«اگر فقط یک کلاه رئیس‌جمهور برای خودم داشتم!» اثر آنتوان لورن

«کلاه رئیس‌جمهور»؛ داستان تقدیرهای نانوشته

مهرانگیز اشراقی*

«اگر فقط یک کلاه رئیس‌جمهور برای خودم داشتم!» پاسخی است که آنتوان لورن، نویسنده‌ رمان «کلاه رئیس‌جمهور»، به پرسش «بهترین حرفی که درباره‌ این رمان شنیده‌ای، چیست؟» داده است؛ گفته‌ای که شاید هر کسی پس از خواندن این رمان بر زبان بیاورد. در رمان «کلاه رئیس‌جمهور»، واژه‌ کلاه در صفحات اولیه همان تعریف و شکل و شمایلی را که از یک کلاه انتظار داریم به ذهن متبادر می‌کند: «پوشاکی که بر سر می‌گذارند که از نمد یا پارچه درست می‌شود.» کلاه توصیف‌شده در این رمان نیز کلاه نمدی سیاهی است که شخصیت‌های داستان از آن به‌عنوان پوشاک استفاده می‌کنند. اما هرچه در داستان پیش می‌رویم رابطه‌ صورت و معنا مخدوش شده و کلاه مفهومی متفاوت پیدا می‌کند و به نمادی برای مبارزه با تقدیر تبدیل می‌شود. می‌توان گفت این کلاه نمدی بر معنای دیگری دلالت ضمنی پیدا می‌کند و دالی می‌شود که بر مدلولی دیگر دلالت دارد.کلاه این داستان که کلاهی است متعلق به فرانسوا میتران-رئیس‌جمهور فرانسه-بر حسب تصادف در رستوران جا می‌ماند و دست‌به‌دست می‌گردد و در تملک افرادی از قشرهای متفاوت جامعه قرار می‌گیرد و مسبب تحولاتی ژرف در زندگی هر یک از آنها می‌شود. این شخصیت‌ها افرادی هستند که از تغییر سرنوشت خود ناتوان‌اند و منفعلانه خود را به دست تقدیر سپرده‌اند. حضور تصادفی کلاه در زندگی اینان، که به زعم نویسنده خود بخشی از این تقدیر است، تلنگری است که یک‌بار دیگر آنان را به مرور گذشته وامی‌دارد و قدرت قابل‌توجه‌شان را برای شکل‌دادن به آینده به آنان یادآور می‌شود. پی‌یر اسلان عطرساز مشهوری که سال‌ها با خلق بوهای منحصربه‌فرد محبوبیت و شهرتی کسب کرده دچار افسردگی است و هفته‌ای دوبار به روانکاو مراجعه می‌کند. او با بوییدن این کلاه و تشخیص دو بوی عطر زنانه و مردانه از آن، استعداد شگرف خود را در بویایی به یاد می‌آورد و از رخوتی که هشت سال دور او چنبره زده، رها می‌شود و دست به خلقی جدید در صنعت عطر می‌زند. فانی مارکوآنت، زن داستان‌نویسی که سال‌ها دل به وعده‌های توخالی مردی متأهل داده، با برسرگذاشتن کلاه از مسیر همیشگی‌اش منحرف می‌شود و آینده‌ای متفاوت برای خود رقم می‌زند. به‌این‌ترتیب کلاه به شخصیت‌ها هویتی تازه می‌بخشد و در زندگی آنان تاثیر می‌گذارد. کلاه که با «دو حرف طلایی اف.ام دوخته شده بر نواری چرمی در داخل آن» از سایر کلاه‌های هم‌شکل خود متمایز می‌شود، هویتی منحصر به خود دارد و جز اولین نفری که آن را یافته، کسی صاحب اصلی‌اش-میتران-را نمی‌شناسد و نمی‌داند که کلاهی که چند صباحی بر سر گذاشته به رئیس‌جمهوری فرانسه تعلق دارد.

دانیل مرسیه، اولین صاحب کلاه پس از میتران، در ابتدای داستان در رستورانی شام می‌خورد که اتفاقا رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه و یک نفر دیگر از هیات دولت هم برای شام در آنجا حضور می‌یابند. مرسیه که پشت میز کنار آنها نشسته، رویایی محال را در سر می‌پروراند؛ او خود را می‌بیند که کنار آنها نشسته و با آنان گپ‌ می‌زند. گرچه خواننده نیز می‌داند این خیالی بیش نیست؛ اما نویسنده که بارها در سطرسطر داستان به نقش تقدیر در زندگی انسان اشاره دارد، در همان موقعیت از ذهن مرسیه این جمله را می‌گذراند که «رخدادهای مهم زندگی ما، همیشه نتیجه‌ یک سلسله‌ جزئیات کوچک هستند» و به خواننده یادآور می‌شود که این درآمدی است بر آنچه قرار است در زندگی مرسیه سرنوشت‌ساز باشد؛ تصاحب کلاهی که به‌هیچ‌وجه حاضر به از دست‌دادنش نیست و او را تا به آنجا پیش می‌برد که به غایتی دست می‌یابد که گویی سرنوشت برایش مقدر کرده: «دانیل به پاداش خود رسیده بود. اینجا، در این لحظه. ورای هر پاداشی، آرزوی او، رویایش، خواسته‌ قلبی‌اش تحقق یافته بود. او چهارمین میهمان میز رئیس‌جمهور شده بود.» آنتوان لورن در «کلاه رئیس‌جمهور» در یک کلام می‌خواهد بگوید: «فقط یک ضربه‌ تقدیر و چند کلمه ممکن است آغازگر یک رابطه باشد و فقط یک ضربه‌ تقدیر و چند کلمه ممکن است یک رابطه را پایان دهد. پیش از آن، هیچ ‌و پس از آن، هیچ!»

* ویراستار و داستان‌نویس

از آثار: چراغ قرمز

آرمان