این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
به مناسبت بازگشت طالبان به افغانستان!
آسیب شناسی زنان در روزگار حکومت طالبان در رمان
«هزار خورشید درخشان» نوشته‌ی خالد حسینی
جواد اسحاقیان
در نخستین روزهای خرداد ماه امسال {۲۰۰۷} نیویورک تایمز در یکی از بررسی های کوتاه کتاب خود با عنوان ارزش زن در کابل، از گربه ی خانگی هم کم تر است نوشته ی "میچیکو کاکوتانی" و در معرفی رمان تازه ی هزار خورشید درخشان "خالد حسینی" نویسنده ی افغانی تبار آمریکا، به مقایسه ی این رمان با رمان پیشین وی با عنوان بادبادک باز پرداخته آن را بازتابی از موقعیت زنان افغانستان پیش و پس از کودتای "داوودخان" تا اکنون دانسته و نوشته است :
" در حالی که بادبادک باز بر پدران و پسران و دوستی میان آنان متمرکز شده، رمان اخیر نویسنده هزار خورشید درخشان مادران، دختران و دوستی میان زنان را در کانون توجه خود قرار داده است " (کاکوتانی، ۲۰۰۷) .
با آن که نویسنده، زن نیست و رمان تازه ی او را نمی توان مشمول رمان فمینیستی به معنی اخص اصطلاح به شمار آورد، به خاطر اِشرافی که بر فرهنگ ملی، روان شناسی اجتماعی و تاریخ افغانستان از یک سو و آشنایی ای که با دستاوردهای جنبش های زنان غرب و ایالات متحد آمریکا به ویژه پس از مهاجرتش به این کشور در ۱۹۸۰ دارد، رمان وی را می توان مطالعه ای در مقام و موقعیت زن افغان در سی سال اخیر دانست. آنچه بر ارزش این رمان و دست کم در کشور ما می افزاید، همانندی موقعیت اجتماعی، تنگناها، فشارها و اَشکال مبارزه برای کسب آزادی های مدنی و برابری اجتماعی است که هرچند در چند و چون متفاوتند، در ماهیت و نفس مبارزه ی اجتماعی، یکسانند. دو بار ترجمه و سه بار چاپ بادبادک باز و دست کم دو ترجمه از هزار خورشید درخشان و شمارگان یازده هزاری یکی از ترجمه ها در کشور ما، از اقبال عمومی خوانندگان این دو رمان به طرح دشواری های همانند مردم دو کشور حکایت می کند. برخی از نمودهای آسیب شناسی موقعیت اجتماعی ناگوار زنان را در کشور همسایه ی خود مورد بررسی قرار می دهیم :
۱٫آسیب چند همسری: دست کم یکی از علل دشواری های زناشویی در حیات خانوادگی و اجتماعی زنان در این رمان، تعدد زوَجات مردان افغانی است. چند همسری ـ که به ظاهر نشانه ی توانایی و اختیار شوهر است ـ در نهایت به ناتوانی مرد می انجامد و او را در اوج اختیار و مرد سالاری، زبون زنان و دشواری های زندگی زناشویی می کند. نمود عینی این ناتوانی را در رفتار "جلیل" پدر "لیلا" می توان یافت. او به خاطر تنعم مادّی و برخورداری از مواهب زندگی اقتصادی، سه زن شرعی دارد اما از کلفت خانه ی خود "نانا" یا مادر بعدی "مریم" نیز نگذشته است. طبیعی است که زنان شرعی شوهر به خاطر وابستگی به طبقات مرفه تر اجتماعی، وجود زنی بی سواد، روستایی و بی فرهنگ چون "نانا" را برنتابند و به طردش اشاره کنند. او به هنگام درد دل با دخترش می گوید که چگونه همسران "جلیل" او را زشت و دختر پست فطرت یک سنگتراش پیش پا افتاده خطاب کرده بودند و چطور وادارش کرده بودند:
در هوای سرد بیرون، آن قدر رختشویی کند تا صورتش کرخت شده و انگشتانش سرما بزند. سهم ما از زندگی همینه مریم؛ زن هایی مثل ما فقط تحمل می کنن. تنها چیزی که ما داریم همینه " (حسینی، ۱۳۸۶، ۲۴) .
"جلیل" با آن که مَنِشی فرهیخته دارد، از نظارت بر زنان متعدد خود ناتوان است. او به اشاره ی سه همسر قانونی و متنفذ خود ناگزیر می شود "نانا" را با دختر خردسالش از شهر هرات به روستای دورافتاده ای به نام "گل دامن" بفرستد؛ هر ماه برایشان سامان زندگی ارسال دارد و هر هفته خود روز پنج شنبه برای دیدار کوتاهی با آن دو، رنج سفر را بر خود هموار کند. چون "مریم" پانزده ساله قصد می کند بی موافقت مادر، خودسرانه به خانه ی پدر رفته با وی زندگی کند، زنان متحد پدر برایش شوهری ناموزون، بی فرهنگ، خشن و پنجاه ساله دست و پا و در همان نخستین روز ورود، وی را به ازدواج مجبور می کنند. بازتاب انفعالی و سکوت جبونانه ی "جلیل" ـ که اثری از "جلال" در او نمی توان یافت ـ در مجلس عقدکنان ِ چند دقیقه ای و بی رونق او، دلالتگرانه است و از ناتوانی این سرمایه دار سرشناس هرات نشان دارد. " لیلا " در اوج درماندگی و احساس فشار همسران خودخواه پدر، نظر پدر را می پرسد :
" سکوتی بر اتاق حکم فرما شد. جلیل مرتب حلقه ی ازدواجش را در انگشت می چرخاند و در چهره اش نگاهی خسته و درمانده دیده می شد . . . دهانش را بازکرد اما تنها صدایی که شنیده شد، ناله ای دردناک بود . . . جلیل با صدایی نازک و گرفته گفت: مریم! لعنتی! این کار رو با من نکن و طوری این جمله را بر زبان آورد که گویی این او است که دارد بلایی بر سرش می آید " (59ـ ۵۸) .
"جلیل" نسبت به "نانا" و دختر خود بی احساس نیست. هر هفته به آن دو سر می زند؛ حد اقلّ نیازمندی هایشان را برطرف می کند، برای دخترش هدایایی می برد. با این همه، چنان مقهور زنان خویش است که حتی جرئت نمی کند دختر خود را در نخستین شب ورودش به شهر، بپذیرد و زن:
" شبی را تا صبح در پشت درِ ِ بسته به صبح می رساند (۴۱) .
آسیب چند همسری گذشته از زنان، مرد را هم تباه می کند. "رشید" شوهر دیوصفت و تحمیلی "مریم" نیز از آسیب چند همسری ایمن نیست. او همسر نخستین را به خاطر بی فرزندی طرد و تحقیر می کند و در پی حادثه ای "لیلا" را ـ که همه ی اعضای خانواده ی خود را در جنگ از دست داده است ـ به عقد خود در می آورد. با این همه، خشونت جسمی، تحقیر و خشونت روانی همسران، فقر و خودخواهی، زنان ستم دیده ی وی را یگانه ساخته در پی ضرب و شتم سختی ـ که بیم کشته شدن هر دو زن می رود ـ "رشید" به دست آن دو زن، کشته می شود. "مریم" :
" بیل را در دستش چرخاند تا لبه ی تیز آن به حالت عمودی باشد و همین طور که این کار را می کرد متوجه شد که این، اولین بار بود که زندگی و سرنوشتش را خودش رقم می زد و همراه آن، مریم بیل را پایین آورد. این بار هر آنچه را که در وجودش داشت، به پای آن گذاشت " (383) .
با این همه، آسیب چند همسری بر زنان، گران تر می آید و نخستین قربانی "نانا" است. او دختر خود را در بدترین وضع ممکن، به دنیا می آورد. او که به بیماری صرع نیز مبتلا است، در اتاقکی تنها و در روستایی نزدیک هرات به تنهایی فرزند خود را می زاید :
" نانا گفت: جلیل حتی زحمت آن را به خود نداد که دکتر خبر کند، نه حتی یک ماما. با این که می دانست ممکن است اجنّه توی جلدش بروند و هنگام زایمان دچار غش بشود. او تک و تنها در حالی که چاقویی روی زمین سرد کلبه در کنار خود گذاشته بود غرق در عرق دراز کشیده بود. وقتی درد شدید می شد، بالش رو گاز می گرفتم و اون قدر جیغ می کشیدم تا صدام دورگه می شد اما بازم کسی نبود تا عرق صورتمو پاک کنه و لیوان آبی به دستم بده. می دانی مریم جان، تو هم هیچ عجله ای نداشتی. تقریبا ً دو روز تمام منو وادار کردی روی همون زمین سخت و سرد باقی بمونم. من نه غذا خوردم و نه خوابیدم. تنها کاری که از من سر زد، این بود که دعا بخونم و به خودم فشار بیارم و امیدوار باشم تو زودتر به دنیا بیایی. بند نافی که تو رو به من وصل می کرد، خودم بریدم. برای همین خاطر چاقو داشتم " (16ـ ۱۵)
یکی از نمودهای زندگی چند همسری، خوارمایه کردن یک همسر در چشم دیگری و تمجید از همسر دیگر است. این رفتار نکوهیده نه تنها میان همسران نسبت به یکدیگر خشم و نفرت برمی انگیزد، بلکه شوهر را در چشم همسران خفیف می کند. "رشید" پیوسته چنین رفتاری دارد و به "لیلا" می گوید :
" نباید ازش ناراحت بشی. اون ساکته. چون اگه کسی حرفی برای گفتن نداره، همون بهتر که چیزی نگه. آخه من و تو شهری هستیم اما اون دهاتیه؛ حتی دهاتی هم نیست. نه، اون توی یه کلبه ی گلی بیرون دِه بزرگ شده. باباش گذاشته بودش اونجا. براش تعریف کردی مریم؟ بهش گفته که حرامی [ حرامزاده ] هستی؟ . . . اما خوب با توجه به همه چیز، خارج از حُسن هم نیست. خودت خواهی دید لیلا جان؛ مثلا ً پوست کلفته؛ کارگر خوبیه و ادا و اطوار هم نداره. این طوری بگم : اگه ماشین بود، ولگا می شد . . . تو برعکس، یه ماشین بنز می شدی؛ یه بنز نو و درجه ی یک و براق . . . آدم با بنز . . . یه مراقبت هایی هم بکنه. به خاطر خوشگلی و جنسش منظورمه . . . تو ملکه ی این خونه هستی و این جا هم کاخ تو است. هر کار لازم داشتی به مریم میگی و اون برات انجام میده. مگه نه مریم؟ " (241ـ۲۴۰)
۲٫آسیب تبعیض جنسی: کشور افغــانستان از پس افتاده ترین جــوامع خاور میانه است و در آن، نمودهای حیات شهرنشینی امروز کمتر به چشم می آید. ساخت اجتماعی ـ اقتصادی این کشور در وجه غالب خود، عشایری و قبیله ای است و طوایف گوناگون تاجیک در غرب و شمال [۲۵%جمعیت کشور]، پشتون در شرق و جنوب [۳۸%]، هزاره در مرکز [۱۹%]، ازبک در شمال [۶%]، غلزایی ( در اطراف قندهار ) و چند قبیله ی کم اهمیت تر مانند بلوچ و ترکمن، بیش تر ذهنیت اجتماعی سنتی دارند و مظاهر زندگی شهری نو حتی در شهرهای بزرگ تر آن نهادینه نشده است و حتی حیات سیاسی کشور به چند و چون "جَرگه" ها بستگی دارد که انجمن های اداری ـ سیاسی قبایل افغانستان شمرده می شوند (بشیریه، ۱۳۷۸، ۲۸۸) .
حضور فعال و یگانه ی مردان در حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، جایی برای ابراز وجود برای جمعیت زن کشور باقی نمی گذارد. زن در چنین جوامعی شخصیت حقوقی آشکاری ندارد و در وجه غالب، از داشته ها و متعلقات مرد به حساب می آید. برتری جنس مرد بر زن از همه ی نمودهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی پیدا است. در ذهنیت سنتی، محافظه کارانه و پس افتاده ی ایلیاتی، فرزند پسر، آبرو و منزلت اجتماعی می آفریند و فرزند دختر، مایه ی سرشکستگی مرد می شود. این باور سنتی را در رفتار "رشید" شوهر مشترک "مریم" و "لیلا" آشکارا می توان یافت. علاقه ی وی به پسر چندان است که پیش از تولد فرزندان همسران خود، برایشان لباس پسرانه می خرد :
" مریم دلش نمی خواست رشید تا این اندازه به این مسئله دل ببندد که فرزندشان حتماً پسر باشد. با این که مریم از این بارداری خوشحال بود، این توقع رشید او را زیر فشار می گذاشت. روز پیش، رشید بیرون رفته و پس از بازگشت به خانه، پوستین پسرانه ای ـ که با نخ های ابریشمی سرخ و زرد قلاب دوزی شده بود ـ خریده بود " (97) .
وقتی "لیلا" در نخستین زایمانش، دختر می آورد، با بازتاب منفی شوهر روبه رو می شود :
" بعضی وقت ها قسم می خورم، بعضی وقت ها دلم می خواد بذارمش توی یه جعبه و بندازمش توی رودخونه ی کابل؛ مثل بچگی حضرت موسی. لیلا هیچ وقت نشنید که رشید بچه را به نامی که رویش گذاشته بود، صدا کند: عزیزه. همیشه اسمش "بچه" بود یا اگر خیلی کلافه بود "اون چیز" (256) .
این تبعیض جنسی میان فرزند دختر و پسر در جمع بندی نهایی، از تبعیض میان زن و مرد ناشی می شود. دقت در آنچه یک به اصطلاح قاضی جوان "طالبان" به هنگام محاکمه ی "مریم" در مورد تفاوت میان این دو جنس بر زبان می راند، این حکم را تأیید می کند. او با ذکر این تفاوت، درستی برخی از احکام دینی موقوف به این تفاوت را نیز توجیه می کند :
" خداوند ما را متفاوت آفریده است: شما زنان و ما مردان را. مغزهای ما فرق دارند. شماها نمی توانید مثل ما فکر کنید. دکترها و دانشمندان غربی این را ثابت کرده اند. به خاطر همین است که ما فقط یک شاهد مرد در برابر دو شاهد زن می خواهیم " (400) .
اکنون که سخن به باور برتری طبیعی مرد نسبت به زن مطابق احکام دینی و باورهای اجتماعی رسید، باید اندکی متوقف شد و رویکرد فمینیستی را در قبال این مسئله ی مهم مورد بررسی قرار داد. در استدلال "قاضی" جوان "طالبانی" چند نکته قابل تأمل است :
- خالق زن و مرد، خدا است و لابد تفاوت موجود میان این دو "جنس" مشیت بالغه ی الهی است.
- تفاوت های موجود میان زن و مرد، خاستگاه زیست شناختی دارد و این دو "جنس" به اعتبار زیست شناختی، نمی توانند مانند هم فکر کنند. "زنان" از نظر فکری و "مغزی" با "مردان" فرق دارند.
- دانش جدید و "دانشمندان غربی" به تفاوت زیست شناختی در ساختمان بدن و عملکرد اعضای این دو جنس متفاوت پی برده اند و درستی احکام الهی را ثابت کرده اند.
- همه ی قراین، ثابت می کند که جنس "مرد" از جنس "زن" برتر و کامل تر است و به همین دلیل برخی سمت ها و توانایی ها ( مانند شغل قضاوت ) و رفتارها و نقش ها ( شهادت دادن زنان در دادگاه ها و مانند آن ) به "جنس" افراد بستگی دارد. چون زن" نصف مرد " به شمار می آید، شهادت او هم، نیمی از شهادت یک مرد حساب می شود.
ناآگاهی زنان افغانی از حقوق اجتماعی و آزادی های مدنی خود و فقدان نهادها و تشکیلاتی که به زنان در روند دفاع از حقوق اجتماعی آنان کمک کند، زنان افغانی را در موضعی منفعل، ایستا، مطیع و شکیبا قرار می دهد و اگر مانند "مریم" و "لیلا" بازتابی در برابر این اندازه ستم اجتماعی مردان از خود نشان می دهند، رفتاری لحظه ای، احساسی و هیجانی است. این گونه رفتار منفعلانه، مرد را در بازتاب های مرد سالارانه اش از نوع خشونت جسمی و روانی، مُحق جلوه می دهد و جسورتر می کند.
۳٫آسیب جسمی و روانی: وقتی مرد تصور کند که زن و دختر در جامعه، شخصیت حقـوقی ندارد و جزء دارایی های ناطق او به شمار می رود "حق" ابراز خشونت را برای خود محفوظ می داند. "رشید" یک بار به نشانه ی ناخشنودی از پخت غذای "مریم" بیرون رفته با مشتی سنگ ریزه برمی گردد :
" دستان قوی او آرواره ی مریم را گرفتند و دو انگشتش را در دهان او فرو برد؛ دهانش را بازکرد و بعد سنگ ریزه های سخت و سرد را در آن ریخت. مریم مِن مِن کنان دست و پا می زد اما رشید به فروکردن قلوه سنگ ها ادامه داد . . . رشید فریاد کشید: "بجو" . مریم جوید . چیزی در ته دهانش شکست . . . و بعد رفت و مریم را تنها به حال خود رها کرد تا قلوه سنگ و خون و بقایای دندان های آسیاب شکسته اش را تف کند " ( 115ـ۱۱۴) .
گاه خشونت جسمی و روانی "رشید" ابعادی جدّی تر می یابد و همزمان شروع به ضرب و جرح زنان خود می کند . او زنان خود را به خطا متهم می کند؛ آنان را به مجازات ضرب و جرح محکوم؛ حکم را اجرا و هر یک از زنان خود را در اتاقی حبس می کند :
" لیلا مشتی را که به سویش روانه [ حواله ] شده بود، ندید . لحظه ای بعد با چشمان از حدقه بیرون زده و صورت قرمز روی زمین افتاده بود و سعی می کرد نفس بکشد . . . پس از آن کسی موهایش را گرفته او را روی زمین می کشید. موهای لیلا از پوست سرش کنده شدند و چشمانش از شدت درد، غرق اشک شد . . . رشید را دید که پس ِ گردن مریم را گرفته او را دور حیاط می کشد. روی دستان رشید، صورت، مو، پشت گردن و پشت مریم پر از خون بود و پیراهنش از جلو تا پایین جِر خورده بود . . . رشید، مریم را به درون انبار هل داد و لیلا نگاه می کرد. رشید به داخل انباری رفت و با چکش و چند تکه الوار بیرون آمد. درهای دو طرف انبار را بست . . . رشید مشغول کور کردن پنجره ها با تخته ها شد " (292ـ۲۹۰) .
این خشونت جسمی و روانی گاه از مرزهای روابط زناشویی فراتر رفته، به رفتار سیاسی بدل می شود. اگر شوهر حق دارد همسران خویش را به هر دلیل کتک زده در اتاقی یک شبانه روز حبس کند، مأموران دایره ی عقیدتی ـ سیاسی به عنوان مجریان شریعت نیز حق مسلم خود می دانند که زنان را در گذرگاه های عمومی و خیابان ها مورد ضرب و شتم قرار دهند. "لیلا" به خاطر فقری که بر خانه سایه افکنده، دختر خود "عزیزه" را به یتیم خانه تحویل داده تا دست کم از گرسنگی نمیرد، اما برای این که بتواند به او سر بزند، باید ضرورتاً با مردی از منسوبان خود در خیابان ها تردّد کند. "رشید" ـ که دختر را نمی خواهد ـ از همراهی همسر خودداری می کند. ناگزیر "لیلا" به تنهایی و با علم بر پیامدهای وخیم آن، خطر می کند:
" یک روز یک طالب جوان، لیلا را با آنتن رادیو شلاق زد و آخرین ضربه را محکم پشت گردنش زد و گفت : ' یک دفعه ی دیگه ببینمت ، آن قدر می زنمت تا شیر مادرت از مغز استخوان هات بزنه بیرون ' . . . گاهی وقت ها در عرض یک روز سه یا چهار بار دستگیر، بازجویی و توبیخ می شد. بعد شلاق ها پایین آمده آنتن ها، هوا را می شکافتند و بعد با جان کندن، افتان و خیزان بدون این که توانسته باشد حتی نیم نگاهی هم دخترش را ببیند، خونین و مالین به خانه می آمد. به زودی لیلا یاد گرفت تا حتی در هوای گرم هم، زیر برقعش، دو سه لایه لباس اضافی و ژاکت بپوشد تا آستری [ حایلی ] در برابر شلاق هایش داشته باشد " (349) .
۴٫ آسیب بی سوادی: در افغانستان سواد آموزی نه تنها برای دختران، بلکه حتی برای پســـران نیز نهادینه نشده است. شماره ی اندک کسانی که از زیور آموزش در سطح ابتدایی و دبیرستانی برخوردار شده اند تأسف انگیز است. مطابق برآوردهای "یونسکو" ( کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان ) میزان بیسوادی در میان زنان افغانستان در اواخر سال ۱۹۹۹ بیش از ۹۰% بوده است. همین مطالعه نشان می دهد که تنها در حدود ۳ % دختران افغانی از تحصیلات ابتدایی برخوردارند (کمال حسین، ۲۰۰۱). یکی از دلایل محرومیت دختران افغانی از نعمت سوادآموزی، فقر بیش از اندازه ی خانواده های آنان است که آنان را از این نعمت بازمی دارد. میانگین درآمد سرانه ی مردم افغانستان در سال ۲۰۰۵ چیزی کم تر از ۲۰۰ دلار آمریکایی بوده است. . . بر همین اساس، مطابق برخی داده ها تنها ۵/۱۳% خانواده های افغانی می توانند از نعمت تحصیل برخوردار شوند (AIHRC ،۲۰۰۶، ۱۶) .
نمودهای بی سوادی، فقر و مزیت تحصیلی در شخصیت های زن رمان آشکار است. "مریم" به دلیل فقر اقتصادی از رفتن به دبستان محروم می شود، ناگزیر پس از ازدواج شخصیتی مطیع، ساکت، صبور و ناآگاه از محیط بیرون بار می آید و "رشید" بر پایه ی همین نقطه ضعف ها از وی سوء استفاده می کند. "مریم" از تحولات سیاسی بیرون از خانه ی خود کوچک ترین اطلاعی ندارد و "رشید" که دوست دارد با همسر خود در باره ی این مسائل حرف بزند، این اندازه ناآگاهی اجتماعی او را برنمی تابد و تحقیرش می کند. در این گفتگوهای کوتاه و استثنایی "مریم" دریایی از سؤال است ؛ سؤالاتی که "رشید" حوصله ی پاسخ گویی به آن ها را ندارد: "کمونیست چیه؟"، "کارل مارکسیستی کیه؟ ". "مریم" پرسید :
" این کمونیست ها عقیده شون چیه؟ به چی اعتقاد دارن؟ " رشید خنده ای کرد و سرش را تکان داد. به نظر مریم طوری که او دستانش را روی هم گذاشت و چشمانش را حرکت داد، حاکی از تردید خودش بود: تو هیچی نمی دونی؟ نه ؟ مثل یه بچه می مونی. مغزت خالیه. هیچ اطلاعاتی توش نیست " (108) .
در رفتار صبورانه ی "مریم" هم نمودی از ناآگاهی اجتماعی وی هست. او هیچ گاه در برابر تحقیر و ضرب و شتم "رشید" نمی ایستد و از موضع ضعف برخورد می کند. "لیلا" پدری فرهیخته دارد که از دانشگاه کابل فارغ التحصیل شده و دبیر دبیرستان بوده است. خودش دوره ی مقدماتی تحصیلی را با نمره های خوب گذرانده و برای خود آینده ای روشنی پیش بینی می کرده است. نشانه ی برخورداری از فرهنگ در بازتاب های او در قبال "رشید" آشکار است. او وقتی مورد کتک شوهر قرار می گیرد و دیگر تاب نمی آورد، با وی مقابله می کند :
" بعد لیلا به او مشت زد. اولین بار بود که لیلا کسی را زده بود . . . لیلا خم مشتش را دید که هوا را می شکافد و چروک پوست زبر و خشن رشید را زیر بند انگشتانش حس کرد . . . لیلا او را محکم زد و اثر آن باعث شد رشید عملا ً دو قدم به عقب برود " (325ـ۳۲۴) .
"مریم" به دلیل بیسوادی با آن که برای حیات زناشویی خود با "رشید" آینده ی درخشانی نمی بیند، به فکر چاره هم نیست؛ در برابر، "لیلا" گاه به سروقت اندوخته های شوهر می رود و به قدر کفاف از آن برمی دارد تا در صورت فرار از خانه، کابل و مهاجرت به پیشاور پاکستان اندوخته ای داشته باشد :
" لیلا امیدوار بود که حدود هزار افغانی جمع کند که نیمی از آن، خرج اتوبوس از کابل به پیشاور می شد. نزدیکِ رفتن، حلقه ی عروسی اش را و بقیه ی جواهراتی را ـ که سال پیش . . . برایش خریده بود ـ می فروخت " (267) .
۵٫آسیب سختگیری و تعصب: آنچه برخــی از زنان رمان، قربانی آن می شوند، تعصبات جاهلانه ی مردان و نظام اجتماعی حاکم بر آنان است. نداشتن تسامح و تساهل ، فقدان واقع بینی و تعصبات جاهلانه ی دینی، مایه تیره بختی شماری از زنان رمان می شود. پدر "نانا" تا می فهمد دخترش مورد تجاوز "جلیل خان" واقع شده، به جای رحمت بردن بر دختر بی پناه از ترس بی آبرویی، از هرات می گریزد :
" پدر نانا ـ که سنگ تراش پیش پا افتاده [ معمولی ] در روستای "گل دامن" در نزدیکی هرات بود ـ منکر دخترش شد سیاه رو و آبروباخته اسباب هایش را بست و سوار اتوبوس شد و به ایران رفت و دیگر نه کسی او را دید، نه از وی خبری آمد " (11) .
پس از سقوط حکومت دست نشانده ی "نجیب الله" و ورود پیروزمندانه ی مجاهدان، تجاوز دختران و زنان در خیابان های کابل آشکارا فزونی می یابد . مجاهدان حق هرگونه تجاوزی را برای خود محفوظ می دارند. در کشتار زنان به وسیله ی مجاهدان پیروز، پدران با آنان همدستی می کنند :
" دزدی و آدم کشی و تجاوز شدت یافته و به صورت وسیله ای برای ترساندن مردم و جایزه ای برای شبه نظامیان شده بود. مریم از زنان می شنید که از ترس تجاوز، خودکشی می کردند و مردانی که به نام آبرو و ناموس، زنان و دختران خود را ـ چنانچه مورد سوء استفاده قرار گرفته بودند ـ می کشتند " (273) .
همین تعصب دینی مردان را برمی انگیزد تا زنان خود را از نزدیک شدن به اغیار بازدارند. وقتی "رشید" برای خرید به مغازه ای رفته با صاحب مغازه حرف می زند "مریم" را از نزدیک شدن به آنجا منع می کند :
" وقتی رشید به آن ها دست داده روبوسی می کردند، مریم چند قدم دورتر می ایستاد. رشید به او اشاره نمی کرد تا جلو بیاید. او را معرفی نمی کرد " (85) .
وقتی هم "رشید" دوستان خود را به خانه می آورد، به همسرش تکلیف می کند که حق ندارد خود را نشان بدهد:
" رشید به او گفته بود تا میهمانان نرفته اند، حق ندارد پایین بیاید " (91) .
وقتی "مریم" و "لیلا" به خانه ی شوهر می روند، نخستین چیزی که به آن مکلّف می شوند، پوشیدن "برقع" است و آن حجاب کیسه مانندی است که از سر، آن را به تن می کنند و تمام بدن را می پوشاند و تنها رابط زن با بیرون پنجره ی مشبّک جلو چشمان زن است :
" برای لیلا در خیابان ها راه رفتن، تمرین پرهیز از آسیبِ دیدن شده بود. هنوز چشمانش درست به شبکه ی توری و دید محدود برقع آشنا نشده بود و هنوز پاهایش به دامن آن گیر کرده، سکندری می رفت [ می خورد ] . از افتادن و یا شکستن مچ پایش به خاطر گیر کردن در سوراخ خیابان ها دائم در وحشت بود. با وجود این، از ناشناخته ماندن در پس برقع به نحوی احساس امنیت می کرد . این طوری اگر به آشنایی قدیمی برخورد می کرد، شناخته نمی شد و مجبور نبود چشمان متعجب و یا لبخند ترحم آورشان را ببیند که چطور تا این حد سقوط کرده و امیدهای بلندپروازانه اش چگونه از هم پاشیده اند " (251) .
۶٫آسیب نقض حقوق بشر: نقض حقوق بشر متأسفانه به نظام های سیاسی چیــره بر افغانستان محدود نمی شود
. نظام پدرسالاری حاکم بر نظام عشیره ای در همه ی شئون حیات اجتماعی نمود می یابد و حتی شهروندان مراکز ایالات و پایتخت هم از آن برکنار نیستند. پدران اصرار دارند هرچه زودتر، دختر به شوهر دهند. این رفتار سنتی از یک سو در فقر اقتصادی و فرهنگی خانواده ها ریشه دارد و از سوی دیگر، در حساسیت های اخلاقی و دینی آنان که از صدها سال پیش تا کنون گران جانی کرده است. بیش تر دخترانی که در سال های پایانی دبستان درس می خوانند، پیوسته نگران ازدواج پیش از موقع خود هستند و از آن جا که همیشه نمی توانند بهترین چاره را بجویند، به تدبیرهای جاهلانه پناه می برند :
" امروز حَسینه داشت به آن ها توضیح می داد که چگونه می شود از شر خواستگارهای بی خودی راحت شد: هیچ کس نمی فهمه. نتیجه شو تضمین می کنم . قول می دم . . . لوبیا چیتی، ولی کم تر از چهار قوطی نباشه. شبی که اون مارمولک بی دندون می خواد بیاد خواستگاری تون خانوما، یادتون باشه که وقت شناسی خیلی مهمه. همه اش بستگی به اون داره. باید جلوی خودتونو بگیرین . . . تا لحظه ای که می خواین به اون چای تعارف کنین " (127) .
سیاست اجبار دختران و زنان به ازدواج با کسانی که هیچ گونه تجانسی با آنان ندارند، در رفتار سیاسی "طالبان" با اقلیت های دینی و قومی نیز نمودی آشکار دارد. پس از چیرگی حکومت "طالبان" بر کابل و بخش های وسیعی از افغانستان در سپتامبر ۱۹۹۶ بسیاری از دختران طایفه ی "هزاره" را ربوده در اختیار افراد طایفه ی "پشتون" قرار می دادند. مطابق گزارش ناظران ویژه ی سازمان ملل در زمینه ی حقوق بشر در سال ۱۹۹۸، ناظران هنگامی به این فاجعه پی بردند که شواهدی مبنی بر تصرف شهر "مزار شریف" در شمال افغانستان یافتند که حکایت از این می کرد که نیروهای نظامی طالبان اقلیت های قومی و دینی "هزاره"، "تاجیک" و "ازبک" را مورد حمله قرار داده به زنان تجاوز می کرده اند. مطابق گزارش کوتاه دیده بان حقوق بشر وابسته به "سازمان ملل" :
" در برخی از خانه های ایل هزاره، "طالبان" زنان را با این توجیه می ربودند که چه بخواهند یا نه، به عقد شبه نظامیان طالبان درمی آیند " ( AIHRC ، ۱۲) .
طبیعی است که ربودن دختران شیعه مذهب و نیمه زرد و سفید پوست ایل "هزاره" به قصد ازدواج واقعی نیست، بلکه به نیت کامجویی، تحقیر و تخفیف اقلیت های قومی، نژادی و دینی به وسیله ی شبه نظامیانی است که برای تصرف شهرها از رهبران خود، غنیمت جنسی می طلبند.
با سقوط سلطنت "ظاهر شاه" و "داوودخان" واپسین ته مانده های حقوق بشر و آزادی های مدنی تباه می شود. اصولا ً یکی از دلایل به راه انداختن "جهاد اسلامی" بر ضد حاکمیت مارکسیست و شوروی گرای کابل، کوشش برای از میان بردن نابرابری حقوقی و اجتماعی میان زنان و مردان ، بسط آموزش و فرهنگ برای تمام طبقات اجتماعی از هر جنسیت بوده است. پدر "لیلا" با آن که خود از ورود نیروهای شوروی به کشورش خرسند نیست و دو پسرش در کنار نیروهای "احمدشاه مسعود" در درّه ی "پنج شیر" می جنگند و خود نیز از تدریس در دبیرستان محروم شده است ، از کوشش کمونیست ها در زمینه ی تعلیم و تربیت عمومی و دفاع از حقوق زنان دفاع می کند :
" امروزه برای زن بودن در افغانستان، روزگار مساعدی است و تو، لیلا می تونی از این موقعیت استفاده کنی . . . یکی از دلایلی که مردم اونجا اسلحه به دست گرفته و می جنگند، اعتراض به این نوع آزادیه . . . منظور بابا نواحی ای بود که اغلب قوانین ایلات [ واپسگرا ] در آن جا حکم فرما بود و همان ها بودند که علیه کمونیست ها و احکام آزادی زنان آن ها و منسوخ کردن ازدواج اجباری و افزایش حد اقل سن ازدواج به شانزده سال، دست به شورش زده بودند. در آن مناطق، مردان این قوانین را توهینی به سنت های کهن خود می دانستند؛ که دولت به آن ها بگوید چگونه زندگی کنند . . . و این که دخترانشان می بایست طبق این قانون، خانه را ترک کرده به مدرسه بروند و در کنار مردان کار کنند. بابا به شوخی می گفت: لیلا عشق من! تنها دشمنی که افغانستان از عهده اش نمی تواند بربیاید، خود افغانستان است " (151ـ۱۵۰) .
با ورود مجاهدان به کابل و به ویژه استقرار حاکمیت ارتجاعی "طالبان" در بخش های مرکزی و جنوبی کشور، نقض آزادی های مدنی زنان بیش تر می شود. افسر پلیسی که زنان "رشید" را در حال فرار از کابل بازداشت کرده، می داند که آن دو مورد ضرب و جـرح پی در پی شوهر قرار می گرفته اند. با این همه، می گوید نهادهای انتظامی، حق دخالت در امور خانوادگی شوهران را ندارند و آنچه در حریم خانه می گذرد، به نهادهای دولتی ربطی ندارد :
" آنچه یک مرد در خانه اش می کند، به خودش مربوط است . . . سیاست ما این است که در روابط خصوصی خانوادگی دخالت نکنیم همشیره " و "لیلا" می افزاید: " معلومه که نمی کنین، وقتی به نفع مردا باشه. پس این هم یه جور مسئله ی خصوصی خانوادگیه " (289) .
مسأله، روشن است: شوهر حق دارد در حریم خانه، زنان و کودکان خود را تا سرحد مرگ کتک بزند و در اتاق‌هایی محبوس کند در حالی که نوزاد "لیلا" به دلیل حبس خانگی، از گرسنگی بی حال شده است. اما اگر اینان از آسیب شوهر بگریزند، قانون وظیفه دارد برای برقراری نظم اجتماعی، فراریان را دیگربار به خانه رسانده به شوهر تحویل دهد تا باز او را به خاطر فرار از خانه کتک کاری کند :
" مسئله ی قانونه. همان طور که می بینید، این مسئولیت منه که نظم رو حفظ کنم " (288) .
یکی از تضییقاتی که حکومت "طالبان" قشری مذهب بر زنان تحمیل می کنند، منع رفت و آمد زنان ِ بدون محرم مرد در خیابان ها است. آنان پس از تصرف کابل به اعلان اصول اعتقادی خود می پردازند :
" زن ها توجه کنند: تمام مدت در خانه هایتان می مانید . . . اگر از خانه خارج می شوید، باید همراه یک مرد محرم باشید. اگر تنها در خیابان دستگیر شوید، شلاق خورده و به خانه فرستاده خواهید شد. تحت هیچ شرایطی صورتتان نباید دیده شود. در خارج از خانه با ُبرقع خواهید آمد. اگر این کار را نکنید، شدیدا ً کتک خواهید خورد. لوازم آرایشی ممنوع هستند. جواهر آلات ممنوع هستند. لباس های زیبا به تن نخواهید کرد . . . در ملأ عام نخواهید خندید. اگر بخندید، شلاق خواهید خورد. ناخن هایتان را رنگ نخواهید کرد. اگر کردید، یک انگشتتان قطع خواهد شد. دختران حق مدرسه رفتن ندارند. تمام مدارس از این لحظه تعطیل خواهند شد. زنان اجازه ی کار کردن ندارند. اگر معلوم شود زنا کرده اید، سنگسار خواهید شد. خوب توجه کنید. الله اکبر! " رشید رادیو را خاموش کرد " (302ـ۳۰۱) .
بخشی از کار ِ خانگی زنان "رشید" صرف کندن چاهی می شود که قرار است برای جلوگیری از مصادره ی تلویزیون خانه ی خود در آن، چال و پنهان شود :
" طالبان تلویزیون را ممنوع کرده بودند. نوارهای ویدئویی [ را ] در ملأ عام پاره [ کرده ] روی نرده ها آویزان کرده بودند و [ دیش ] ماهواره ها را به تیرهای چراغ برق آویخته بودند . . . به خاطر حملات برق آسا بود که چاله را در حیاط می کندند. گاهی [ ماه به ماه ] یورش می آوردند و بعضی اوقات هم هفتگی و تازگی ها، تقریباً هر روز بیش تر اوقات. طالبان لوازم را ضبط کرده لگدی به پشت کسی و یکی دو پس گردنی هم به دیگری زده می رفتند، ولی زمانی هم در ملأ عام کتک زده [ به ] کف دستان و پاها شلاق می زنند. مریم جلو چاله زانو زده بود. یواش تلویزیون را داخل ملحفه ی پلاستیکی پیچیده و هرکدام یک سر آن را گرفته به آهستگی درون چاله می گذاشتند . . . آن ها قرار گذاشته بودند وقتی امن تر شد، وقتی طالبان در فاصله ی یک تا دو یا شش ماه دیگر دست از یورش های ناگهانی شان کشیدند، دوباره تلویزیون را از چاله دربیاورند " ( 326ـ۳۲۵) .
۷٫آسیب نبودِ مراقبت های بهداشتی: میزان امکانات و تسهیلات پزشکی و بهداشتی در کشور افغانستان در مقایسه با معیارهای جهانی در پایین ترین سطح ممکن است. مطابق گزارش ملی در باره ی توسعه ی انسانی در افغانستان، در برابر هر صدهزار نفر، تنها یک پزشک و پنج پرستار، و برای هر سیصد نفر تنها یک تخت در بیمارستان هست. گزارش شده که در هر سی دقیقه، یک زن در حال زایمان می میرد. همین گزارش می گوید که از هر هزار نفر زائو، شصت نفرشان در حال زایمان می میرند و این میزان، شصت درصد بیش از مرگ و میر زنان در جهان صنعتی است که تازه هشتاد درصد آن هم قابل پیشگیری است (NRHDA: گزارش ملی در باره ی توسعه ی انسانی در افغانستان، ۲۰۰۴). ابعاد این کمبودها هنگامی افزون تر می شود که دریابیم پس از روی آمدن " طالبان " در پایتخت، بیمارستان ها و بیماران بر پایه ی جنسیت بیماران تفکیک شده است، زیرا هیچ پزشک مردی حق ندارد زن بیماری را معاینه کند و بیمارستان های انگشت شمار زنان و مردان، از هم جدا هستند. کمبود بیش از اندازه ی تجهیزات پزشکی به ویژه داروهای بیهوشی، خاموشی پیوسته ی برق به دلیل گلوله باران نیروگاه برق، از علل مرگ و میر بیش از اندازه ی زنان در حال زایمان می شود.
فصل سی و نهم رمان به همین مسأله اختصاص یافته است. یکی از افراد "طالبان" سیل جمعیت زنانی را که در جلو بیمارستان اجتماع کرده اند به بیمارستان زنانه ی "رابعه ی بلخی" ارجاع می دهد :
" زن جوانی راهش را به جلو گشود و گفت که از آن جا می آید. آب تمیز و اکسیژن و دارو و برق ندارند. نگهبان گفت : ' شما می روید
اونجا ' . صدای داد و فریاد و چند ناسزا به گوش رسید و کسی هم سنگ پرت کرد. طالب کلاشینکوف خود را بلند کرده چند تیر هوایی شلیک کرد. طالب دیگری از پشت سر او ، تازیانه ای را به هوا برد. جمعیت به سرعت، متواری شدند " (310) .
پزشک زنی که می خواهد زایمان "لیلا" را سزارینی انجام دهد، از کمبودهای بیمارستان شکایت دارد :
" آن ها به من چیزهایی رو که لازم دارم نمی دن. من نمی تونم عکس بگیرم. نه دستگاه مکش دارم، نه اکسیژن دارم و نه حتی یک آنتی بیوتیک ساده. وقتی " اِن . جی . او " ها [ سازمان های غیر دولتی ] پول می دهند، طالبان آن را پس می زند و یا پول را به جاهایی سرازیر می کنند که برای استفاده ی مردان باشه " (314) .
"لیلا" ناگزیر است برای تولد پسرش، رنج سزارین و جراحی بدون بیهوشی و بی حسی را برخود هموار کند :
" دکتر گفت ' شجاع باش خواهر کوچولو ' . روی لیلا خم شد. چشمان لیلا ناگهان باز شدند. بعد دهانش باز شد. خودش را همین طور نگه داشت. می لرزید. رگ های گردنش متورم شده عرق از صورتش می ریخت و انگشتانش، انگشتان "مریم" را له می کــردند. مریم همیشه لیلا را به خاطر آن همه تحمل پیش از فریاد کشیدن، تحسین می کرد " (316) .
۸٫آسیب بیکاری و فقر: بیست و پنج سال جنگ برضد نیروهای بیگانه و داخلی، دست به شدن شدن پایتخت و دیگر شهرها، جنگ به خاطر پاک سازی قومی و دینی، تعطیلی همه ی مدارس، دبیرستان ها و دانشگاه ها، ممنوعیت هرگونه فعالیت هنری و تعطیلی سینماها، مراکز نمایشی، موسیقی و تفریحی و نبودِ امنیت اجتماعی، جایی برای کاریابی و اشتغال باقی نمی گذارد که همین خود یکی از علل فقر مفرط مردم کشور بوده است. ممنوعیت های خاص اشتغال برای زنان در بیرون از خانه پس از انتقال قدرت به دست "طالبان" به ویژه در سال ۱۹۹۹ تشدید شد. حتی هنگامی که آژانس های کمک بین المللی وابسته به "سازمان ملل" در سال ۲۰۰۰برای زنان افغانی کاریابی می کردند :
" طالبان " فرمانی مبنی بر منع زنان از کار در این مراکز ( به جز بخش مراقبت های بهداشتی ) صادر می کرد (حسین کمال، ۵۱-۵۰) .
مطابق گزارش "کوماراس وامی" محدودیت کاریابی برای زنان، بسیاری از آنان را به گدایی در خیابان ها و فحشا در خانه ها کشانده است (Coomaraswamy، ۹). با سوختن مغازه ی کفاشی "رشید" تأمین مخارج خانواده ی چهار نفری دشوارتر می شود. بیکاری مرد، بهانه جویی، خشم، ضرب و جرح اورا نسبت به زنان و کودکان به دنبال دارد. "رشید" در هر فرصت می کوشد ناتوانی خود را از تأمین نیازمندی های خانواده با کتک زدن به آنان جبران کند :
" بعد از آتش سوزی، رشید تقریباً هر روز در خانه بود. به "عزیزه" تودهنی می زد. مریم را لگد می زد. همه چیز را پرت می کرد. از "لیلا" [ ایراد ] می گرفت؛ از بویی که می داد؛ لباسی که می پوشید؛ جوری که موهایش را شانه می کرد و این که دندان هایش زرد شده بودند " (329) .
هر دو زن "رشید" آرزو دارند در بیرون از خانه کار کنند و استقلال اقتصادی داشته باشند. وقتی "مریم" همراه شوهر به خیابان های کابل می رود، چشمش به زنانی می افتد که در لباس فروشی مشغول کارند:
" [ چشم مریم ] به دختران جوانی افتاد که مشغول دکمه دوزی و اتو کردن یقه ی پیراهن ها بودند . . . آن ها باعث شده بودند تا بیش تر به تنهایی خودش آگاه شود " ( 86ـ۸۵) .
"لیلا" ـ که در خانواده ای فرهیخته بزرگ شده است ـ از مشاغل آزاد و استقلال اقتصادی زنان در کابل دفاع و با قوانین غیرانسانی "طالبان" مخالفت می کند:
" اونا نمی تونن نصف جمعیت رو مجبور کنن تو خونه بشینن و هیچ کاری نکنن . . . اینجا که دِه نیست. اینجا کابله. زن های اینجا [ دوست ] دارن وکیل و پزشک باشن؛ اون ها مشاغل دولتی دارن " (302) .
9. آسیب مهاجرت: دو و نیم دهه جنگ و کشتار، پنج میلیون پناهنده و مهاجر روی دست افغانستان و کشورهای همسایه گذاشت که از این تعداد، یک میلیون آواره در سرتاسر افغانستان، دو میلیون در پاکستان و دو میلیون نفر در ایران زندگی می کردند که این میزان، اندکی کم تر از یک پنجم کل جمعیت بیست و هفت میلیونی این کشور در سال ۲۰۰۱ بوده است. بخشی از هزینه ی جمعیت اسکان داده شده را در اردوگاه های پناهندگان افغانی "سازمان ملل" تأمین می کرد اما دست کم در پاکستان، کمک های اقتصادی، تنها تا هنگامی ادامه داشت که هنوز ارتش شوروی در افغانستان ، حضور نظامی تهدید کننده و مؤثری داشت. پس از خروج نیروهای شوروی و دور شدن خطر کمونیسم از افغانستان، ایالات متحد آمریکا دیگر چندان رغبتی به ادامه ی این کمک ها نداشت. مهاجرت و پناهندگی "طارق" دوست روزگار نوجوانی و شوهر دوم "لیلا"، به همراه مادر پیر و ناتوانش به اردوگاه پناهنگان افغانی در "باغ نصیر" خواننده ی رمان را با دشواری هایی آشنا می سازد که پناهندگان با آن روبرو بوده اند. "طارق" برای "لیلا" از روزگار پناهندگی خود تعریف می کند:
" پسر بچه های لاغراندامی را می دیده که مدفوع سگ جمع می کردند تا با آن آتش درست کنند . . . خیلی از بچه ها می مردن؛ از اسهال خونی، سل، گرسنگی. خدایا ! لیلا چقدر بچه دیدم که به خاک سپردنشون. چیزی بدتر از اون نمیشه آدم ببینه. زمستان همان سال مادرش ذات الریه کرده و تقریباً از دنیا رفته بود. مادرش تمام شب بیدار بوده؛ تب داشته و سرفه می کرده و خلط سرخ رنگی از سینه اش می آمده است. . . زمستان همان سال، طارق پسربچه ای را در گوشه ای گیر انداخته بود: ' دوازده، شایدم سیزده سالش بود. یه شیشه ی شکسته روی گلویش گذاشتم و پتوشو ازش گرفتم و به مادرم دادم ' . طارق گفت پس از بیماری مادرش با خود عهد کرده بود که زمستان دیگری را در اردوگاه سپری نکند " (367ـ۳۶۶).
آنچه باعث مرگ مادر و تنها عضو باقی مانده ی خانواده ی "طارق" شده، نبودِ پوشاک کافی بوده است :
" مادرش از برهنگی مرده است " (371) .
منابع:
بشیریه، حسین. جامعه شناسی سیاسی: نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی. تهران: نشر نی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸٫
حسینی، خالد. هزار خورشید درخشان. ترجمه ی بیتا کاظمی. تهران: نشر باغ نو، ۱۳۸۶٫ از آن جا که ترجمه در بسیاری از موارد سخت آشفته، شتابزده، ویرایش نشده و سرشار از خطاهای دستوری، نگارشی و املایی است، گاه به ویرایش عبارات شاهد نیز پرداخته ام تا دست کم حرمت زبان فارسی را نگاه داشته باشم.
AIHRC. Report on Economic and Social Rights in Afghanistan, Febuary 2006. Cited in Afghanistan Independent Human Rights Commission, Evaluation Report on General of Women in Afghanistan.
Coomaraswamy, Mission to Pakistan and Afghanistan .Cited in Hossain Kamal’s Report.
Hossain, Kamal. U.N.Special Rapporteur of the Commission of Human Rights"
Question of the Violation of Human Rights and Fundamental Freedoms in Any of the World : Report on the situation of human rights in Afghanistan submitted by Special Rapporteur , in accordance with Commission Resolution 1999/9 ' E/CN.4/2001/43, March 9, 2001.para. 46.
—————-. Report on the Situation of Human Rights in Afghanistan, paras. 50 – 51, Cited in Afghanistan: Humanity Denied, IV. Background
Human Rights Watch, "The Massacre in Mazar i Sharif" A Human Rights Watch Short Report, Vol. 10, No. 7 (c), November 1998.
Kakutani, Michiko. A Woman's Lot in Kabul, Lower Than a House Cat's. The New York Times, 29 May, 2007.
National Report on Human Development in Afghanistan, 2004, Cited in Afghanistan Independent Human Rights Commission, Evaluation report on General Situation of Women in Afghanistan.
RAWA Report, Prostitution under the Taliban Rule, Revolutionary Association of the Women of Afghanistan, August 1999.
‘