این مقاله را به اشتراک بگذارید
گاردین: ده کتاب برتر درمورد استعمار نو
برگردان : یلدا حقایق*
چندین دهه تاریخِ امپریالیسمِ اقتصادی و کمک مالی مشروط، نویسندگانی از کنیا تا کانادا را بر آن داشت تا به کاوش درباره‌ی استعمار غرب بپردازند. گرچه کشورهای آفریقایی در نیمه‌ی دوم قرن بیستم با اشغال‌گران اروپایی خود خداحافظی کردند؛ اما آزادی‌شان دوام چندانی نداشت. اندکی پس از این که استعمار از درها بیرون رانده شد، مجددا و به آرامی از سوراخ‌های دیوار به داخل نفوذ کرد. این‌بار آمریکا نیز چون کودکی حریص به جمع‌شان پیوسته بود و با نخبگان و مشاغل محلی برای بهره‌برداری از منابع غنی آفریقا همکاری می‌کرد. این مضامین شالوده‌ی کتاب “عداوت سفید” را شکل داد؛ که روایتی است از سازمان سیا، استعمار نو و چگونگی نفوذ مخفیانه سیا به کشورهای تازه آزاد شده‌ی آفریقا. “قوام نکرومه”، رهبر استقلال جمهوری غنا در کمال ناباوری شاهد بود که چگونه کشورهای آزاد شده یک‌به‌یک در تله‌ی حاکمیت بین‌الملل افتادند. و در حالی که روی کاغذ، آزاد محسوب می‌شدند، اقتصاد و سیاست‌شان بیرونِ مرزها کنترل می‌شد. این دقیقا ماهیت استعمار نو بود.
۱ . آمریکاییِ آرام اثر گراهام گرین (۱۹۵۵) :
این رمان جذاب، داستان یک مامور سیا به نام آلدن پایل را در شهر سایگون در سال ۱۹۵۲ پی‌می‌گیرد. او به طور مخفیانه از نیروهای یک جنگ‌سالار ویتنامی حمایت می‌کند. دراین اثر، نقش اصلی (پایل) در واقع نماد استراتژی آمریکا در میانجی‌گری همزمان با فرانسوی‌ها و کمونیست‌هاست. پایل حتی نقش اصلی در تهیه مهمات برای حمله به مردم بی‌گناه را به عهده داشت. اما در اقتباس هالیوودی از کتاب، پایان ماجرا دست‌کاری شده است؛ به این صورت که بمباران کار کمونیست هاست، پایل بی گناه است و برایش پاپوش درست کرده‌اند. این موضوع، خشم نویسنده را بر افروخت. فیلم دیگری که در سال ۲۰۰۲ متنشر شد به کتاب بسیار وفادار بود اما متاسفانه آن زمان دیگرنویسنده در قید حیات نبود.
۲ . استعمار نو؛ آخرین مرحله‌ی امپریالیسم اثر قوام نکرومه (۱۹۶۵):
این کتاب توصیفی کلاسیک از روزگار پسااستعمار ارائه می‌دهد. روایتی تحسین برانگیز که جزئیاتش به آن سندیت می‌بخشد. نکرومه معتقد بود استعمار نو محصول امپریالیسم است. برای سیاست‌مداران، قدرت، مسئولیت‌گریز، بی‌‌‌مرز و مستبدانه است. و برای مردم رنجور، سوء‌استفاده‌ای جبران ناپذیر. محتوای کتاب خشم دولت آمریکا را برانگیخت و یکی از مقامات رسمی کاخ سفید در مقاله‌ای نوشت ” این کتاب یک‌تنه پشت سیاست خارجی آمریکا را خم و این کشور را به هر گناه قابل تصور متهم کرد. ما عاملِ تمام اتفاقات جهان شناخته شدیم.” سال بعد از انتشارکتاب، نکرومه طی کودتایی با پشتیبانی سیا از قدرت برکنار شد.
۳. انقلاب بورکینافاسو اثر توماس سانکارا (۱۹۸۸) :
خبر ترور سانکارا، رئیس جمهور بورکینافاسو (۱۹۳۸ تا ۱۹۸۷) برای مدت طولانی در صدر اخبار جهان قرار داشت. این کتاب که مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های اوست، به مثابه دریچه‌ای است که به سوی افکار، برنامه‌ها و سیاست‌های او در جهت بهبود زندگی مردمش گشوده می‌شود. برنامه‌های وی شامل اصلاحات ارضی، بازنویسی برنامه‌های آموزشی و تحصیلات عالی، تمرکز بر حقوق زنان و همینطور طرح جامع واکسیناسیون بود. او پس از سرپیچی از استعمار کهن فرانسه و قدرت‌گیری جدید آمریکا به “چگوآرای آفریقا” شهرت یافت. سانکارا معتقد بود در استعمار نو، نیروی استبداد، خود را “یاری‌رسان” معرفی می‌کند در حالی‌که جنایت‌کاری بیش نیست. بعد از کودتایی که منجر به مرگ سانکارا شد، خصوصی‌سازی منابع ملی بورکینافاسو و پرداخت جریمه به صندوق بین‌المللی پول از سرگرفته شد. متهمان اصلی این کودتا سازمان سیا و وزارت اطلاعات فرانسه بودند.
۴. در جست‌وجوی دشمن؛ روایتی از سازمان سیا اثر جان استاکوِل (۱۹۷۴) :
با این که کتاب رنگ و بوی رمان‌های جاسوسی را دارد؛ اما بازگوییِ خاطرات نویسنده است. پس از ۱۲ سال فعالیت به عنوان افسر عملیات سیا، استاکول درسال ۱۹۷۶ استعفا داد و از طریق این رمان به افشاگری پرداخت. او که در سال ۱۹۷۵ به فرماندهی گروه ضربت سیا در آنگولا منصوب شده بود از سیاست آمریکا وحشت زده شد: ” به دستور مدیر سیا، به کنگره دروغ گفتیم و فعالیت نظامی مشترک با آفریقای جنوبی آغاز شد.” او توضیح می‌دهد که بر خلاف تصور عموم چگونه دامن‌زدن به جنگ‌های داخلی آنگولا نه کار شوروی و کوبا که نتیجه‌ی نقشه‌های سیا بود. جنگ داخلی ۲۷ سال به طول انجامید. استاکوِل که فرزند یک مبلغ مذهبی بود، در همان مدرسه‌ای تحصیل کرد که “پاتریک لومامبا” در آن درس خوانده بود. لومومبا اولین رئیس جمهور دموکراتیک کونگو بود که با رای مردم برگزیده شد.
پس از ترور او، استاکوِل نوشت: “بعد ها فهمیدیم لومومبا مسموم نشده بود بلکه توسط ماموران سازمان سیا به شدت مورد ضرب و شتم قرار گرفت.”
۵ . کنگو از لئوپلد تا کابیلا، تاریخ یک ملت اثر جورج نزونگولا نتالجا (۲۰۰۲ ):
سیر پیشرفت دموکراسی در کنگو فراز و نشیب بسیار داشته است؛ اما این اثر برجسته به روشی آکادمیک و روشن مسیر تحولات را بررسی می‌کند. همراه کتاب با رنج‌هایی که مردم کنگوبه سبب استعمار خارجی، حتی پس از استقلال از بلژیک متحمل شدند آشنا می‌شویم. “موبوتو” کسی بود که با پشتیبانی استعمارگر جدید، آمریکا به مدت ۳۲ سال بر صندلی ریاست جمهوری تکیه زد. تمرکز نویسنده بر مبارزه و عمل‌گرایی است، مردم کنگو نه تنها به‌دنبال ایجاد نهادهای دموکراتیک در کشورشان هستند، بلکه برای رهایی از استثمار قدرت‌های بزرگ می‌جنگند. او کتابش را به عنوان “فعالیتی علمی” که می‌تواند برای نسل جوان الهام بخش باشد معرفی می‌کند
( توضیح : لئوپلد پادشاه بلژیک است که کشورهای آفریقایی را تحت استعمار در آورد و کابیلا: رئیس جمهور کنگو که پس از ترور پدرش طی جنگ دومِ کنگو به قدرت رسید.)
۶ . طریقت جاکارتا اثر وینست بوینس (۲۰۲۰):
“سوکارنو”، رئیس جمهور اندونزی که وابستگی اجباری به غرب را نوعی استعمار نو می‌داند، در سال ۱۹۶۴ خطاب به ایالت متحده گفت: ” به دست خودتان به جهنم رانده می‌شوید.” در این کتاب تکان دهنده، یک روزنامه نگار آمریکایی از طریق مصاحبه با بازماندگان، ماجرای تراژیک قتل عام ضد کمونیستی در اندونزی را طی سال های ۱۹۵۵-۱۹۵۶ روایت می‌کند. پس از آن که با پشتیبانی آمریکا سوکارنو خلع شد و “سوهارتو” به قدرت رسید، حدود پانصد هزار تا یک میلیون نفر سلاخی و بر اساس آمار رسمی بیش از یک میلیون تن دیگر به اردوگاه‌های کار فرستاده شدند.
۷ . چه کسی تاوانش را می‌پردازد؟ سیا و جنگ سرد فرهنگی اثر فرانسیس استونر ساندرز (۱۹۹۹ ):
استعمار نو اَشکال بسیار دارد، یکی از آن‌ها نفوذ فرهنگی است. این کتاب مطالعه‌ای در مورد فعالیت سازمان سیا در خلال جنگ سرد است و بر نهادی به‌نام “کنگره آزادی فرهنگی” در پاریس تمرکز دارد؛ یکی از شعب سازمان سیا که در پنج قاره از جمله آفریقا فعالیت داشت. در میان تمام اقدامات خیره کننده در طول جنگ، این نهاد به شکلی فراگیر، از کنفرانس‌های مطبوعاتی، مراکز فرهنگی، انتشارات و مجله‌ها از جمله ” انکانتر” در لندن حمایت مالی می‌کرد. “وول سویینکا” نویسنده نیجریایی با انزجار در این‌باره می‌گوید: “به زودی در خواهیم یافت هنگامی‌که ما با شادی و لذت سرگرم صرف غذا بودیم. شیطان به آرامی در باغ عدنِ پسا استعماری‌مان مشغول پرسه زدن و تغذیه از میوه‌های درخت ما بوده است.”
۸ . اهریمن بر صلیب اثر انگوگی وا تیونگو(۱۹۸۰):
این رمان نمادین به مردم کنیا تقدیم شده است، کسانی که از استعمار نو امپریالیسم رنج برده‌اند. کتاب در زمان بازداشت نویسنده بر روی دستمال‌های توالت و در زندان نوشته شد. اینجا شیطان استعاره‌ای است از سرمایه‌داران و بانک‌داران بین‌المللی که با نخبگان کنیا همکاری و شیاطین را در خصوصی‌سازی همه جانبه حتی فروش بطرهای هوای پاک! پشتیبانی می‌کردند: “ما حتی می‌توانیم از خارج، هوا وارد کنیم! و با قیمت‌های مناسب به مردم بفروشیم.”
کتاب با صحنه‌ی هیجان‌انگیزی از مبارزه‌ی قهرمان آن به پایان می‌رسد در حالی که در طول متن نیز تماما مبارزه و مقاومت را القا می‌کند. متن در اصل به زبان “گیکویو” نوشته شده به این نیت که ادبیات ملی را با یکی از زبان‌های کنیایی تقویت کند.
۹ . چگونه از آفریقا بنویسیم اثر بینیاوانگا وایناینا (۲۰۰۵):
در این کتاب درخشان و کوبنده، واینینا تعصب نویسندگان غرب را در نوشتن از آفریقا به سخره می‌گیرد. و تلاش آنان را نوعی بهانه و توجیه برای مداخله استعمارنو می‌داند. او به نویسندگان غربی نسل جدید توصیه می‌کند: ” هر کتابی که شما منتشر می‌کنید و در آن مردمی کثیف و بینوا را به تصویر می‌کشید، در ذهن خوانندگان‌تان به آفریقای واقعی تعبیر می‌شود. اگر فقط به فکر عنوان و جلد کتابتان نیستید، به‌جایش صدای مردم آفریقا را به دولت‌هایتان برسانید.” واینینا، فعال حقوق مدنی کنیا، در جوانی در سال ۲۰۱۹ درگذشت.
۱۰ . حراج اثر تندای هوچو (۲۰۱۲):
چین به عنوان آخرین قدرت استعمارگر در آفریقا شناخته می‌شود. حراج، داستان کوتاهی است که دست‌اندازی چین به کشور نویسنده (زیمبابوه ) را روایت می‌کند. در این پادآرمانشهر، استعمار نو به بدترین شکل ممکن جهش یافته است. آمریکا و چین کشور‌هایی با بدهی بسیار را خریداری می‌کنند. و اگر هنوز قرضی باقی باشد، در ازاء آن شهروندان فروخته شده و تحت کنترل قرار می‌گیرند. هدف نهایی چین در پس این داستان هولناک، نابودی شهر باستانی زیمبابوه، و جایگزینی‌اش با متعلقات شرکت‌های چینی (لینگ لی) و استرداد بدهی‌هاست.
* پزشک – مترجم