این مقاله را به اشتراک بگذارید
فروید؛ همانگونه که بود!
حمیدرضا امیدی سرور
به یاد دارم در کتب درسی دوران دبیرستان ما، تنها در یک صفحه از فروید یاد شده بود، آن هم به عنوان کسی که با نظریاتش همه آنچه در غرب در زمینه اخلاق رشته بودند پنبه کرده و به لحاظ اخلاقی دوران انحطاط تمدن غرب را کلید زده بود!
ما دانش آموزان بی‌خبر دنیا، او را شیطانی با لباس انسان تصور می کردیم که جز منحرف کردن آدمیان و از بین بردن اخلاق هدفی نداشت… اما چرا؟ مشکل آنجا بود که آموزگاران ما نیز، چیز مهمی فراتر از همان چند پارگراف کلی گویانه و ساده انگارانه درباره فروید نمی دانستند. و لابد چنین متنی، همانقدر که ما بچه های از همه جا بی خبر را از نزدیک شدن به آثار فروید دچار واهمه می ساخت برای آنها نیز هراس آور بود، مبادا با خواندن آثار او همان بلایی که سر تمدن غربی آمد، بر سر ما نیز آوار شود و بهشتمان را جهنم کرده و به آدمهایی هرزه بدل شویم.
البته کج فهمی درباره فروید و نظریاتش محدود به اینجا نیست، حتی در غرب نیز فروید با بدفهمی های بسیاری روبرو بوده است. حالا نه دقیقا همانند آنچه در ایران شاهدش بوده و هستیم، بلکه به اشکال مختلف. این خصلت تمام جریانهای تاثیرگذار در طول تاریخ بوده که دچار افراط و تفریط شده اند، برخی با چنان شیفتگی پذیرای آن می شوند که گویی هرچه گفته حجت است و برخی برعکس، با چنان شک و تردید و بدبینی بدان می نگرند که انگار نه انگار با یک نظریه و متفکر تاریخ ساز طرف هستند. وقتی رویکردها نسبت به یک شخص و نظریاتش سیاه و سفید باشد، سردرگمی و بدفهمی آثارش چندان دور از انتظار نیست.
براستی حرف حساب فروید چه بود؟ خودش چگونه آدمی بود؟ چه تاثیری بر جهان گذاشت؟ میراث برجای مانده از او ارزش علمی داشت یا نه؟ …. خوشبختانه برای یافتن پاسخ پرسش های از این دست، در دو دهه اخیر کتابهای گوناگونی درباره فروید به فارسی ترجمه و منتشر شده اند، اما بی گمان هنوز کتاب «رسالت زیگموند فروید» نوشته اریش فروم برای شناخت مقدماتی فروید اثری منحصر به فرد محسوب می شود. کتابی که تصویری زنده، بدور از اغراق و مهمتر از همه بی طرفانه ای از او پیش روی مخاطب قرار می دهد.
این کتاب قریب به پنجاه سال پیش برای نخستین بار توسط موسسه فرانکلین در سری کتابهای جیبی با ترجمه بسیار خوب فرید جواهر کلام منتشر شد. نشر علمی فرهنگی که در چند سال اخیر کوشیده تصویری متفاوت با دو دهه اول پس از انقلاب از خود ارائه کند و وارثی شایسته برای موسسه فرانکلین و بنگاه نشر و ترجمه کتاب باشد، چاپ تازه از این کتاب ارزشمند را وارد بازار کتاب کرده است.
بی اغراق سر و شکل این چاپ تازه به لحاظ کتاب پردازی؛ حروفچینی و صفحه بندی تازه، طراحی جلد مقبول و قطع رقعی خوش دست آن، این کتاب را دوباره زنده کرده و رغبت خواننده را برای توجه به اثری خواندنی در شناخت فروید برمی انگیزد.
از میان سه پیامبر عصر مدرن: نیچه، مارکس و فروید؛ حداقل دو تای آخر آنها، بسیار مورد علاقه اریش فروم بودند. دلایل این علاقه را می‌توان در گرایش‌های اومانیستی اریک فروم جستجو کرد. او اعتقاد داشت بکارگرفتن روانشناسی در سطح اجتماع می تواند پیشرفت های قابل توجهی در جامعه داشته باشد؛ مارکسیسم نیز با توجه به وجوه اجتماعی اش و برنامه ساخت مدینه فاضله ای برای برابری های انسانی در روانشناسی اومانیستی خالی از جذابیت نبود.
توجه اریک فروم به فروید با توجه به اشتراکات حوزه اصلی فعالیت های این دو چهره به مراتب بیشتر بود و کتاب «رسالت فروید» نیز حاصل همین علاقه و کشش است. درباره فروید کتابهای بسیاری نوشته شده اما رسالت فروید به دلایلی چند، نه تنها یکی از بهترین و خواندنی ترین این کتابهاست، بلکه در کارنامه اریک فروم نیز جزو آثار شاخص و مطرح به شمار می آید.
مهمترین ارزش کتاب حاضر در حفظ رویکرد بی طرفانه در متن آن است، علاقه و همدلی اریش فروم نسبت به فروید باعث نشده ضعف های او را نادیده بگیرد. اریش فروم تصویری روان شناختی از برخی جنبه های شخصیتی ارائه کرده که در آثار دیگر کمتر می توان سراغ گرفت. این ویژگی ها دست به دست هم داد و از رسالت فروید اثری منحصر به فرد ساخته است. که می تواند پاسخی باشد برای بسیاری از سوالاتی که درباره او می تواند مطرح شود. اریش فروم نه تعصبی نسبت به فروید دارد و نه با تعصب به نقد آثار او می پردازد؛ بنابراین متنی را فراهم آورده که خواننده را از بدفهمی و کج اندیشی های مرسوم دور می سازد.
چنانکه در این کتاب نیز نوشته شده، فروید از دوران نوجوانی شیفته‌ی تغییر جهان بوده! به عبارتی همانند هر انسان جستجوگری که از قدرتِ درکی فراتر از دیگران برخوردار بود، با اعتماد به نفسی بلند پروازانه در آرزوی رسیدن به جایگاهی بود که نهایتا نیز بدان دست یافت. اریش فروم به زیبایی نشان می دهد که فروید چه گرایش درونی قدرت مندی در این زمینه داشته که او را به سمتی می کشیده تا راه درست خود را پیدا کند. «جالب ترین و شاید قوی ترین نیروی عاطفی در وجود فروید، شوق او برای یافتن حقیقت و ایمان بی چون و چرای او به خرد بود. به نظر او، خرد تنها استعداد آدمی است که می تواند معمای هستی را حل کند یا دست کم از رنج آن بکاهد».
فروید با این باور که از راه خرد می توان به معنای واقعی زندگی رسید و با کنار نهادن توهمات به حقیقت آزادی دست یافت. اصالت بخشیدن فروید به آزادی اخلاقی تبلیغ بی بندوباری نبود، با نظریات خود نیز قصد سست کردن پایه های اخلاق را نداشت، بلکه بر عکس عقیده داشت «پیشرفت تمدن ها از طرق مهار غرایز امکان پذیر خواهد بود» اما از منظر فروید مهار غرایز با سرکوب آنها تفاوت بسیار داشت.
اریش فروم در جای جای کتاب به تناقضات و یا نقطه ضعف های فروید اشاره کرده، نقطه ضعفهایی همانند قدرت طلبی و انتقاد ناپذیری. او با تاکید براینکه کشف ضمیر ناخودآگاه توسط فروید باعث تحول بنیانهای دانش روان شناسی شد، اما همین ضمیر ناخود آگاه و تاثیری که کنش و واکنش های آدمی ایفا می کند، در تقابل با اهمیتی که فروید همیشه برای خرد قائل بود قرار می گیرد.
اریش فروم در رسالت فروید به این جمع بندی می رسد که فروید برای آزادی اخلاقی بشر، در نظر داشت جنبشی غیر دینی، علمی و جدید را بنا کند تا طبقه نخبه و ویژه ای عهده دار هدایت مردم شوند. پیروان و دنباله روهای فروید هیچکدام آدمهایی مذهبی نبودند، البته این به معنای ضد مذهب بودن آنها نیست. اریش فروم برای روشن شدن این مهم فصلی را به رابطه فروید با مذهب اختصاص داده است
.
اریش فروم در این کتاب به روایت خطی زندگی فروید با رعایت تقدم و تاخر زمانی وقوع رخدادها نپرداخته است، بلکه به سراغ مهمترین وجوه زندگی فروید رفته تا تصویری واقعی و ملموس از کلیت زندگی و اندیشه های فروید که شکلی اسطوره ای پیدا کرده، ارائه کند. او با طرحی از پیش مشخص در ده فصل به زندگی و اندیشه فروید پرداخته و نهایتا آن را جمع‌بندی می کند.
عناوین فصول کتاب بدین قرارند: «حقیقت جویی و شجاعت فروید»، «ارتباط فروید با مادرش»، «رابطه فروید با زنان»،«وابستگی فروید به مردان»،«رابطه فروید با پدرش»،«قدرت طلبی فروید»، «فروید: مصلح جهانی»، «ویژگی های شبهه سیاسی جنبش روانکاوی»،«باورهای دینی و سیاسی فروید» و «خلاصه و پایان سخن» . متن این فصول تقریبا کوتاه و خواندنی، علاوه بر ایجاز با زبانی قابل فهم نوشته شده اند و با کیفیتی پازل وار به ترسیم زندگی فروید در ظرف زمانی که درآن زیسته پرداخته است و مهمترین جنبه های زندگی و اندیشه او را نیز مورد توجه قرار داده است. البته اریش فروم نخواسته وارد جزئیات دیدگاه های علمی نظریات فروید شود؛ بلکه او کوشیده بدون استفاده از زبان پیچیده و واژه ها تخصصی این حوزه، افقی از کلیت نظرات فروید را ترسیم کرده و در جنبه های مختلف نیز عصاره ای از دیدگاه های او پیش روی خواننده قرار دهد. با این حال هنر اریش فروم در آن است که این کتاب را به گونه‌ای بنویسد که خوانندگانی با درجات علمی مختلف هریک در سطح خود، توشه‌ای از آن برگیرند.
به نقل از الف کتاب
*****
«رسالت زیگموند فروید»
نویسنده: اریش فروم
مترجم: فرید جواهرکلام
ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول ۱۳۹۵
۱۰۵صفحه، ۱۲۰۰۰ تومان