زنان علی دشتی / محسن حاجی پور

زن در آثار و اندیشه علی دشتی

زنان علی دشتی

محسن حاجی پور

علی دشتی زنی نداشت – نه به اعتبار برگ های سجلی، که به گواه صفحات تاریخ- اما در سه جلد داستانی اش زنانی اختیار کرده همه فتان و فتنه! دل مشغولی اش در سراسر داستان ها، داستان واره ها و ناداستان ها؛ عقده و مسئله «زن» است، و برخلاف تصویری که از چهره واقعی او مانده و نمایانگر «مرد سیاست» است، رخ خیالی اش به ستایش زندگی و روایت غوغای زنان پرداخته تا او را در هیئت «مرد زندگی» تصور کنیم؛ و اگر زنی به همسری نگرفته آرزویش را به گور نبرده تا در خیال داستان ها پیوسته با زنان دلخواهش زندگی کند! خیالی به منزله تجربه زیسته؛ تجربه هایی که چه بسا یک مکانیسم جبرانی برای کمبودهایی است که نویسنده در حیات خود داشته، چه برای «تجلیلی از زندگی روزمره»، یا در نقش ناپدری زنان جامعه ای پدرسالار.

«فتنه»، «جادو» و «هندو»، سه کتاب علی دشتی در ادبیات داستانی ایران، روایت متداول ترین حوادث زندگی بشری اند؛ عشق و هوس. واقعه ای «که به واسطه طرز فکر و کیفیت اخلاقی طرفین این حادثه عادی شکل یک بحران روحی پیدا کرده و قدری تماشایی می شود». شرح مجالس عیش و عشرت، و پرده دری از رازهای نهان این و آن. این خاستگاه داستانی، طبقه اجتماعی-اقتصادی فرادست جامعه و غالبا ساکنان تهران پهلوی و مسافران شرقی مقیم غرب است. بستری که دشتی در آن با عناوینی چون وکیل و وزیر و سفیر و سناتور زیسته، تا به حکم برنستاین؛ همین طبقه اجتماعی امکانات زبانی او را تعیین کند: «بیان شخصی نویسنده لزوما با معناهای اجتماعی ساخته می شود که به گزینش های بیانی او پیوند خورده اند». البته زمینه وقوع داستان ها فضای اجتماعی و وضع زنان در جامعه را نیز روایت می کند، اوضاعی که حقیقت اقتصاد طبقاتی جامعه را منعکس کرده و نهاد قدرت را نمایان می کند.

آورده اند: «همان گونه [که] داستان غم های ورتر جوان، نوشته گوته، آلمان را به تب عشق مبتلا می سازد، فتنه دشتی نیز همه را دچار جنون عشق و هوس می کند. همه مردان می خواهند دشتی شوند و همه زنان فتنه». غوغا پا می گیرد، شور و هیجانی که مخالفان و موافقان را وامی دارد در مدح و ذم داستان ها و نویسنده اش بگویند و بنویسند. شاید تندترین انتقاد به محتوای داستان های دشتی نه از جانب نقادان که در سطور رمان سترگ «سنگ صبور» صادق چوبک هویدا باشد؛ آن جا که «احمدآقا» راوی چوبک بی آن که نامی از دشتی ببرد پیچانه اش را می بندد: «بالاخره مملکت همه جور آدم لازم داره، هم نویسنده متعینین و متعینات میخواد، هم نویسنده گدا. منم اگه خواسم نویسنده بشم، میشم نویسنده گداها. این همه نویسنده داریم که دایم دسشون تو پر و پاچه متعیناته. یه شب میرن به یکی از مهمونی های متعینات و زنکی رو تو تاریکی گیر میارن و باش چش و ابرو میان، صب که شد پا میشن و سرگذشت… خودشون رو برشته تحریر در میارن و تازه همین رو مایه دس میکنن برای… بازیای بعدی، و تخصصشونم فقط در همین رشته س. اونا نه از گوهر و جهان سلطون خبر دارن، و نه میدونن یه همچو موجوداتی هم هسن، و نه زبون اونا رو میدونن».

دشتی اما انسانی سنجیده و متفکری آزاداندیش بود که حرف حق را می شنید و گاهی از نقد نمی هراسید؛ تا در پاسخی به چوبک نه (که سال ها پس از انتشار داستان های دشتی، آن هم به شیوه ای رندانه او و چون او را نقد کرده) بلکه وقتی کارو در مجله «امید ایران» با لهجه ای تند و تیز به وی می تازد، این چنین پاسخ می گوید: «متاسفانه وی را نیافتم تا بگویم من گاهی تحت تاثیر مشهودات قرار گرفته و آن را به سبک داستان می نویسم و طبعا مشهودات من در دایره ای ست که زندگانی می کنم و بنابراین اطلاعات و ملاحظاتی که خارج از آن دایره باشد در دسترس من نیست و چون کارم نویسندگی و داستان سرایی نیست نمی توانم در طبقات مختلف اجتماع گردش کنم تا مطابق سلیقه ایشان به مطالب دیگر که منظور ایشان است دست بزنم و خوب است آن موضوع های ناگفته را خود ایشان یا دیگران بحث کنند… به خصوص آن که به تحقیق می توان گفت نود درصد برجستگان و به اصطلاح طبقه اشراف امروزی ایران [نیز] از همان قشر پایین و متوسط اجتماع در این قشر اجتماعی قرار گرفته اند». به راستی چوبک، کارو و دیگران نیز به خطا رفته اند اگر اندیشیده باشند تنها فرودستان و «گداها» آدم های له شده جامعه هستند؛ بی شک فرادستان جامعه نیز داستان هایی دارند که دشتی راوی این داستان هاست؛ داستان فرادستان. جستارهای نویسنده ای نقاد که از سرگذشت زنان پیرامون خود قصه ها پرداخته برای پرسش هایی که از زندگی دارد؛ نوعی زندگی انتزاعی در تجربه های واقعی!

این روایت ها به لحاظ عناصر داستانی تنی نحیف دارند و علاوه بر عادی انگاری، عاری از خلاقیت روایی هستند: غالب روایت ها تنها با نقالی یک نقال و یا خواندن و نوشتن نامه ای شکل می گیرند؛ وصف ها در داستان نظاره کننده ای را می ماند در حال وصف وسواس گون سیمای سحرانگیز زنی با چشم های فتنه انگیز انگار ایستاده در تابلویی نقاشی و نه زنی که جنبش دارد و راز شیفتگی ها همین حرکت اوست در لحظه ای و صحنه ای؛ صحنه ها تکراری، بزم ها یک رنگ، کنش ها محسوس، واکنش ها پیش بینی شده، راوی ها تحلیل گر، پرگو، بی احتیاط -در همه رخدادها آمده اند تا ذهن ها را ساختمند به گفتار آورده، ما را دیدگاهی معین بدهند- فارغ از آن که خود دمدمی مزاج اند و غیرقابل اعتماد! روایتگران پیدایی در حرکت مدام با شخصیت های داستان، گاهی پشت سر، گاهی جلوتر، وقتی در جانب، موقعی درون ذهن و گاه نیز روی زبان شان. به نظر می رسد شخصیت های اصلی داستان ها با دیگران پیرامون خود در صفات و معناها مشترک اند و هیچ آرمانی آنان را جدا نمی کند از خیل خصلت های مشابه، و آن گاه که شخصیتی آرمانی و عمیق پردازش نشود، نمادها و معناها شکل نمی گیرند. شخصیت ها مدام در حال قضاوت هستند و داستان ها سراسر فضای قرائت رای و دفاعیه و صدور حکم. داستان برای دشتی نه قلب که قالب است، نه اصل که وسیله است، بستری برای بیان اندیشه های یک روزنامه نگار اندیشمند و سیاستمند. وی ابزارهای ارتباطی را خوب می شناسد، روزگاری با روزنامه نگاری شفقی سرخ است و حالا کوشیده با چنگ اندازی به داستان در این وادی درباره «زن» بیاندیشد، و می داند که با مقاله ای آتشین هم شاید به اندازه یک داستان عاشقانه نتواند زن زمانه اش را نقد کند و آگاه؛ پس به جای اثری عقلانی به دنبال تاثیری عاطفی در خوانندگان است (اگر عاطفه دری به عقل بگشاید!)؛ رسانه ای برای دیدگاه جست وجوگر دشتی از زندگی زیسته، با شکلی از زندگی که نزیسته! گرچه وی گاهی یادش می رود دارد داستان می نویسد نه یک مقاله یا جستار، و روح یاغی و طاغی اش بر داستان پردازی او سایه انداخته؛ با این حال دامنه مخاطبان به واسطه پرداختن اش به «زن» بسیار وسیع است؛ نه نیمی از جامعه که دو نیم جامعه.

وی خودآگاه -بلکه هم ناخودآگاه- از خود و تجربه هایش می نویسد تا هر آن چه را اندیشیده به ما نشان دهد و حرف هایش را گاه بر زبان مردان و گاهی در دهان زنان می نهد تا یکی ش فریاد بزند، یکی ش آه بکشد، یکی ش غصه گداز، یکی ش قصه پرداز ووو؛ مردان و زنانی از بالانشینان شهر، شهره و متعین و متشخص و زیبا و آگاه که زبان شان فاخر، نگاه شان جست وجوگر، کنش ها و واکنش ها در تعریف و تحلیل فرهنگ، که این ویژگی ها و فرم های داستانی متناسب اند با جایگاه دشتی در تاریخ! و شاید به همین خاطر «خود» را در داستان هایش گنجانده -خودی که ساختار نوشتار اوست- عرفی که شگرد دشتی در بیان بینش و تلقی اش محسوب می شود؛ تلقی اش از زیبایی شناسی زنان و شاهدی برای شناخت عادت ها و مناسباتش.

برازنده ترین صفت برای علی دشتی را واژه «منتقد» به وصف می آورد، وی چه در مقالات تحلیلی-انتقادی خود در نقد سیاست، فرهنگ و جامعه، چه در نقد ادبی با خوانشی تازه از شعر خیام و مولانا و سعدی و ناصرخسرو و حافظ ووو همواره چهره ای پیشتاز و تاثیرگذار بوده و پیوسته در نگاه و نگرش، زبان و بیان و قلم رویکردی انتقادی داشته است. شیوه ای ذوقی که بر ترسیم «صورت ذهنی» استوار بوده، چنان چه وی در نقد خواستار نوعی آفرینش هنری مبتنی بر ذهن و تحت تاثیر ذوق می بود و می دانست که «سلیقه و ذوق اشخاص مانند قیافه آنها مختلف است، بلکه به مشکل مهم تری هم اشاره می کند: مشکل [دیگر] ذوق و پسند خود شخص است که پیوسته بر یک قرار نمی ماند». دشتی بر این باور بود که: «خواندن یک اثر تصوری از پدیدآورنده آن در ذهن ما ایجاد می کند» تا در نتیجه وظیفه منتقد را بازتاب «صورت ذهنی» از واقعیت خارج از ذهن تعریف کند؛ تعبیری که خود تعریفی هرمنوتیکی از نقد است. «مهم ترین هدف او از نقد، «ترسیم صورت معنوی» شاعر یا نویسنده است و، به نظر او، شایسته توجه این است که هنگام ترسیم صورت معنوی یکی از بزرگان فکر و ادب اعتماد انسان باید بر آثار آنان قرار گیرد و در درجه دوم به روایات» و با تکیه به «ذات معنوی» خالق اثر معتقد است وی «خارج از متن، و به طریق اولی، خارج از ذهن مخاطب وجود ندارد. خواندن متن مخاطب را دچار انفعال روحی می کند و همین «انفعال روحی» است که صاحب اثر را در ذهن مخاطب پدید می آورد [و] می کوشد برای نظر خود پشتوانه فلسفی هم فرا آورد [که:] بسیاری از فلاسفه، خارج از وجدان و ذهن انسان، عالمی و حقیقتی را نمی شناسند». یعنی واقعیت موجود را به نفع حقیقت وجود رها کرده می گوید: «[هدف،] شناختن قیافه حقیقی و بازیافتن روح و فکر صاحب اثر است». شیوه ای که در آن متن هم موضوعیت نداشته و تنها ابزاری برای بیان «صورت ذهنی» شاعر یا نویسنده است. به عبارتی دشتی «به خود متن هم، به عنوان یک وجود مستقل و خارج از ذهن، توجهی ندارد. آنچه برای او اهمیت دارد شکل ذهنی یا انتزاعی متن است: «من به همان قیاس که برای لذت می خوانم، نه کسب معلومات، در نگارش هم به ترسیم صور ذهنی خودم می پردازم» و شعارش این است: «هنرمند تابع موهبت و قریحه و تاثیرات روحی و فکری خود» است و اگر چنین نباشد «بی شبهه هنر خواهد مرد». پس ارزش اثر هنری در نگاه دشتی «کپیه کردن ظاهر طبیعت نیست بلکه بیرون افتادن اسرار روح هنرمند است».

هنر دشتی در نوشته هایش، حضور ملموس «ذات معنوی» اوست؛ چه با نام و امضاء مستعار «فاخته»، «ع-سوفار»، «مجهول»، «نویسنده مجهول» و «ش. ع. دشتی» پای مقاله ها و چه با قیافه های مستعاری که در روایت های داستانی اش او را نماینده اند. به قول یحیی خشاب مورخ و دانشمند نامی مصری: «هر کس دشتی را خوب بشناسد خصایص او را در کتابش خواهد دید». شبیه و شبحی که دشتی خود چنین تعبیرش می کند: «هنگامی شبح نویسنده ای [در اثرش] ظاهر نمی شود که نوشته او صرفا نقل گفته های دیگران باشد. ولی همین که پای درایت به میان آمد طبعا شبح فکر و روح نویسنده کمابیش نیز با آن همراه می شود».

آشکارگی این شبح در متن ها چنان هویداست که گاهی مرز میان نویسنده واقعی و نویسنده پنهان برداشته شده. «متن های روایتی با عبارت پردازی های خود به ناچار صدای روایتگر را نمایان می کنند -لحن گوینده ای پنهان که نگاهی خاص به موضوع اش و جایگاهی ویژه نسبت به خوانندگان اش دارد». نویسنده ای پنهان که «هم روایتگر [است] و هم شخصیت ها را اداره می کند». شاید تحلیلگران تاریخ سیاسی، شخصیت پردازی زنان داستان های دشتی را به نفع سیاست های نظام حاکمه تعبیر و علی دشتی را نویسنده ای در خدمت ایدئولوژی تجددگرای پهلوی به شمار آورند؛ اما تحلیل ادبی با نگرش به متن، دشتی بیرون از داستان ها را به تذکره نویسان می سپارد. با رد «واقعیت باوری ساده اندیشانه» تاکید دارم که داستان هیچ تصویر راستین و شفافی از واقعیت عینی دشتی در اختیار ما نمی گذارد، و آن چه پدیدار است صورتی خیالی و یا در تعریف حقیقت است، چراکه محتوای داستان ها را «فقط می توان همچون محتوایی بازنموده تجربه کرد».

لحن دشتی برای هر که یک بار از او نوشتاری خوانده باشد را به راحتی می توان بازیافت؛ حتی کتابی را که نام وی بر آن نبود هم به واسطه همین لحن به قلمش منسوب کردند! این زبان دشتی است که او را واداشته چشم اندازهایش را بنویسد؛ زبانی گاه نیش زننده، گاه لیس زننده، گاه شیرین، گاه تلخ، گاه دراز و گاه جویده جویده، که هر بار گفت وگویی را می سازد، گفتمانی نقاد یا شاعرانه یا فیلسوف مآبانه، تملق گو یا متعهد ووو.

وین بوت معتقد است: هیچ روایتی را نمی شود صرفا «نشان داد»، یعنی آن را به طور مستقیم و عینی و بدون دخالت نویسنده و توضیح هایش عرضه کرد. همیشه گوینده ای در داستان ها حضور دارد، و «هنگامی که سخن می گوییم یا می نویسیم، واژه ها و جمله هایی که برمی گزینیم طنین خاصی برای شنوندگان یا خوانندگان مان دارند و معناهایی پنهان را منتقل می کنند که بخش عمده آن از اختیار ما خارج است.»

بی شک ساختار متن ها، در رسیدن به پاسخ چرایی و ره یافت به چگونگی این پرسش که: علی دشتی چرا و چگونه به «زن»ها پرداخته؟ و معرفی نویسنده اش سهیم است. چهره نهان این «نویسنده پنهان» آشکارا در راویان و شخصیت های نر و ماده و صداهای بم و زیر آنان قابل رهگیری است. نویسنده ای صریح، پرگو، نغز و داستان گو، که عقیده ها و عقده هایش را به قلم آورده چه بازنده چه برنده. او خواننده را وامی دارد همه «من» داستان ها را او پنداشته، انگار صدای دیگر نقش ورزان را تقلید می کند! نقش ورزانی اسیر عشق و هوس. «من»های عاشق و به وصف معشوق دل خوش، چه در صورت چه به سیرت!

این حکایت ها را اگر به واسطه دیدگاه انتقادی نویسنده واقعی اش -ترسیم صورت ذهنی- بازخوانی کنیم، وجوه حضور دشتی به شکل های گونه گونی ظاهر می شود:

راوی به مثابه شکلی از حضور دشتی در روایت ها یک «روایتگر اعترافگر» نیست (جز در ناداستان ها که اعتراف امری بدیهی ست.) راویان «داستان گو» هستند و نمودش را در ساختار روایت ها شاهدیم چنان که جمعی حاضر می شوند و نقالی آغاز می کند به گفتن و پرداختن نقلی. آن ها گاهی فاصله شان را با دشتی نویسنده حفظ می کنند.

صدای «بالغ و فیلسوفانه» دشتی نیز از طنین نازک اندیش دخترانه-زنانه شخصیت ها قابل تمیز است؛ آن گاه که وصف احساس های زنانه در لحن روایت مردانه دشتی تصنعی جلوه می کند -چه آن که نفوذ به درون آن ها و حتی نشستن در دیدگاه و گفتمان و اندیشه ایشان نیز افاقه نمی کند- به همین دلیل شخصیت های دشتی به او وابسته اند و هیچ استقلالی از خود ندارند.

جستارنویسی و مقاله نویسی دشتی نیز شیوه دیگر ظهور اوست. برخی داستان ها با یک مقدمه -به سبک سرمقاله های روزنامه ای- به شرح درون مایه یا داوری های وی درباره معناهای نهفته در متن می پردازند.

نقد و اعتراض نیز که ویژگی اصلی شخصیت دشتی است، جای جای روایت ها مشروح و مشهود آمده اند در نقد مفهومی یا بسط موضوعی که شرح شعور دشتی ست. وی تحت تاثیر مطالعات خود گاهی خیام گون، گاه حافظانه، وقتی سعدی وار به بازآفرینی و بازگویی اندیشه های اندیشمندان مورد نظرش در قالب بازخوانی شعری و شاعری پرداخته، و این است همان چهره دشتی در نقشی از حافظ و سیری در دیوان شمس و دمی با خیام و در قلمرو سعدی.

تاثیر ادب فرانسه نیز در آداب دانی و نگرش هایش در باب زن و آزادی زنان، مشهود است، و به جز واژه های وام گرفته از زبان فرانسوی، در زبان داستان نیز متاثر از اندیشه های اندیشمندان غربی به خصوص آناتول فرانس «پادشاه نثر» بوده و وجود ایشان و اندیشه هایشان در نقل  قول های دشتی پربسامد است.

صراحت در لهجه و لحنی نیش دار برای ابراز عقیده -حتی گاه با طعن حکومت و طعنه به شاه- ابزار ستودنی دیگری ست که به کار بسته و با آن که دشتی سیاستمدار در جهان داستانی خود گرایش سیاسی نداشته، گه گاه به دقیقه یا کنایه اشاراتی ایدئولوژیک دارد. گاهی نیز نویسنده پنهان متن ها در یک مواجهه آیرونیک مستقیم در ماجرا ورود می کند.

با این حال تناقض ها در داوری شخصیت ها از سویی نیز می تواند نشانه روح آزاداندیش دشتی در بازتاب گوناگونی آرا باشد، تا او هرگز نکوشد هر آن چه را می خواهد به کرسی نشانده بلکه آن چه را ارزش پنداشته گاه در نقض آن سخاوتمندانه بشنود، شنیدنی که برابر است با بازگفتن. همو که روزگاری در مجلس شورای ملی این منطق را نطق کرده که: «… باید فکر کنیم که دختر را برای چه [به] مدرسه می فرستیم. برای این که وقتی بیرون می آید، بچه داری خوب بتواند بکند، خانه داری خوب بلد باشد، معلومات داشته باشد که آن معلومات را از طفولیت و از شیرخوارگی به بچه یک ساله تا وقتی که مهیای مدرسه می شود، بیاموزد. برای اینهاست. ملاحظه بفرمایید یک دختر مثلثات و جبر و مقابله می خواهد چه کند؟ و فایده اش چیست و در عوض اگر مناژ (خانه داری) و طباخی به آنها خوب یاد بدهند، لباس دوزی به آنها خوب یاد بدهند، موسیقی به آنها یاد بدهند، این خیلی به مراتب بهتر است». حال ذوق و پسندش بر آن قرار نمانده و بر حسب انفعالات روحی یا خواهش های نفسانی، بلکه هم روشنگری، موضعی سراپا مدافع بهره مندی زنان از حقوق حقه خود می گیرد، چرخشی در اندیشه و تغییری در سوی راه رفته، که خود چنین تعبیرش می کند در نقد حافظ: «بدیهی است تغایر در گفتار شاعری [یا نویسنده ای]، نقص و عیب او نیست، بلکه دلیل بر کمال شاعری [یا نویسندگی] او تواند بود».

زنان علی دشتی یک پرسش اساسی دارند: «سرمایه زندگانی زن در دنیای ظالم و مادی و پر از شهوت ما چیست؟» جامعه ای پدرسالار که در آن «مردها با تحمیل سلطه و اقتدار خود، ما [زنان] را به این گونه زندگانی عادت نداده اند» چه زندگانی؟ «زندگی با میل و اراده». آنان نمی خواهند بشر شماره دو باشند، و مدام می پرسند: «[چرا] اراده مرد محترم است ولی اراده زن نه. عفت و پاکدامنی در زن الزامی است ولی در مرد تزیینی. مرد اگر حق و شان زن را تحقیر کند عیبی ندارد ولی اگر زن این کار را کرد خطاکار و گناهکار و مجرم است… کوچکترین فداکاری از طرف مرد به دیده تقدیر نگریسته می شود ولی بزرگترین فداکاری زن امر عادی و طبیعی است… اگر مردی دوست بدارد معذور ولی زن ملوم… عشق در مرد شریف و مقدس است و در زن، دون و خسیس و آلوده… [چرا مردها] هر غلطی را از طرف خود یک کار عادی و قابل اغماض و از طرف زن گناه می دانند…» آنان نمی خواهند جزئی از متعلقات مرد باشند، نمی خواهند جاریه و برده باشند، عصیان می کنند و فریاد می کشند: «جهنم! مگر مردها از ما بهترند!؟» و به جامعه ای که زن را تنها برای استیفای لذت و شهوت خود ساخته و پرداخته خیانت می کنند؛ تا تکرار غالب ماجراجویی های زنان داستان های دشتی در «رابطه با دیگری» -به صورت پنهانی- نه فقط برای پرداختن به یک معضل اجتماعی در فرادستان جامعه به عنوان نمودی از آزادی بی بندوبار، بلکه نشانه ای برای پرداختن به «خود» باشد؛ زنانی که می خواهند از مختصات محدوده ای که مردان برای شان ترسیم کرده اند بگریزند: نه ملک، نه ملک، که مالک باشند، مالک خود.

بخواهیم اگر پرتره نویسنده را که از خوانش روایت های داستانی اش انتزاع می شود ببینیم، علی دشتی چنین می نماید: «بی تاب و بدگمان، آراسته و خوش لباس، رند و نظرباز، آداب دان و فرنگی مآب، دادخواه، حقیقت جو و حقیقت گو، مجبور مختار، خودنما و خودستا، هوسباز و جذاب، پرمایه و سنجیده، خوش قریحه و خوش اخلاق، متکبر، منکر به عوالم معنوی، «حساس و سریع التاثیر»، معتمد به نفس، رمانتیست، آزاد و آزاداندیش، متفکر و منتقد، همه چیزدان، نظریه پرداز، شاکی، دمدمی مزاج، اهل قلم، شهرت طلب، زن دوست و زیبایی پرست، شعردوست و ایران پرست، عاشق فرانسه و عشق آناتول فرانس، صریح و صادق، هنرمند و طالب هنر، بی قرار و خستگی ناپذیر، نقال و مجلس آرا، جدی، شوخ، زیرک، ادیب و اندیشمند و سیاست مند، دشمن تعصب و خشکی و نادانی و عاشق زندگی و زیبایی… جمع اضداد صفاتی که «صورت معنوی» خالقی در سیرت آفریده های خود است.

– «پژوهشگران معاصر ایران»، هوشنگ اتحاد، فرهنگ معاصر، چاپ اول، تهران ۱۳۸۳

– «زبان شناسی و رمان»، راجر فاولر ترجمه محمد غفاری، نشر نی، چاپ اول، تهران ۱۳۹۰

– «متفکران بزرگ زیبایی شناسی»، گردآوری الساندرو جوانلی (گروه مترجمان)، نشر لگا، چاپ دوم، تهران ۱۳۹۸

– «فتنه»، علی دشتی، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، چاپ هشتم، تهران ۱۳۵۱

– «جادو»، علی دشتی، انتشارات کتابفروشی ابن سینا، چاپ دوم، تهران ۱۳۳۳

– «کاخ ابداع»، علی دشتی (به کوشش دکتر مهدی ماحوزی)، انتشارات زوار، چاپ اول، تهران

منبع شرق