرامشی را با ویراستاری دیوید فورگاکس و جفری نول- اسمیت منتشر کرده که بخش‌های مهمی از دفترهای او را دربر می‌گیرد. کتاب حاضر حاصل کار مترجمان ماهری چون اکبر معصوم‌بیگی، فیروزه مهاجر، احمد شایگان، محمود متحد و حسن مرتضوی است. اکنون خوانندگان فارسی‌زبان قادر به مطالعه و ارزیابی یکی از مهم‌ترین متون سیاسی معاصرند.
کتاب «برگزیده نوشته‌های فرهنگی» نه بخش دارد: بخش اول (فرهنگ پرولتاریایی) شامل مقالاتی است از ویراست‌های گوناگون ایتالیایی نوشته‌های اولیه گرامشی. هشت بخش باقی‌مانده گزیده‌ای است از دفترهای زندان. هرکدام از یادداشت‌های دفترهای زندان در بخش‌های دوم تا نهم عناوین مجزایی دارد که عناوین مدنظر گرامشی‌اند. بخش دوم (مسائل نقد) بر اساس نخستین پاره از دفتر ٢٣ تنظیم شده و یادداشت‌های دیگر، درباره روش و درباره کروچه از جای دیگر به آن اضافه شده است. باقی‌مانده دفتر ٢٣ کوتاه شده تا هسته بخش هفتم (اختلاف پدر برشانی) را با یادداشت‌های دیگری در همین مضمون عمده تشکیل دهد. بخش هشتم (ادبیات عامه‌پسند) متکی بر دفتر ٢١ است. ترکیبی از یادداشت‌های باقی‌مانده از دفترهای ٢١ و ٢٣ با شماری از یادداشت‌های دیگر در بخش پنجم (مردم، ملت و فرهنگ) آمده است. در بخش چهارم (زبان، زبان‌شناسی و فرهنگ عامه) از دو دفتر ٢٩ و ٢٧ و دست‌نویس‌های مرتبط دیگری استفاده شده و در بخش نهم (روزنامه‌نگاری) از دفتر ٢۴. بخش سوم (پیراندلو) و ششم (مانزونی) با بخش‌های متمایزی در طرح اولیه گرامشی منطبق نیست، اما به نظر می‌رسد تک‌نگاری درباره این دو نویسنده پیوندهایی با مجموعه یادداشت‌های دیگر برقرار می‌کنند. ویراستاران کتاب حاضر تاکید دارند تقسیم یادداشت‌ها به بخش‌ها را باید موقتی تلقی کرد نه قطعی: «مرزهای مضمون‌بنیاد ما با مرزهای واقعی در متن اصلی گرامشی فقط انطباق تقریبی دارد؛ ترسیم چنین مرزهایی عمدتاً این قصد عملی را داشته که با رهیافتی قابل کنترل به شبکه پیچیده نوشته‌های فرهنگی گرامشی پرداخته شود».
‘