این مقاله را به اشتراک بگذارید
چگونه کلیسا تسلط خود را بر اندیشه آدمی از دست داد؟
نگاهی به کتاب «عصر خرد» اثر استوارت همپشیر/ ترجمه‌ی احمد سعادت‌نژاد
مانی ارجمند
یکی از بهترین راه‌های درک و مطالعه تاریخی بسیاری از حوزه‌ها، صورتبندی آن ها به دوره‌های زمانی مختلف است، دوره‌هایی که شاید شکل‌گیری اغلب آنها بسیار اتفاقی و بدون خودآگاهی تاریخی بوده باشد. اما تقسیمات این ادوار تاریخی چه دقیق و چه غیر دقیق به خصوص در حوزه فلسفه بعنوان شاخص‌هایی برای شناخت آن دوره‌ها کمک حال ما خواهد بود. از قضا یکی از مهمترین دوره‌های تاریخ فلسفه که از آن به عنوان عصر خرد یاد می‌شود، از جمله فصولی است که از پیوستگی درونی بسیاری برخوردار است چنانکه آن را می‌توان به شکلی دقیق از خیزش گالیله تا مرگ لایب نیتس صورتبندی کرد.
کتاب خواندنی «عصر خرد» اثر استوارت همپشیر که با ترجمه احمد سعادت نژاد به همت نشر علمی فرهنگی به بازار کتاب آمده به همین دوره مهم در تاریخ فلسفه عنایت دارد. کتاب حاضر نخستین بار در سال ۱۳۴۵ توسط همین ناشر که آن روزگار تحت نام دیگری فعالیت می‌کرد برای نخستین بار منتشر شده بود، خوشبختانه تغییر و تحول‌های اخیر نشر علمی فرهنگی که به اعتلای دوباره این سازمان انتشاراتی انجامیده، در کنار ترجمه و تولید آثار ارزشمند جدید، نگاهی نیز به انتشار آثار ارزنده‌ای دارد که در دوره های قبل منتشر و به علاقمندان عرضه کرده است. کتاب حاضر نیز در همین مجموعه آثار جای می‌گیرد.
البته نباید ناگفته گذاشت که نشر علمی و فرهنگی این آثار را با حروفچینی تازه و با سرو شکلی متناسب با این روزگار به چاپ می‌رساند و گاه حتی با تمهیداتی زمینه‌ای را فراهم می‌کند که آنها از ارزش افزوده نیز برخوردار باشند، خواه در ویرایش و صفحه‌بندی و طراحی جلدهای تازه و یا با انتشار آنها در قالب مجموعه‌هایی تازه تعریف شده.
با این رویکرد «عصر خرد» به عنوان اولین کتاب از مجموعه ای به بازار آمده که عصر روان‌شناسی، عصر ایدئولوژی و عصر غول‌ها دیگر عناوین این مجموعه هستند. اگرچه سه عنوان نخست ابتدا در سال‌های پیش از انقلاب منتشر شده اند، اما کتاب چهارم این مجموعه نخستین بار در دهه هفتاد به بازار آمده و ارائه این چهار کتاب در قالب مجموعه واحد تمهیدی حرفه‌ای و برخاسته از ذوق ناشر بوده است. البته این چهار کتاب نه ارتباط متنی غیر قبل تفکیک باهم دارند و نه اینکه با رعایت ترتیب در امتداد هم قرار می‌گیرند بلکه کنار هم قرار گرفتن آنها حاصل رویکرد مشابه نویسندگان آنهاست که با تقسیم ادوار تاریخی و برگزیدن یک دوره مشخص که دارای وحدتی درونی به لحاظ شکل‌گیری رخدادهای مرتبط یا در امتداد یکدیگر بوده است.
دوره‌ای که عصر خرد نام گرفته از میانه قرن شانزدهم آغاز و تا پایان قرن هفدهم ادامه داشته است. قرن شانزدهم، سده‌ای بود که عقل آدمی کوشید خود را از زیر سلطه اصحاب مدرسه و یا فلسفه اسکولاستیک بدر آورده و به ستیز با آن بپردازد. اما در این قرن شیوه‌ی تفکر یا راهی که ذهن انسان طی می‌کرد و روشی که برای ابراز افکار خود مورد استفاده قرار می‌داد همچنان متعلق به دنیای قدیم بود و زبان لاتین که مورد استفاده اصحاب کلیسا بود زبان غالب در مباحث فلسفی شناخته می‌شد. اما در قرن هفدهم انتقال تدریجی زبان لاتین به زبان‌های فرانسوی و انگلیسی آغاز می‌شود و رفته رفته زبان لاتین احاطه‌ای که بر جهان دانش و فلسفه داشت از دست می‌دهد.
عصر خرد به واقع عصری بود که اصحاب کلیسا بازمانده تسلط و احاطه خود بر جهان علم و فلسفه را از دست دادند و این تغییر نه فقط در حوزه فکری، بلکه در حوزه زبانی نیز اتفاق افتاد. فلاسفه‌ای نظیر دکارت، لایبنیتز و اسپینوزا از راه رسیدند که تفکر اروپایی را پایه‌گذاری کردند. چهره‌هایی که تحلیل‌های تازه‌ای درباره‌ی معرفت و یقین، هیئت و واقعیت، وجود و هویت، آزادی و ضرورت، روح و ماده، قیاس و تجربه و … ارائه کرده‌اند. از ویژگی‌های این متفکران آن بود که تنها فیلسوف به معنای محدود امروز نبودند، بلکه اغلب آنها در زمینه ریاضیات و علم هم چهره‌های برجسته‌ای بودند. در این روزگار هنوز بین فلسفه و علوم طبیعی فاصله‌گذاری نشده بود و حکمت طبیعی اصطلاحی بود که هم متافیزیک را در بر می‌گرفت و هم فیزیک.
در کتاب حاضر در رهگذر پرداختن به زندگی و آثار این فیلسوفان کوشیده شده تصویری از چنین عصری که عصر خرد نامیده می‌شود پیش‌روی خواننده قرار گیرد. بنابراین بعد از مقدمه‌ای کوتاه که به ویژگی‌های کلی این عصر پرداخته و شاخصه‌های آن را برای خواننده تبیین می‌کند، در هفت فصل به زندگی و آثار مهمترین فیلسوفان عصر خرد می‌پردازد که عناوین این فصل‌ها عبارتند از بیکن، گالیله، هابز، دکارت، پاسکال، اسپینوزا و لایبنیتز. در هر یک از این فصول رئوس اندیشه فلسفی هر یک از این متفکران مورد توجه قرار گرفته است.
استوارت همپشیر این کتاب را در دهه‌ی پنجاه میلادی نوشته و در مجموعه‌ای تحت عنوان «فیلسوفان برجسته» که موسسه «کتابخانه نوین آمریکایی ادبیات جهان» آنها را منتشر می‌کرد به چاپ رسانده است.
رویکرد نویسنده کتاب در این اثر نوشتن متنی روان و موجز و برخوردار از زمانی قابل فهم برای عموم مخاطبان است. برای این منظور کمتر به سراغ مفاهیم انتزاعی و واژه‌های سخت‌فهم فلسفی رفته است. در هر فصل از کتاب به شکلی موجز چهارچوب‌های اصلی اندیشه هر فیلسوف و مختصری از زندگی او روایت شده است. مجموعه این هفت فصل در کنار یکدیگر به شکلی پازل‌وار فضای فکری حاکم بر قرن شانزدهم و هفدهم میلادی و همچنین تغییر و تحولاتی را که خیزش این اندیشه‌های تازه بدنبال داشتند را به شکلی جذاب به مخاطب ارائه می‌کند و در مجموع تصویری روشن از دوره‌ای کلیدی در تاریخ فلسفه ترسیم می‌شود که پلی میان فکر انسان در دنیای قدیم و اندیشه آدمی در روزگار جدید را می‌سازد.
به نقل از الف کتاب
****
«عصر خرد»
نویسنده: استوارت همپشیر
مترجم: احمد سعادت‌نژاد
ناشر: علمی و فرهنگی؛ چاپ دوم ۱۳۹۴
۲۰۳ صفحه؛ ۱۲۰۰۰ تومان