این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
برای عکاسی به دنیا آمده‌ام
گفت‌وگو با حسن غفاری (عکاس مستند- مردم‌نگار)
عکاسی برای من بهانه‌ای است برای حرکت و تلاش
حسن غفاری، عکاس شناخته شده‌ای است که در زمینه‌ی عکاسی مستند اجتماعی کار می‌کند. نزدیک به سی سال است تلاش‌های هنرمندانه‌ی خود را بر زندگی عشایر ایران متمرکز کرده و در این مدت آرشیو غنی و پرباری را از آداب و رسوم، پوشش‌ها، و شیوه‌های زندگی عشایری و مردمی که زندگی‌شان به طبیعت وابسته است فراهم نموده است. آرشیو عکس‌های او میراث گران‌بهایی برای مطالعات و تحقیقات مردم‌نگاری محسوب می‌شود. فرصتی به دست آمد که پای صحبتش بنشینیم. او متولد یاسوج است و در رشته‌ی عکاسی از دانشگاه هنر فارغ‌التحصیل شده است. (مصاحبه از امراله نصرالهی و مرتضی غفاری)
****
قبل از هرچیز می خواهم نظرتان را درباره کاری که بیش از دو دهه است انجام می دهید بدانیم. اینکه به عنوان یک عکاس کوله‌پشتی را برمی‌دارید و به جستجوی چیزها، مکان‌ها و یا موضوعات مردمی می‌روید. چه احساسی از این کار خود دارید؟
زندگی انسان از نقطه‌ای آغاز می شود و در نقطه ای هم خاتمه پیدا می کند. ما برای پرکردن فاصله بین این دو نقطه احتیاج به بهانه هایی داریم تا به زندگی‌مان معنا ببخشد. در عین حال، هم به تعهدات اجتماعی و هم به دلمشغولی های شخصی مان پاسخ بدهد. عکاسی برای من این فاصله را پرمی کند و بهانه ای است برای حرکت و تلاش. هر وقت تصمیم می گیرم وسیله هایم را جمع کنم و به سفرعکاسی بروم احساس می کنم اصلا به همین خاطر به دنیا آمده ام. احساس می کنم کار مفیدی انجام می دهم. برای همین احساس زنده بودن و ارزشمند بودن دارم.
به نظرتان کاری که می کنید چقدر به گردشگری شبیه است؟ یک گردشگر با هدف دیدن، مکاشفه، لذت بردن و یا تجربه‌ی هیجان از طریق گردش و مسافرت، بر روی زمین در حال حرکت است. ظاهر کاری که می کنید خیلی با آن مشابه است. خودتان چه فکر می کنید؟
قرارگرفتن در مسیرهای ناشناخته و نادیده، و رفتن به سوی آدم ها و مکان هایی که با آنها رابطه های نسبی و سببی ندارید وضعیتی مشابه با گردشگری است. گردشگر معمولا برای لذت بردن از چیزهای تازه و نادیده سفر می کند و عموماً به جزئیات متمرکز نمی شود اما من در موقعیت یک عکاس مستند اجتماعی و مردم نگار برای تفریح و لذت به سفر نمی روم. درست است که از سفر لذت هم می برم اما به‌عنوان عکاس همه ی جزئیات زندگی مردمی که به سمت و سوی شان می روم ماندن در کنارشان و تجربه ی وضعیتی که در آن هستند و درک تعریف شان از زندگی مهم است. و در نهایت اینکه دیگران را هم در مشاهدات خودم سهیم کنم.
درباره‌ی کاشفان جغرافیا و نیز زیست شناسانی که با هدف کشف واقعیت های تازه بر روی زمین در حرکت اند، چطور؟ آنها نیز سعی در کاوش و ثبت واقعیت‌های مهم در زمین دارند. یعنی عکاسی از نوعی که شما انجام می‌دهید به یک کار هنری مثل نقاشی شبیه تر است یا به چنین فعالیت های غیرهنری؟
کاری که من می کنم به علوم اجتماعی نزدیک تراست تا به هنر. یک عکاس مستند اجتماعی از هنر و آموخته های هنری برای بهتر عکاسی کردن استفاده می کند. دغدغه‌ی من در عکاسی معطوف به برداشت و نگاه صرفاً هنری به موضوعات نیست. برای من چیزی که در فضای زندگی هست و از پشت دوربین می بینم به عنوان واقعیت مهمتر از اجرای هنری است. بسیار اوقات این واقعیت لحظات گذرایی ست که اتفاق می افتد و تمام می شود ولی من با دوربینم بخشی از آن را ثبت و نگهداری می‌کنم. از عکس به‌عنوان حافظه تاریخ یاد می‌شود زیرا اطلاعات زیادی را در مورد مکان ها و انسان ها و شرایط زیستی شان برای همیشه ثبت و نگهداری می کند.
فرض کنید برای نشان دادن چیزی به مخاطب، دو راه وجود دارد. نخست اینکه او را به مکان مورد نظرتان ببرید و اجازه دهید او خود از یک واقعیت موجود بازدید کند. دوم این که عکس هایی را از آن موقعیت به او نشان دهید. به نظرشما در هر یک از راه ها، نتیجه چقدر ممکن است با همدیگر تفاوت داشته و با آنچه از موضوع در ذهن خودتان بوده است فرق داشته باشد؟
یکی از کاربردهای عکاسی، معرفی سرزمین های ناشناخته است. سفر کردن برای همه به سادگی میسر نیست. سفر کردن سخت، پرهزینه و وقت گیراست. امروزه از طریق عکاسی مردم می توانند خیلی سریع و بدون درگیر شدن با زمان و صرف هزینه از موضوعات و مکان ها مطلع شوند. در رویارویی با هر واقعیتی هرکس می تواند نظر شخصی خودش را داشته باشد و مسلماً به سمت دلمشغولی ها و علاقه های شخصی خود حرکت کند. ممکن است نگاهش به واقعیت ها با نگاه ما همسو نباشد و برداشت هایش با ما متفاوت باشد. اما وقتی ما عکاسی می کنیم و نتیجه را به دیگران عرضه می کنیم به نوعی خط و مسیر ذهنی خودمان را برای آن ها ترسیم می کنیم. من در عکاسی، با توجه به ارتباطی که موضوعات کارم با علوم اجتماعی و انسان شناسی دارد بسیار سعی می کنم تا آنجا که ممکن است به واقعیت ها وفادار و صادق باشم و با امانت داری اطراف و لحظات زندگی دیگران را ثبت و ضبط کنم. می کوشم سوال های بی جواب کمتری در ذهن بینندگان عکس هایم باقی بماند.
شیوه و تکنولوژی تهیه فیلم و عکس بسیار به هم شبیه است. از طرفی نتیجه عمل عکاسی و نقاشی به یک صورت است. یعنی تصویری دوبعدی که بر روی صفحه ای نقش می بندد و قابل تماشاست. بنابراین اینطور به نظر می رسد که عکاسی از نظر شیوه ی انجام به سینمای مستند و از نظر اثر تولید شده به نقاشی شبیه است. نظر شما چیست؟
درست می فرمایید. فیلم و عکس شباهت‌هایی به هم دارند. اصلاً سینما فرزند عکاسی است ولی از نظر نوع مواجهه با زمان کاملا متفاوت اند. عکاسی زمان را متوقف می کند ولی فیلم و به‌عبارتی سینما تداوم زمان را ثبت و نمایش می دهد. سینما یک کار گروهی است و به گرافیک، ادبیات، موسیقی و خیلی رشته های دیگر وابسته است ولی عکاسی یک هنر فردی است. سینما بسیار بیشتر از عکاسی نیازمند تکنولوژی است. از طرف دیگر عکاسی در ابتدا بسیاری از داشته هایش را از نظر زیبایی شناسی از نقاشی وام می گرفت ولی بعداً به استقلال رسید تا جایی که نقاشان و بخصوص سوررئالیست ها از آن بسیار تاثیر گرفتند. می توان گفت که عکاسی محصول نیاز نقاشان به خلق تصویری مطابق واقع در کوتاه ترین زمان ممکن و همکاری نقاشان با مخترعین بود. هرچند بعد از پیدایش عکاسی بین نقاشان و عکاسان رقابت های شدیدی درگرفت و نقاشان احساس کردند که فضا بر آنها تنگ شده و به زودی عکاسی جای نقاشی را خواهد گرفت. اما در نهایت عکاسی و نقاشی روی هم اثر گذاشتند و از دل آنها دیدگاه های هنری تازه ای به وجود آمد. در ابتدا عکاسی از نقاشی الگو می گرفت اما در نهایت از آن پیشی گرفت. موضوع فیلم قدری متفاوت است و اجزا و عناصر بیشتری نظیر صدا، حرکت، دیالوگ و… دارد و عکاسی در اغلب این جنبه ها برای بازگویی داستان ها نسبت به فیلم ناتوان است. در نتیجه بحثی به عنوان "مجموعه عکس" ایجاد شد تا از طریق قرارگرفتن عکس های مختلف در کنار هم روایتگری کند. از این رو می توان مجموعه عکس را نتیجه تاثیر عکاسی بر سینما دانست.
شما یک عکاس مستند اجتماعی و مردم نگار هستید. عکس های زیادی دارید که بدون دستکاری هم‌طراز نقاشی هایی بسیار باارزش به حساب می آیند. مانند عکس زنی که توبره‌ای مقابل صورتش گرفته که نقش چهره زنی روی آن است. این‌ها عکس هایی بسیار هنرمندانه هستند و ظرفیت زیبایی شناختی شان بر کیفیت مردم شناسانه و یا ارزش مستندنگاری شان می چربد. زیبایی و ارزش این عکس ها به سبب زیبایی محیط زندگی عشایر نیست و چیز برساخته ای متفاوت از مساله مردمان این سرزمین و آن سرزمین است. در اینجا ما با زیبایی محیط و یا طبیعت سروکار نداریم. بلکه با تصویری زیبا و یا هنرمندانه سر و کار داریم که خود به خود زیبا و تاثیرگذار است.
همین‌جا بگویم که تعاریفی سنتی از عکس وجود دارد که شاید با معیارهای امروزی تعاریف درستی نباشد. این تعاریف بیشتر در گذشته رایج بود اما هنوز هم کسانی که نگاه عوامانه به عکس و عکاسی دارند از چنین تعاریفی استفاده می کنند. مثلا وقتی می خواهند از عکسی تعریف کنند به عکاس می‌گویند چه عکس خوبی، مثل نقاشی است؛ و یا می گویند چه عکس خوبی، با چه دوربینی گرفته‌اید؟ چنین تعابیری به معنای نادیده گرفتن شعور و ذهنیت خلاقانه عکاس است. اینکه خوبی عکسی را در مشابهت آن با تابلوی نقاشی بدانیم یعنی عدم شناخت عکاسی و یا خوبی آن را با نوع دوربین و ابزار کار بسنجیم مثل این است که به یک شاعر بگوییم چه شعر خوبی، با چه خودکاری آن را نوشته اید؟ حالا برویم سر حرف شما. در بسیاری از موارد فضاها و موضوعاتی که روبروی ما قرار می گیرند، جدا از چیزی که برای خودشان هستند بهانه ای برای تولید یک اثر هنری می شوند. در این لحظات ما از واقعیات و عناصر محیطی استفاده ای غیر از آنچه هستند می کنیم. درواقع ارزش های درونی آن ها را درک کرده و در قالب عکس یا هر اثر هنری دیگری بازتولید می کنیم. چنین آثاری دارای ارزش های زیبایی شناختی است. در مورد عکاسی این کار می تواند هم با انتخاب یک زاویه دید خاص در محیط بکر و دست نخورده بومی صورت بگیرد و در اتاق کار و از طریق رایانه تکمیل شود. گاهی وقت‌ها ظرفیت هنری یک عکس به زیبایی ظاهری و ترکیب‌بندی بصری آن محدود می شود؛ مانند بسیاری از عکس های ایلات و عشایر و مناظر که در کارت پستال‌ها می بینیم. گاهی وقت ها نیز مفهومی بسیار فراتر از چیزهای درون خود عکس قابل درک و کشف شدن هستند و اثری که عکس در ذهن مشاهده‌گر می‌گذارد، به موضوعات عینی درون عکس محدود نمی‌شود. به صور کلی وجود این دوگانگی مستند -زیبایی‌شناختی درباره کارهای من طبیعی ست چون، دانش‌آموخته دانشگاه هنر هستم که سراغ موضوعات مرتبط با انسان‌شناسی تصویری رفتم. بنابراین در حالی که اصرار دارم مجموعه کارهایم به عنوان آثاری مستند و مردم نگارانه دیده شوند، نمی توانم انکار کنم که ظرفیت‌های هنری نیز در کارهایم وجود دارد.
به نظر شما تا چه حد دستکاری کردن عکس مجاز است؟
می توان گفت عکاسی یک دروغ بزرگ هست که باورش کرده ایم. به عنوان مثال ما که دنیا را سیاه‌وسفید نمی بینیم اما شاهد تولید عکس‌های سیاه‌وسفید زیادی هستیم. یا زوایه دید ما ۱۸۰ درجه نیست. چشم ما قدرت دید یک لنز تله قوی را ندارد. ولی ما عکس هایی را می بینیم که با چنین لنزهایی گرفته می شود و زوایا و پرسپکتیوهایی را ثبت می کند که در محدوده و توانایی دید طبیعی ما نیست. این‌ها بر خلاف عادات بینایی ماست، اما ما آن را می پذیریم و قبولش می کنیم. در عکاسی مستند، اصل بر وفاداری و صداقت است. یعنی کمترین دخل و تصرف را هنگام عکس‌برداری در موضوع و محیط داشته باشیم. عکاس حکم واسطه ای را میان موضوع و مخاطب پیدا می کند. در این جا بی طرفی و بی غرضی یک اصل مهم است. دستکاری کردن عکس می بایست در حد تنظیم منطقی رنگ عکس و کادربندی و اصلاحات جزئی که به موضوع و مفاهیم و احساسات درون عکس صدمه ای وارد نسازد. یعنی سندیت آن را مخدوش نکند. اما اگر عکاس ذهن‌گرایی هستیم و بر اساس تخیل کار می کنیم، تا بی‌نهایت مجاز به تغییر و دستکاری کردن در عکس ها هستیم. چون این تصویر نهایی در ذهن قرار است ساخته شود و عکس صرفاً ماده خام اولیه ای‌ست که قرار است زمینه های رسیدن به آن تصویر نهایی را فراهم سازد. انبوهی از روش‌های مونتاژ و تصویرسازی امروزه مورد علاقه عکاسان و هنرمندان است و ما آن را تحت عنوان فتوآرت می شناسیم.
شما در عکاسی فردی بی‌اعتنا به ارزش های شخصی خود و یا قضاوت‌های اخلاقی–ذهنی تان به نظر می رسید. یعنی با نگاهی غیرجانبدارانه همان‌چه را که هست، خوشایند و ناخوشایند ثبت می کنید. این شیوه باعث می شود از یک سو بیننده بی واسطه با واقعیت مواجه شود. این برای مخاطب بسیار ارزشمند است. اما از سوی دیگر خودتان را از انتقال احساسات و اندیشه هایتان به دیگران محروم می کنید. از این بابت بسیار از آنچه در سایر هنرها و بویژه ادبیات می گذرد فاصله دارید. عکاسی مستند که سراسر وفاداری به واقعیت و فداکاری در سانسور باورهای عکاس است. دستمزدی هم که بابت آن دریافت نمی کنید و هزینه های آن را شخصاً می پردازید. این کار چه لذتی برای شما دارد که چنین پیگیر سال هاست آن را ادامه می دهید؟
ما در عکاسی مستند درصد کمی از اندیشه و احساسمان را برای برداشت آزاد و ایجاد دگرگونی در واقعیت ها به کار می بریم. در نتیجه‌ی همین موضوع من شخصا به میزان بسیار زیادی در زمان عکاسی و ارایه ی اثر دچار خودسانسوری می شوم و به چرایی وقوع رخدادها و چگونگی موضوعات وارد نمی شوم و قضاوت را به ببینده عکس واگذار می کنم. بخصوص که بیننده امروزی سواد تصویری رشد یافته ای دارد و به خوبی از عهده درک تصویر و کشف حقایق آن بر می آید. برای عکاسی مستند اجتماعی مساله ی بی طرفی و امانت داری بسیار ضروری ست و من همیشه سعی کرده ام فراتر از دیدگاه فردی و قوم و قبیله ای به عکاسی بپردازم. هرچند گاهی موضوع عکاسی محدود به یک قوم و سرزمین خاص می شود، اما این صرفا به معنای تعریف مکانی یک پروژه عکاسی ست و به جانبداری، یا تعلق و تعصب نسبت به منافع و یا ارزش‌های خاص یک گروه اجتماعی خاص متمایل نیست. سوای این از بسیاری از بحران‌های طبیعی و اجتماعی نظیر زلزله، سوانح، درگیری‌های قومی و… عکاسی نمی کنم، چون فضای ناآرامی بر ذهن و روحم سایه می اندازد و دچار به‌هم‌ریختگی فکری می شوم. البته برای عکاس حرفه ای این یک ایراد است و خود نیز با کمال میل آن را قبول دارم.
شما سال های سال از عشایر ایران عکاسی کردید و در نتیجه بسیاری از واقعیات زندگی عشایر کشور را در بیش از دو دهه ثبت کرده اید. موضوعات مهم بسیاری چون مکان سکونت، مسیرهای حرکت، شیوه های معیشت، آیین ها و ارزش های فرهنگی، دستاوردهای مادی و ریخت‌شناسی چهره‌ی مردمان عشایر در این پروژه طولانی مدت توسط شما ثبت و ماندگار شده است. اما آیا احتمال دارد چیزهای مهم دیگری نیز در این میان از قلم افتاده باشند؟ نخستین مساله ثبت روانشناسانه و واکاوی فردگرایانه از مردمان عشایر است و رفتارهایی ست که آنها در خلوت خود داشته اند. سال‌ها بعد و در صورت از میان رفتن کامل زندگی مردمان عشایر، این پرسش در ذهن نسل های جوان طرح خواهد شد که مردم عشایر در درون خود چگونه آدم هایی بودند؟ در حریم خصوصی خود چگونه رفتار می کردند؟ عشق، نفرت، دوستی، دلتنگی و بیان احساسات در آنها چگونه رخ می نمود؟ واکنش ذهنی و روانی آنها با موضوعات زندگی چگونه بوده است؟
از همان اوائل پیدایش عکاسی در ایران، یعنی از دوران قاجار بوده اند عکاسانی که نسبت به زندگی مردم علاقه نشان داده اند. مثلا خود ناصرالدین شاه در سفرهایش عکاسی می کرد. از درباریان و حرمسرا عکس می گرفت و در برخی موارد دستور به عکاسی می داد. یا آقای آنتوان سوریوگین در مناطق ترک نشین، کردنشین و لرنشین در آن سال ها با آن دوربین های سنگین عکاسی کرده است. همچنین در نیم قرن اخیر آقای نصرالله کسرائیان، محمدرضا بهارناز، فرهاد ورهرام، امیرعلی جوادیان و… به ثبت زندگی مردم ایلات وعشایر کشور پرداخته اند، عکاسان زیادی در محدوده جغرافیایی شهرستان خودشان به زندگی مردم بومی خود پرداخته اند و خیلی هم زیبا و موفق عمل کرده اند. خب، من به واسطه ی دارابودن روح عشیره ای و بزرگ شدن در فضاهای عشایری، وقتی وارد فضای دانشگاهی شدم عکاسی را از طوایف ایل بویراحمد شروع کردم و رفته‌رفته جغرافیای موضوعی عکاسی از ایلات وعشایر را گسترش دادم. در طول این روند با تعاریف علوم اجتماعی هم آشنا شدم.
ما در بسیاری از مواقع با لطفی که سازمان امور عشایر داشتند و یا به بهانه انجام کارهایی که برای برخی مراکز انجام می دادیم، در طول مسیر خود در سراسر کشور به سوی عشایر گریز می زدیم و شروع به عکاسی از آنها کردیم. گاهی وقت ها نیز اختصاصاً برای عکاسی از عشایر به سویشان روانه می شدم. عکاسی فعالیتی پرخرج، پرهزینه و وقت گیر است و وقتی این کار با مسافرت همراه می شد، سختی کار دوچندان می شد. بسیاری از عکاسان بزرگ دنیا که در کار حرفه ای خود موفق هستند، در زمینه امرارمعاش و امکانات و خدمات از سوی مراکز مشخصی حمایت می شوند، اما متاسفانه در کشور ما آن طور که شایسته است این حمایت صورت نمی گیرد و معمولا عکاسان با تکیه بر عشق خود به این کار و هزینه شخصی کار خود را پیش می برند. البته ما عکاسان دوران خودمان هستیم. با علایق و سطح آگاهی زمانه خودمان عکاسی می کنیم. قبل از ما این کار شده و بعد از ما هم ادامه خواهد داشت. این یک پروژه تمام ناشدنی ست، زیرا تغییرات در بافت اجتماعی و شیوه های زیست و رفتارهای انسانی همیشه وجود دارد و ضرورت عکاسی را مدام بازتولید می کند. این یک پروژه ای در حال تکمیل شدن است. در آینده نیز با تغییراتی که در مکان زندگی و ساختار زندگی مردم عشایر و روستاییان و شهروندان رخ می دهد، موضوعات دیگری مورد عکاسی قرار خواهند گرفت. این که عکس های من روانشناسانه نیست و امکان واکاوی مسائل فردی مردمان را میسر نمی‌کند اینطور نیست. هر تصویری و هر نشانه‌ای از منظر روانشناختی قابل تحلیل است. این که این مردمان چرا این گونه لباس می پوشند چرا این‌گونه رفتار می کنند آداب و سنن آن ها دارای چه معنایی است و بسیاری سؤالات دیگر از منظر روانشناسی قابل تحلیل است و پاسخ آنها را نیز روانشناسی می‌دهد. من با عکس‌هایم وظیفه ثبت و ماندگار کردن آن ها را در حد توان خودم به انجام رسانده‌ام. وظیفه عکاس نیست که عکس‌های روانشناسانه بگیرد. او باید کار خودش را انجام دهد. روانشناسی بعداً می تواند از منظر اجتماعی آن ها را تحلیل کند و نتیجه بگیرد.
گنجینه عکاسی شما از عشایر ایران وقتی به موضوع "زن" می پردازد، نسبت به آنچه در گذشته وجود داشت یک منبع کم نظیر و پربار به نظر می رسد. اما در همین گنجینه وسیع، رد زنان از جایی محو می شوند و مخاطب ناشناس متوجه می شود که از جایی دیگر هیچ چیز درباره ی آنها نمی داند. شاید برای ما که خود در فرهنگ عشایری و روستایی متولد شده ایم و با ظرافت های آن آشنا هستیم چنان خلائی احساس نشود. ما از عکس های عمومی و… خود به زندگی خصوصی آنها پی می بریم. اما میلیون ها مخاطب ناشناخته در دهه های آتی مخاطب گنجینه عکس های شما خواهند بود. چه راهی وجود داشت که جهان پنهان این زنان برای ابد از صفحه روزگار محو نگردد و تاریخ آنها را نیز پا به پای مردان به یاد آورد؟
عشایر در ایران دارای نظام طبقاتی مشخص و سلسله مراتب ایلی معینی است و از بابت مساله جنسیت نیز مرد در حاکمیت آن قرار دارد. غالبا مصداق های عینی نرسالاری را در فضاهای عشایری می بینیم. در ایلات ایران وضعیت زنان به مانند جوامع پیشرفته دنیا و یا خیلی از کوچ روهای دیگر دنیا که زن و مرد در کارها مشارکت می کنند نیست و بسیاری از مشاغل و کارهایی که مربوط به زنان است کاملا تعریف شده و محدود است. کارهایی مثل آب آوردن از چشمه، نان پختن، ریسندگی، دوشیدن دام و موارد دیگر صددرصد کار زن است. البته در برخی طوایف و اقوام تفاوت هایی در نوع کارها وجود دارد، مثلا در برخی از ایلات و طوایف ریسندگی و جمع آوری هیزم کار مردها می باشد، به خصوص زمانی که هیمه های درشت مورد نیاز باشد، اما بازهم این فعالیت تعریف شده و اختصاصی برای یک جنس مشخص است. یا امروزه به واسطه مکانیزه شدن زندگی عشایر، تامین آب یه عهده مردان سپرده شده است. دلیل اینکه در عکس‌های گرفته شده در عشایر آن طور که بایسته است به زنان پرداخته نشده این است که زنان عشایری در چهارچوبی معین رشد می کنند و بزرگ می شوند. نوآوری در زندگی برای آنها به کندی صورت می گیرد زیرا مسائل آنان در لفاف باورهای ایدئولوژیک و شرعی پیچیده شده است. مالکیت مردانه و مبحث غیرت مردانه سدی است برای پرداخت عمیق تر به مسائل آنان.
اگر دقت کنیم پوشاک زنان بیشترین مقاومت را در تغییرات مدرن امروزی داشته است. زن عشایری اولین فردی ست که بیدار می شود و به فعالیت روزانه‌ی مرتب‌سازی، دوغ زدن و به‌پا کردن آتش، فراهم کردن صبحانه، روانه کردن گوسفندان به کوه ودشت، مقدمات ناهار و بعد از آن هم دوشیدن دام، شام شب و انداختن رختخواب برای بچه ها می‌پردازد و در نهایت آخرین فردی ست که به خواب می رود. به همین خاطر زن ها یکی از موضوعات جدی عکاسی در عشایر هستند. آنها در کنار فعالیت سنگین روزانه به کارهای جانبی مثل صنایع دستی هم مشغول می شوند. در طول تاریخ زنان زیادی در این فضاها دارای قدرت نفوذ و اقتدار در خانواده و طایفه بوده اند و رفتارهای خان منشانه داشته اند. لباس‌های زیبا و فاخر زنان همیشه توجه عکاسان را جلب می کند. نقش ساختاری در مدیریت زندگی، پوشش سراسر رنگ و زیبا و فعالیت روزانه سبب می شد که سهم عمده ای در گرایش عکاسی از عشایر داشته باشند. با گذشت زمان زنان به ارزش وجودی خود بیشتر پی بردند و اجناس ارزان قیمت چینی نیز به وفور در دسترس قرار گرفت، آنها کاروتلاش کمتری را نسبت به گذشته می کنند و با تکنولوژی و دنیای مجازی ارتباط برقرار کرده اند و در تلاش‌اند هم‌چون دیگران در زندگی فردی و جمعی تغییر ایجاد کنند. امروزه در بسیاری از ایلات و عشایر ما شاهد حضور افاغنه و چوپان های اجاره ای هستیم که کارها را انجام می دهند و جمعیت زنان کمتر به چشم می آیند. بسیاری از عکاسان از این وجه از زندگی زنان عشایر عکاسی کرده اند اما همانطور که گفتیم ورود به حریم خصوصی زنان محدودیت های زیادی دارد. به همین دلیل جنبه‌های خصوصی‌تر زندگی آنان کمتر ثبت و ضبط شده است. این نقصان محدود به عکس های من نیست بلکه در تمامی شئونات فرهنگی و اجتماعی جامعه‌ی ایرانی وجود دارد. نه تنها هنرمندان بلکه جامعه‌شناسان، روانشناسان، سیاستمداران و… نیز گرفتار این معضل هستند.
ما عکس‌های بسیاری می‌بینیم که مردان در حال اصلاح صورت، پوشیدن لباس، کشتی گرفتن، خندیدن و رقصیدن و یا استحمام کردن هستند. هیچ‌کدام از این عکس‌ها مغایرتی با فرهنگ بومی ندارد. اما در مورد زنان اینطور نیست. به نظر شما بخش های خصوصی و آنچه که امروز از زندگی زنان غیرقابل نمایش است برای آیندگان و زمانی که یا شیوه های زیستی امروز عشایر از بین رفته و یا کلا تغییر کرده است چگونه باید حفظ شده و از گزند فراموشی نجات داده شوند؟
خب، این واقعیتی ست. همانطور که گفتیم محدودیت های فرهنگی بسیاری در مورد زنان در تاریخ و سرزمین ما وجود داشته و دارد. این باعث شده ما قادر به ثبت بخش هایی از زندگی آنها نباشیم. مثلا رفتارهای عاشقانه ای که از خود نشان می دهند و یا لحظاتی که برای آرایش و زیبایی صرف می کنند، یا زمان‌های شیردهی، زایمان و یا شیوه های استحمام و غیره. در واقع عرف و عادات بومی و منطقه‌ای هیچ‌وقت اجازه نداده است که به این موضوعات نزدیک شویم و این در آینده خلاء بزرگی برای تاریخ اجتماعی زنان به حساب خواهد آمد. به عنوان مثال جوامع کوچ‌رو در سرزمین ما زنانشان چگونه عشق می ورزیدند؟ مسلما در آینده پاسخ به سؤالاتی نظیر این که زنان عشایری امروز ما چگونه نیازهای شخصی و آرزوهایشان را بیان می‌کردند و در فضای خصوصی آنها میان زن ها چه رفتارها و گفتمانی وجود داشت مشکل خواهد بود و چه‌بسا بی‌پاسخ می‌ماند. این فقدان در عکاسی از ایلات و عشایر و فضاهای سنتی ایران وجود داشته و دارد.
شما تجربه کوتاهی از عکاسی سینما داشتید. در مورد آن تجربه برای ما بگویید.
من تجربه‌ای در عکاسی سینما داشته‌ام. اولین کارم را در سینما با فیلم بلند روبان قرمز به کارگردانی آقای حاتمی‌کیا به مدت دوماه در جزیره قشم انجام دادم. بعد از آن در فیلم‌های موج مرده و ارتفاع پست ادامه پیدا کرد و در بخش هایی از سریال خاک سرخ نیز حضور داشتم. همچنین برای آقای کامبوزیا پرتوی در فیلم کافه ترانزیت عکاسی کردم. در سطح بومی نیز برای فیلم کی لهراسب در کنار آقای خسرو حیدری حضور داشتم. من به خود سینما و نه صرفاً فیلمی که در حال ساخت است به عنوان یک جامعه کوچک نگاه می کردم. جامعه که افراد آن در خدمت ذهنیت کارگردان هستند و به او در انتقال تفکرش به روی پرده سینما کمک می کنند. من شاهد کار این اجتماع با یک هدف مشترک بودم. در این نگاه جامعه‌گرایانه جواب هم گرفتیم و با مقبولیت هم همراه شد. خوشبختانه تیم کاری آقای حاتمی‌کیا در آن زمان به عکس و عکاسی خیلی اهمیت می داد و عکس برای ایشان مهم بود و من پس از طی آزمون هایی برای کار در پروژه هایشان انتخاب شدم. خود او در زمینه عکاسی ایده هایی داشت و عکس را می شناخت و از آن برای سینما ایده می گرفت. عکس ها هم برای تبلیغات و هم آرشیو تاریخی از روند ساخت فیلم ها برای ایشان واجد اهمیت بود.
چندی پیش از سانحه تاسف آور سقوط هواپیما در قله دنا فیلم و عکس گرفتید. البته مایل نیستم در این مجال به ابعاد تراژیک و انسانی آن بپردازیم. اما به‌عنوان یک عکاس که به کوه دنا نیز آشنا بوده اید و عکس‌های بسیاری نیز در گذشته از این سمبل قومی گرفته اید، این بار داستان چقدر فرق داشت؟
در گذشته تجربه کوتاهی در عکاسی خبری داشتم. اما آن را رها کردم به دلیل اینکه درست یا غلط احساس می کردم دراین کار در بسیاری از موقعیت ها شخصیت عکاس تحقیر می شد. مثلاً گاه برای عکاسی از یک مراسم ساده‌ی افتتاحیه توسط یک سیاستمدار و یا مصاحبه‌ای معمولی با یک مقام مسئول مدت‌ها معطل می‌شدیم و بسیاری اوقات برخوردهای نامناسبی با عکاسان صورت می گرفت. علاقه ای به رویاروشدن با حوادث طبیعی و بحران‌های اجتماعی برای خبرهای آنی نیز نداشتم. در نتیجه خیلی زود از این کار فاصله گرفتم. اما در حادثه‌ی غم انگیز دنا مدتی همراه امدادگران بودم. می خواستم من هم به نوبه خودم، با توجه به مهارتی که داشتم دست کم برای ثبت زحمت این عزیزان کاری کرده باشم. آنها در ارتفاع چهارهزار متری با آن وضعیت جوی نامناسب و دشواری کار با بیل و ابزارهای ابتدایی آن هم در وسعتی بسیار زیاد برای کاویدن و پیدا کردن جانباختگان و در نهایت فشار عاطفی دیدن جنازه‌ها کار می کردند. بی‌انصافی بود اگر در آن شرایط در ثبت این حادثه غم بار مشارکت نمی کردم. عکاسی از حادثه دنا برای من مشارکت فردی در یک تراژدی اجتماعی بود. در عین حال برایم بسیار مهم بود که عکس‌هایی از این واقعه تهیه شود که مطالبات مردم شهر و استان‌مان را به مسئولان یادآوری کند. این که سکوت می کنیم و حقوق خودمان را نمی دانیم، به قدر کافی تاسف برانگیز است. اما وجود اسناد تاریخی‌ای از این دست برای به یاد آوردن ضایعات و لطماتی که به خاطر بی‌توجهی‌ها به مردم ما وارد شده، مفید خواهد بود، حق مردم استان کهگیلویه و بویراحمد نیست که در همه‌ی این سال‌ها با یک هواپیمای بردکوتاه و فاقد استانداردهای لازم برای مناطق سرد کوهستانی مسافرت کنند. حادثه‌ی دنا ظلمی بود بر مردمی که از حق و حقوقشان اطلاع کافی ندارند.
آقای غفاری، شما در چند سال اخیر در حال تکمیل پروژه‌ای بسیار ارزشمند از طریق عکاسی هوایی از استان گهگیلویه و بویراحمد هستید. در آسمان و از آن فاصله، چه چیزی از این سرزمین و مردمانش می‌بینید؟
در کنار علاقه ام به عکاسی از مردم همیشه یک بدهکاری نسبت به سرزمینی که در آن زندگی کرده و بزرگ شده ام احساس می کنم. هیچ زمان از جغرافیای کهگیلویه و بویراحمد غافل نبودم و همیشه سعی به معرفیش داشته و دارم. چندسال قبل تصمیم گرفتم که نگاهی از بالا به رودها، کوه ها، دشت ها، شهرها و روستاهای استان داشته باشم. نامه نگاری‌های بسیار زیادی از طریق استانداری، نمایندگان مجلس، نماینده خبرگان رهبری و نهادهایی که دارای ابزارهای مناسب کار بودند، از جمله هلال احمر، شرکت نفت که همکاری بسیار زیادی داشتند، صورت دادم. این کار با شرکت نفت شروع شد. در ادامه پروازهای زیادی را با هلی کوپترهایی که به دلایل مختلف در رفت‌وآمد بودند، به‌ویژه بالگرد سازمان هلال احمر داشتم. سعی کردم در چهار فصل استان و مناطق مختلف طبیعت زیبای آن را ثبت کنم. همچنین عکس هایی گرفتم که تحولات شهرنشینی و توسعه کالبدی روستاها و یا عقب نشستن منابع طبیعی را نشان می دهند. موضوعات این عکس ها می توانند مورد آسیب شناسی قرار بگیرند و توسط کارشناسان رشته های مربوطه مشاهده و تحلیل شوند. اکنون نیز با توجه به پیشرفت هایی که در حوزه صنعت رخ داده با استفاده از هلی‌شات‌ها در حال تکمیل این پروژه هستم.
فکر می‌کنید چند سال دیگر بتوانید عکاسی کنید؟
متاسفانه سال‌هاست موفق به تهیه ابرازهای جدید عکاسی نشده ام. بحران‌های اقتصادی تورم، ناامنی اجتماعی و شغلی و بی‌ثباتی اقتصادی دامنگیر کار عکاسی نیز شده است و با این روند چشم انداز دلگرم کننده‌ای برای ادامه کار عکاسی پیش روی نمی‌بینم. محصولات بسیار مرغوب و قدرتمندی در دنیا ساخته شده است، اما ما مجبور به قناعت هستیم و با آنچه از گذشته مانده است در حال تلاش برای بقا در حوزه حرفه ای کار خود هستیم. متاسفانه در سرزمین پدری‌ام استان کهگیلویه و بویراحمد از بابت کم‌لطفی و نگاه‌های قومی و منطقه‌ای مسئولان فرهنگی و هنری اذیت می‌شوم، همکاری و حمایت فرهنگی وجود ندارد و در بسیاری موارد نگاه حذفی دیده می شود، احتمالا در استان نتوانم کار کنم، نگاه سرد بی‌تفاوت آنها انرژی ماندن و کارکردن را از آدم می گیرد، این زمانی است که این سرزمین از حضور فرزند خود و توانایی انجام کارش محروم می شود.
چه چیزی آن‌طور که دوست دارید نیست؟
نوع کاری که من در عکاسی انتخاب کردم، یک کار عام‌المنفعه است که بازتابش برای جامعه‌ای ست که در آن زندگی می کنم. این کار بخشی از هویت، تاریخ و فرهنگ ماست. من سعی کردم ارزش‌های انسانی که در فرهنک و تاریخ و سرزمین ما وجود داشت و بسیاری از آنها در حال دگرگونی و نابودی‌ست و خود شاهد آن بوده‌ام از طریق عکاسی ثبت کنم. البته در این روند تنها نبوده‌ام و عکاسان بسیاری هم اکنون نیز قدم در این راه دارند و بی هیچ دست‌مایه مادی برای ثبت و ضبط زندگی عشایر تلاش می کنند. متاسفانه ثبت تصویری زندگی عشایر به‌ویژه از طرف مسئولان جدی گرفته نشده و ما در این کار مورد حمایت کافی قرار نگرفته‌ایم. متاسفانه دولت و مسئولان اهمیت این کار را به درستی درک نمی‌کنند. افراط در پرداختن مستقیم به موضوعات مذهبی و ایدئولوژیک سبب شده است تا توجه کمتری به این کار صورت پذیرد.
اینجا فرصتی است برای من که با احترام یاد کنم به خانواده، دوستان و استادانی که سراسر انرژی هستند و دلگرمی ایجاد می‌کنند برای حرکت در این مسیر فرهنگی، از همسرم و فرزندانم پوزش می‌خواهم که شغل دیگری ندارم و درآمدم پاسخ‌گوی خواسته‌های آنان در زندگی نیست و آنها خم به ابرو نمی‌آورند، آنها غیبت‌های طولانی مرا بخاطر سفرهای مکرر برای ادامه‌ی این پروژه تحمل می کنند. از آنها ممنونم.
نقل از مجله فراسو
‘