این مقاله را به اشتراک بگذارید
چه شد که نوع بشر بدین جا رسید؟
نگاهی به کتاب «بررسی تاریخ» اثر آرنولد توین بی/ ترجمه‌ی محمدحسین آریا
حمیدرضا امیدی‌سرور
در نخستین سال‌های قرن بیستم، بزرگترین قدرت‌های اروپایی در شرایطی قرار داشتند که نه تنها اهل سیاست که حتی مردم عادی کوچه و بازار هم از اینکه جنگی بزرگ در راه خواهد بود تردید نداشتند. شاید حتی بسیاری از آنها در انتظار آن بودند که جرقه‌ای این وضع بحرانی را شعله‌ور کند تا با روی باز به میدان جنگ بشتابند، اما اغلب آنها از این واقعیت غافل بودند که با توجه به پیشرفت‌های علمی بدست آمده در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، این جنگ ابعادی فراتر از آن تصوری که پیش از آن از جنگ داشتند، همراه خواهد داشت.
سرانجام با ترور آرشیدوک فرانتس فردیناند و همسرش شاهزاده اتریشی، این بهانه بدست آمد، جنگ شروع شد و مردم با اشتیاق، پس از مجالس رقص و پایکوبی به سوی میدان جنگ شتافتند. چند سال بعد اما جنگ جهانی اول به عنوان خونبار‌ترین جنگ تاریخ کشته‌های بی‌شمار و معلولین فراوان و خرابی‌های باورنکردنی برجای گذاشت. اروپایی‌ها خیلی دیر فهمیدند با برگزاری مجلس پایکوبی نباید به استقبال جنگ رفت! بعد از آن بود که برای بسیاری از مردم این سوال مطرح شد: چگونه آدمی می‌تواند به جایی برسد گه چنین بلایایی بر سرخود فرود آورد؟ آدمی چه دورانی را پشت سر گذاشته که بدین جا رسیده است؟
با طرح چنین پرسش‌هایی، زمینه بروز مباحثه‌هایی میان متفکران و به خصوص تاریخ‌دانان در گرفت تا پرده از این راز بردارند. اما جنگ جهانی دوم هم خونبارتر از گذشته فرا رسید، این جنگ جهانی اما حکایت دیگری داشت ، اغلب دولت‌های اروپایی مجبور به شرکت در آن شدند تا موتور جنگی آلمان نازی را که درحال بلعیدن اروپا بود زمین‌گیر کنند.
آرنولد توینبی نویسنده کتاب، دانش آموخته آکسفورد است که بعدها در همان‌جا کرسی استادی را بدست آورد و عمری را به پژوهش بر روی تاریخ و تمدن‌های مختلف گذاشت و در زمینه فلسفه پیدایش تمدن‌ها صاحب نظریه بود، او همچنین به عنوان یکی از اعضا در کنفرانس صلح پاریس حضور داشت. او به عنوان یکی از چهره‌هایی بود که برای رازگشایی از چنین سرشت و سرنوشتی که تمدن اروپایی گرفتارش شده بود، وارد میدان شد و «بررسی تاریخ» را که حاصل چندین دهه پژوهش او بود نوشت. اثری که یکی از مشهورترین دستاورد‌های تاریخ پژوهان و یکی از آثار بدیع دنیا در مورد تحلیل تاریخ عالم است و نیز بیشترین توجه علاقه‌مندان به فلسفه‌ی تاریخ را هم به خود جلب کرد که در ۱۲ جلد به صورت مفصل تالیف شده است. توین بی نگارش کتاب را از ۱۹۲۲ آغاز کرد، در هفده سال بعد تنها شش جلد آن به پایان رسیده بود. جنگ جهانی دوم وقفه زیادی در این زمینه به وجود آورد. توین بی که در قسمت سیاسی وزارت امور خارجه‌ی انگلیس مشغول به کار بود، از تبعات جنگ بی‌نصیب نماند. به هر حال جلدهای هفتم تا دهم را تا سال ۱۹۵۴ به پایان رساند. متن اصلی شاهکار او در واقع همین ده جلد است. دو جلد دیگر با عنوان‌های اطلس جغرافیایی و تجدید نظر در برخی آرای مذهبی بعد از آن توسط نویسنده به کتاب افزوده شد.
آنچه توسط محمدحسین آریا به فارسی برگردانده شده و به همت نشر علمی و فرهنگی به شکلی مقبول منتشر شده است، خلاصه‌ای است دوجلدی از این ده جلد که توسط دیوید چرچیل سامرول انجام شده است. او با چنان مهارتی این کتاب را خلاصه کرده که توین بی نیز ضمن ستودن کارش آنرا مورد تایید قرار داده است و به عنوان نمونه ی شاخص در این زمینه خود او را نیز به شهرت رساند. در واقع چرچیل سامرول با این کار خدمت بزرگی هم به نویسنده کتاب و هم به مخاطبان انجام داد. او یکی از شاهکارهای ماندگار در زمینه تاریخ و فلسفه را که به دلیل حجم زیاد و رویکرد تخصصی نویسنده اغلب مورد استفاده دانشجویان و پژوهشگران قرار می‌گرفت به شکلی در‌آورد که مخاطبان عمومی علاقمند به تاریخ هم می‌توانند از آن بهره گرفته و با عصاره و روح نظریات توینبی آشنا شوند.
البته خود نویسنده نیز گزیده‌ای از کتابش را در سال‌های آخر عمر تدارک دید که توسط همین مترجم به فارسی برگردانده شده است. اما آنچه نسخه دو جلدی چرچیل سامرول را از این نظر ممتاز می‌کند نکته‌ای است که خود توین بی نیز در مقدمه‌اش برای این کتاب، بدان اعتراف کرده است: او با حفظ استدلال‌های کتاب من، خدمتی به آن انجام داده که خودم از عهده آن برنمی‌آمدم. (نقل به مضمون) کار چرچیل سامرول در واقع همانند آن تدوینگران ماهری است که بهتر از خود فیلمساز می‌توانند کارشان را خلاصه یا تدوین کنند. به همین خاطر کتاب با حفظ ساختار اصلی و روندی که توین بی برای روایت حکایات خود از تاریخ بکار برده آن را به گونه‌ای که روح اثر حفظ شود فشرده کرده است.
در نسخه تنظیم شده توسط دیوید سامرول، جلد اول شامل خلاصه جلدهای اول تا ششم متن اصلی است و خلاصه جلد هفتم تا دهم نیز در جلد دوم کتاب حاضر منتشر شده است. جلد نخست از پنج بخش تشکیل شده که خود در مجموع شامل ۲۲ فصل می‌شود. عناوین بخش‌های کتاب بدین قرار است: مقدمه، رشد تمدن‌ها، فروپاشی تمدن‌ها و اضمحلال تمدن‌ها. مقدمه مترجم، پیشگفتار مولف و یادداشت ویراستار مجلد خلاصه شده نیز در ابتدای جلد نخست آمده است.
جلد دوم با یادداشت دیگری از مولف کتاب و همچنین نوشته‌ای از خلاصه کننده اثر آغاز می‌شود. خلاصه کتاب نیز همانند نگارش آن زمانی طولانی را به خود اختصاص داده است. در واقع همان زمانی که نویسنده کتاب مشغول نوشتن آن بود چرچیل سامرول نیز در آن سوی دنیا (آمریکا) مشغول خلاصه کردن کتاب بود و به تدریج حاصل کارش را برای نویسنده اثر میفرستاد تا آنها را ملاحظه کند. به همین دلیل جلد دوم کتاب ده سال بعد از جلد نخست در میانه دهه پنجاه میلادی منتشر شد.
این جلد نیز از دوازده بخش تشکیل شده که شامل ۴۱ فصل می‌شود. عناوین این بخش‌ها بدین قرار است: حکومت‌های جهانی، نهاد‌های روحانی جهان‌شمول، اعصار حماسی، مواجهه زمانی میان تمدن‌ها، قانون و رهایی در تاریخ و چشم اندازهای تمدن مغرب زمین.
پایان بخش کتاب نیز شامل یادداشتی کوتاه باعنوان چگونگی نوشتن این کتاب به قلم توینبی است که در آن از دلایل علاقه آدمی به تاریخ و اهمیت آن و چند و چون نگارش کتاب خود سخن گفته است. سرانجام آخرین افزوده به کتاب، چکیده‌ای از کل کتاب است که پیش از فهرست اعلام قرار گرفته است. با توجه به حجم مطالب و گستردگی این اثر حتی در همین دو جلد خلاصه شده، چکیده محتوای آن فرصت مناسبی در اختیار مخاطب علاقمند قرار می‌دهد که چشم‌اندازی از کل اثر را به شکل بسیار فشرده شده نیز پیش رو داشته باشد و با استفاده از این چکیده مباحث مورد نظر خود را ساده تر پیدا کند و خلاصه مسائل تاریخی و استدلال های مطرح شده در کتاب نیز در این صفحات به راحتی در اختیار او قرار می گیرد.
«بررسی تاریخ» در واقع بررسی تاریخ جهان است، روایت آن از آغاز تمدن بشری تا این روزگار. توینبی در کتاب خود به چگونگی پیدایش و شکل‌گیری تمدن‌ها و همچنین رشد و انحطاط آنها با اتکا به نظریه ای که خود مطرح کرده، پرداخته کرده است. رویکرد او به تاریخ در این اثر کیفیتی منحصر به فرد دارد، از همین روست که در کنار موافقان بسیارش از مخالفان سرسختی هم برخوردار است. یکی از تفاوت های او با نظریه پردازان تاریخی اهمیتی است که برای نیروهای معنوی در ایجاد حرکت های تاریخی قائل بود. او تاریخ و تمدن را در تعامل مستقیم داده‌های‌شان بدون محدود ساختن به جغرافیایی خاص با نگاهی فراگیر و جهانی مورد توجه قرار داده است.
در «بررسی تاریخ» نویسنده از بیست و شش تمدن بزرگ سخن می گوید که در رهگذر زمان شانزده تای آن دچار اضمحلال شده اند و به زعم نویسنده در میان تمدن های باقی مانده تنها تمدنی که می توان برای آن شکلی زنده و پویا در نظر گرفت تمدن غربی است. تحلیل او از چگونگی رشد و یا فروپاشی تمدن ها شکلی ملموس دارد، تمدن ها همانگونه که با هجوم رشد و گسترش پیدا می‌کنند با هجوم هم دچار فروپاشی می‌شوند. البته تنها عامل از بین رفتن تمدن ها این نیست، هر تمدنی در درون خود دچار پارادوکس هایی است که می توانند پرسش برانگیز باشند و در صورت عدم توجه به آنها امکان آن وجود دارد که دچار تزلزل و فروپاشی تدریجی شوند.
خلاصه کلام اینکه در روزگاری که تنوع کتاب‌ها ما را در انتخاب ارزشمند‌ترین آثاری که بیشترین دستاورد را برای خواننده می‌توانند داشته باشند سردرگم کرده، کتاب بررسی تاریخ به عنوان یکی از آثار ارزشمند برای آنها که به تاریخ و فلسفه آن علاقه دارند گزینه‌ای بسیار مناسب است. برای آنها که می‌خواهند بدانند آدمی در طول تاریخ بر روی این کره خاکی چگونه زیسته و نخستین جوامع و تمدن‌های آن بر چه اساسی شکل گرفته‌اند و فراز و فرود این تمدن‌ها چگونه به جوامع و حکومت‌های سده اخیر رسیده و سرانجام جهان معاصر را ساخته است . آدمی در طول تاریخ چه کرده که بدین جا رسیده است؟
به نقل از الف کتاب
****
«بررسی تاریخ»
(حکایاتی از تمدن های برجای مانده و منقرض)
اثر: آرنولد توین بی
تلخیص: دیوید چرچیل سامرول
مترجم: محمدحسین آریا
ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ دوم ۱۳۹۵
۹۰۱ صفحه، ۵۹۰۰۰تومان