زیاد و کم گوگول/ احمد اخوّت

راوى نمازخانه کوچک من، هوشنگ گلشیرى، مى‏گوید: پدرش گفت همه دارند. هر کس را که نگاه کنى یک چیزى دارد، اضافه یا کم. در مورد راوى چیز اضافه تکه گوشت سرخى بى‏ناخن کنار انگشت کوچک پاى چپش است. نمى‏شود گفت شش انگشتى است. فقط تکه‏اى گوشت زاید دارد که هر چند کوچک و ظاهراً بى‏اهمیت امّا همیشه هست. مى‏دانى که همراهى‏ات مى‏کند و در بدنت، در وجودت جا خوش کرده. راوى مى‏گوید: «هیچ به فکرش نبودم، کوچک که بودم. مى‏دانستم هست، امّا مهم نبود، چون مزاحم نبود. جورابم را که مى‏کندم فقط بایست پاى چپم را کمى کج بکنم، مثل حالا، تا ببینم که هنوز هست.»[۱]

این چیز کوچک که اول اصلاً به آن فکر نمى‏کند بعداً مى‏شود داغ باطلى که نباید کسى از وجودش خبر پیدا کند. مادرش به او مى‏گوید: «جورابت را در نیاور، هیچ وقت در نیاور». حتى نمى‏گذارد راوى با پدرش حمام عمومى برود. دائم به او سفارش مى‏کند نکند با بچه‏ها برود شنا. این تکه گوشت سرخ بى‏ناخن زائد تمام زندگى راوى را در چنبره خود مى‏گیرد و تمام فکر و ذکرش را به خود مشغول مى‏کند.

باز خوب است که «چیز اضافى» راوى نمازخانه کوچک چندان پیدا نبود و آن را زیر جورابش پنهان مى‏نمود. نیکلاى گوگول چه باید مى‏کرد که داغ باطلش وسط صورتش جاخوش کرده بود، دماغى بیقواره و نوک تیز. دائم آن را در آینه مى‏دید و مردم هم از آن چشم برنمى‏داشتند. وقتى با کسى حرف مى‏زد مى‏دید که به حرف‏هایش چندان گوش نمى‏دهد و حواسش متوجه بینى اوست. اینکه تا چه حد فکرهاى گوگول حقیقت داشت و چه مقدارش ساخته ذهنش بود، چیزى از مشکل او حل نمى‏کرد. مهم این بود که «چیز اضافى» رهبرى زندگى گوگول را در دست گرفته بود. این بینى دست که هیچ، واقعاً هویت و تشخص داشت. دائم خود را به رخ صابحش مى‏کشید. گوگول آرزو داشت شر این غول را از سر خود کم کند، آن را بکند در بطرى و درش را ببندد. امّا چگونه، هنوز نمى‏دانست.

نبرد گوگول با دماغش از زمان کودکى نویسنده آغاز شد، از وقتى خود را شناخت. اول کار یک طرفه بود و فقط دماغ ضربه مى‏زد. امّا گوگول هم بیکار ننشست و هنرمندانه به جنگ دماغ رفت. دائم از آن سخن گفت. در یادداشت‏هاى روزانه‏اش کلى مطلب درباره آن نوشت. خدا مى‏داند چقدر درباره‏اش با خود درد دل کرد.

مى‏گویند از هر چه وحشت دارى درباره‏اش حرف بزن تا ترست بریزد. هدایت مرگ‏هراس مطالب زیادى درباره آن نوشت. حتى از هم‏آغوشى با مرگ سخن گفت. سرانجام هم خودش رفت سراغ «او» و کار را تمام کرد، خوابید در آغوش معشوقش و به خواب ابدى فرو رفت.

نیکلاى گوگول هنرمند هم در سال ۱۸۳۶ داستان دماغ را نوشت. این داستان را باید تسویه حساب گوگول با دماغش بدانیم. این اثر اول بار در نشریه روسى Sovremennik (به معناى معاصر) به سردبیرى الکساندر پوشکین منتشر شد. اول اسمش رویا بود و بعد به دماغ تغییر عنوان داد. جالب اینکه در زبان روسى به دماغ مى‏گویند nos که اگر برعکسش کنیم مى‏شود son ، یعنى رویا. آرزویى براى اینکه نویسنده طورى از شر دماغ نوک‏تیزش راحت شود. فیل به آن گنده‏اى را چگونه مى‏برند حمام؟ خیلى ساده برعکسش مى‏کنند مى‏شود لیف و راحت در حمام‏هاى فسقلى هم جا مى‏گیرد. واقعاً  که دنیاى مطایبه چه جهان دل‏انگیزى است. همه چیز در آن امکان دارد. حتى وارونه کردن دماغ گوگول.

دماغ را راوى سوم شخصى برایمان تعریف مى‏کند. مى‏گوید روز بیست و پنجم مارس (یکى از سال‏هاى ۱۸۰۰) در شهر «پتربورگ اتفاق فوق‏العاده غریبى به وقوع پیوست». در این روز ایوان یاکوولویچ سلمانى وقتى داشت نان را با چاقو براى صبحانه تکه مى‏کرد وسط آن چیز کلفتى پیدا کرد. «از وحشت یکه خورد. چشم‏هایش را مالید و دوباره لمسش کرد. بله دماغ بود، بى هیچ شکى. مهم‏تر اینکه، دماغ به نظرش آشنا مى‏آمد. صورتش از ترس و وحشت پر شد. امّا ترس او قابل قیاس با خشم و غیظ زنش نبود.

زنش با غیظ فریاد زد: “حیوان، کجا این دماغ را بریده‏اى؟ رذل! پست! خودم به پلیس گزارش مى‏دهم. دائم‏الخمر! خوب فکر کن، از سه تا از مشترى‏هایت شنیده‏ام که موقع تراشیدن صورتشان، آنقدر دماغشان را مى‏کشى که تعجب‏آور است چطور دماغشان کنده نمى‏شود”.

امّا ایوان بیشتر احساس مى‏کرد مرده است تا زنده. مى‏دانست که دماغ به کسى جز کاوالیف، افسر ارزیاب، تعلق ندارد. کسى که چهارشنبه‏ها و یکشنبه‏ها صورتش را مى‏تراشید.

“یک لحظه صبر کن پراسکوویا اوسیپونا! این دماغ را لاى پارچه مى‏پیچم و گوشه اتاق مى‏گذارم. اجازه بده مدتى همانجا باشد، بعد راهى براى خلاصى از شرش پیدا مى‏کنم.”

“فکر کردى! خیالت اجازه مى‏دهم یک دماغ اره شده گوشه اتاقم بماند. بالاخانه‏ات را اجاره داده‏اى! فقط بلدى آن تیغ لعنتى‏ات را تیز کنى و همه چیز را بفرستى به جهنم. بگذارم گوشه اتاق! جغد! لابد انتظار دارى جنایتت را از پلیس مخفى کنم! خوک کثیف! کله پوک! آن دماغ را از اینجا ببر بیرون! هر کار خواستى با آن بکن، امّا اجازه نمى‏دهم حتى یک لحظه دیگر هم آن چیز، این طرف‏ها بماند”».[۲]

بسیار خوب جناب گوگول دماغ را که ظاهراً از آنِ کاوالیف افسر و در حقیقت متعلق به خودت است بریدى و گذاشتى وسط قرص نان. حالا مى‏خواهى چه کارش کنى؟ مطلب به این سادگى نیست که چیز مزاحمت را ببرى بیندازى دور. همیشه با تو هست. نمى‏توانى از شرش خلاص شوى. سلمانى بیچاره (وجه دیگرى از گوگول) هرچه مى‏کند، جدایى از این دماغ ممکن نیست. عیناً مثل کفش‏هاى میرزا نوروز که نگذاشت آب خوش از گلوى صاحبش پایین برود. زندگى را به او زهرمار کرد. سلمانى یک بار تصمیم گرفت دماغ بریده را بیندازد روى زمین امّا پلیسى با چوبدستى‏اش به بسته او اشاره کرد و گفت: «برش دار! نمى‏بینى چیزى از دستت افتاد»

واقعاً دنیاى غریبى است: یکى چیزى اضافى دارد که نمى‏داند چطور از شرش خلاص شود، دیگرى چیزى کم دارد و مانده که زندگى را بدون آن چگونه سپرى کند. این وصف حال کاوالیف افسر است که در همین روز بیست و پنجم مارس دماغش گم  شد. به همین سادگى و معمولى. افسر بدون دماغ هم که معنى ندارد. بخشى از ابهت هر کس به دماغ اوست، به‏خصوص اگر صاحب منصب باشد. کدام افسر را دیده‏اید که روزى بیدار شود ببیند دماغش گم شده که کاوالیف دومى‏اش باشد؟ قدرت گوگول، مثل خلفش کافکا، در این است که وقایع بسیار غیرمعمول را طورى راحت روایت مى‏کند پندارى امرى عادى است. به همین دلیل خواننده داستان دماغ اصلاً از کارهاى خنده‏دار کاوالیف براى یافتن دماغش تعجب نمى‏کند. مثلاً اینکه در روزنامه آگهى مى‏کند دماغش گم شده است! هر چند این دماغ گرفتارى‏هایى براى سلمانى درست مى‏کند، کاوالیف را زجر فراوان مى‏دهد، در نیمه داستان به صورت یک هیولا درمى‏آید امّا سرانجام به صاحبش باز مى‏گردد، داستان به آرامش مى‏رسد و همه چیز ختم به خیر مى‏شود. سلمانى به نمایندگى از طرف گوگول دماغ را مى‏بُرد تا از شرش خلاصى یابد و این زائده نوک‏تیز بیقواره   گفته‏اند که گوگول از کوچک بودن   رنج مى‏برد و فکر مى‏کرد «مرد» نیست) به دیگرى، به صاحب منصبى قدرتمند و زورگو منتقل شود. اینجا، در دنیاى خیال صاحب منصب دماغش (در واقع دماغ دیگرى) را باز مى‏یابد. توجه داریم که این انتقال در داستان رویا (اسم اول دماغ) صورت مى‏پذیرد، آرزویى که فقط در خیال، داستان یا خواب ممکن است. گوگول در واقعیت هرگز از دست دماغ نوک‏تیزش رهایى نیافت. حتى در عکس توى تابوتش بینى او خودنمایى و به بیننده دهن کجى مى‏کند.

حرف پدر راوى داستان نمازخانه کوچک را باید به این صورت تصحیح کنیم که هر کس چیزى اضافه، یا کم، یا هر دو را دارد. گوگول از جمله افراد دسته سوم بود. او چیزهایى زیاد و کم داشت. موضوع بینى نوک‏تیزش را مرور کردیم، حالا باید به آن عضو او، معده‏اش (به قول خود او ارگان بسیار مهم بدنش) نگاهى بیندازیم که خوب کار نمى‏کرد. ضعیف بود.

بینى و معده پیوند تام دارند. دماغ بو مى‏کشد و معده را تحریک مى‏کند. بینى گوگول بسیار حساس بود و دائم معده‏اش را تحریک مى‏کرد امّا جهاز هاضمه ضعیفش غذاها را خوب هضم نمى‏کرد. خونریزى مى‏کرد و صاحبش را به دردسر مى‏انداخت. گوگول به جدّ و طنز مى‏گفت فکر کنم بواسیر لعنتى‏ام زده به معده‏ام و مریضش کرده! نویسنده ما به خوردن علاقه زیادى داشت. در اغلب داستان‏هایش مطالب خواندنى در باب نشانه‏شناسى خوراک و آداب «اکل و شرب» پیدا مى‏کنیم. خواهرش الیزاوتا مى‏نویسد: «برادرم زمان تحصیل در دانشسراى «وطن دوست» هر بار که وسط یا آخر ترم به خانه برمى‏گشت برایمان مربا و شیرینى و چیزهاى خوشمزه سوغات مى‏آورد. امّا خودش بیشتر از ما به اینها علاقه داشت و گاهى ته شیشه مربا را بالا مى‏آورد. اگر هم اتفاقاً سر مى‏رسیدم و مى‏گفتم: اِ پس من چى؟ مى‏گفت بگذار نشانت بدهم دوستم چطور مربا مى‏خورد، این طورى و کلى از آن را مى‏خورد. بعد مى‏گفت فلان رفیقم هم این شکلى مى‏خورد و مقدار دیگرى را سر مى‏کشید. من از کارهایش روده‏بر مى‏شدم و وقتى به خود مى‏آمدم که همه مربا را خورده بود.»

امّا مربا مثل کمپوت هضمش راحت است و با غذاهاى سنگین تفاوت دارد. گوگول همیشه در حسرت خوردن یک شکم سیر غذا بود. در فصل چهارم نفوس مرده این آرزو را راحت عنوان مى‏کند:

«هنگامى که به آن میهمانسرا رسیدند، چیچیکف تصمیم گرفت در آنجا توقف کند: نخست براى اینکه به اسب‏ها فرصتى براى استراحت بدهد، دوم براى اینکه خودش کمى استراحت کند و چیزى بخورد. نویسنده تصدیق مى‏کند که جداً نسبت به اشتها و شکم این‏گونه آدم‏ها احساس حسادت مى‏کند. […] او نسبت به بعضى از آن اشخاص متوسط الحالى حسادت مى‏کند که در یک ایستگاه بین راه سفارش ژامبون مى‏دهند، در ایستگاه دیگر خوکچه تودلى و در ایستگاه سوم یک تکه فیل ماهى یا سالامى با سیر، و به دنبال آن، چنان که گویى لب به غذا نزده باشند، در هر آن مى‏نشینند و سوپ ماهى را با مارماهى و اشبل و هر چه که در آن است چنان هورت مى‏کشند که از دهانشان صداى سوت و غلغل بلند مى‏شود و به دنبالش انواع شیرینى‏هایى را که هر کدامش مى‏تواند هر بیننده‏اى را گرسنه کند، میل مى‏کنند. بارى، این آدم‏ها در واقع از موهبت الهى قابل غبطه‏اى برخوردارند! بسیارى از شخصیت‏هاى مهم بى‏هیچ تردید حاضرند نیمى از سرف‏ها و نیمى از زمین‏هاى رهنى یا غیررهنى‏شان را با تمام مستحدثات خارجى و روسى روى آنها بدهند تا فقط شکمى مانند شکم جنتلمن درجه دوم فوق‏الذکر داشته باشند. ولى بدبختانه هیچ مقدار پول یا ملک خواه مستحدثاتى داشته باشد یا نداشته باشد با شکم چنین جنتلمنى که به عبارت دیگر یک تیپ مادون به شمار مى‏رود، قابل مبادله نیست»[۳]

. حالا کسى که اینقدر به غذا علاقه دارد، اگر اتفاقى برایش بیفتد که نتواند به شکمش برسد، معلوم است که چه مى‏شود؛ احتمالاً از غصه مى‏میرد. این موضوع داستان مالکین قدیمى یکى از داستان‏هاى خوب گوگول است؛ شرح احوال زن و شوهرى مسن به اسامى پولخریا ایوانوونا و آفاناسى ایوانویچ، پیرزن و پیرمردى عاشق غذاهاى خوشمزه و متنوع. سپیده که مى‏زد آنها پشت میزشان مى‏نشستند و مشغول خوردن قهوه مى‏شدند. بعد مرد کمى در ملکش گردش مى‏کرد، دستورهایى را به مباشرش مى‏داد و به خانه برمى‏گشت. مى‏رفت سراغ زنش و مى‏گفت: «خوب، پولخریا ایوانوونا فکر نمى‏کنى وقتش باشد چیزکى بخوریم؟»

«چى دلت مى‏خواد آفاناسى ایوانویچ؟ پیراشکى گوشت یا نان شیرینى خشخاشى؟ یا شاید هم قارچ نمکسود؟»

آفاناسى ایوانویچ جواب مى‏داد: «خوب قارچ مى‏خورم، نان کنجدى هم بد نیست»، و ناگهان سفره روى میز پهن مى‏شد و قارچ و نان کنجدى آورده مى‏شد.

ساعتى قبل از ناهار آفاناسى ایوانویچ ته‏بندى مى‏کرد […] ناهار را ساعت دوازده مى‏خورند. […] غذا معمولاً با صحبت‏هایى درباره خوردنى‏ها همراه بود.

اول آفاناسى ایوانویچ شروع مى‏کرد: «مثل اینکه این پوره کمى مزه سوخته مى‏دهد، تو حس نمى‏کنى پولخریا ایوانوونا؟»

«نه، آفاناسى ایوانویچ کمى کره بهش بزن، دیگر مزه سوخته نمى‏دهد، یا کمى از این سُس قارچ رویش بریز.»

آفاناسى ایوانویچ بشقابش را پیش مى‏آورد و مى‏گفت: «بد هم نمى‏گویى، یک کم بریز ببینم چه مزه مى‏دهد.»

بعد از ناهار آفاناسى ایوانویچ چرتى مى‏زد و پشت‏بندش پولخریا ایوانوونا چند قاچ هندوانه برایش مى‏آورد و مى‏گفت: «بیا بخور آفاناسى ایوانویچ، نمى‏دانى چه هندوانه‏ایست»

آفاناسى ایوانویچ یک تکه بزرگ برمى‏داشت و تذکر مى‏داد: «زیاد هم مطمئن نباش پولخریا ایوانوونا، خیلى‏هاش قرمز هستند امّا شیرین نیستند»

اما در یک چشم بهم‏زدن از هندوانه چیزى باقى نمى‏ماند.» عیش مدام همچنان ادامه‏داشت و گزارش مشروحش را نیکلاى واسیلیویچ گوگول مى‏نوشت او که سهمش از این خوان گسترده تکه نان سوخته‏اى بیش نبود. زخم معده چه دردسرهایى که براى انسان به‏وجود نمى‏آورد. امّا با توصیف غذاها و شرح آداب خوردن مى‏توان کمى از لذت خوردن را چشید. وصف عیش نصف عیش است.

امّا (باز هم مى‏رسیم به این امّاى نابکار) همیشه زندگى مطابق میل ما پیش نمى‏رود و بالاخره روزى مى‏آید که این زوج پیر مریض مى‏شوند و دیگر نمى‏توانند خوب بخورند و زندگى بدون خوراک هم که از نظر اینها معنا ندارد و دلیلى براى ادامه‏اش نمى‏بینند. اول زن مى‏میرد و چند سال بعد غصه از دست رفتن زن پیرمرد را از پا درمى‏آورد. «آفاناسى ایوانویچ کم کم پژمرد، چون شمعى سوخت و آب شد و سرانجام چون شعله ضعیفى که دیگر چیزى براى سوختن ندارد خاموش گشت. “مرا کنار پولخریا ایوانوونا خاک کنید.” این تنها چیزى بود که پیش از مرگ براى گفتن داشت»

این چون شمع سوختن و آب شدن و امتناع از خوردن در حقیقت نوعى خودکشى و استقبال از مرگ است. این دقیقاً براى خود گوگول اتفاق افتاد. او در سال ۱۸۳۱ با الکساندر پوشکین آشنا شد و در مقدمه‏اى که با عنوان اعترافات یک نویسنده بر کتاب نفوس مرده نوشت (مطلبى که معلوم نیست چرا در ترجمه‏هاى فارسى حذف شده است) گفت دستمایه اولیه نفوس مرده را پوشکین به او داد و در واقع طرح از او بود اثرى  که نوشتنش هشت سال طول کشید و در سال ۱۸۴۲ منتشر شد، وقتى گوگول سى‏وسه ساله بود. هر چند از این کتاب استقبال خوبى شد امّا گوگول واقعاً خود را پیامبرى مى‏پنداشت که کتابش همه را مبهوت خواهد کرد و همسنگ کمدى الهى مى‏شود. او بنا داشت سه‏گانه‏اى مثل اثر سترگ دانته بنویسد. جلد اول نفوس مرده را منتشر کرد، جلد دومش را نوشت و مى‏خواست جلد سوم را بنویسد که دچار بحران روحى شدیدى شد. افسردگى وجودش را گرفت. بخشى از این دگرگونى روحى به دلیل نامه سرزنش‏آمیز دوستش ماتْوى کنستانتین اوفسکى اسقف کلیسا بود، پدرى روحانى که از نظر فکرى بر گوگول نفوذ بسیار داشت. او در نامه‏اش نویسنده را به خاطر نوشتن نفوس مرده به باد انتقاد گرفت اثرى که به زعم اسقف «هجو فرهنگ روسى، کلیسا و توده‏هاى مردم» بود. کشیش ظاهراً هر اثر تخیلى را کفر مى‏دانست زیرا بدیلى مى‏دید بر آنچه خداوند آفریده است. این نامه گوگول را که اصلاً فردى مذهبى بود دگرگون کرد و واقعاً تصور کرد کار کفرآمیزى انجام داده است. «پس از این دوران او دچار وسواس‏هاى مذهبى شد و نارضایتى‏اش از خویشتن شدت یافت. در عین حال کم کم به سبب همین وسواس‏هاى مذهبى معتقد شد که رسالتى براى نجات روسیه و جهان بر عهده دارد و بنابراین دنباله کارهاى سابق را رها کرد و به نوشتن عقایدش به شکل نصیحت و موعظه پرداخت. این نوشته‏ها در سال ۱۸۴۷ تحت عنوان «قطعات منتخب از مکاتبات با دوستان» انتشار یافت و برخلاف انتظار گوگول نه‏تنها استقبالى از آن نشد بلکه حتى پرشورترین طرفدارانش به دلیل عقاید سست و پشتیبانیش از حکومت بر وى تاختند». او در نامه‏اش تزار را نماینده خدا در روى زمین دانست و از برده‏دارى دفاع کرد. این کارهاى غریب گوگول سروصداى روشنفکران را درآورد. حالا نوبت ویساریون بلینسکى بزرگترین ناقد دوران بود که با نوشتن نامه‏اى سرگشاده به او وى را به انحراف از عقاید قبلى‏اش متهم کند:

«… وقتى که زیر پوشش دین، و با پشتیبانى تازیانه دروغ و دغل را به عنوان حقیقت و فضیلت تبلیغ مى‏کنند نمى‏توان خاموش نشست.

بله، من تو را دوست مى‏دارم، با همه شورى که یک انسان، که با پیوند خون به کشورش وابسته است، امید و افتخار و مایه سربلندى و یکى از رهبران آن کشور در راه آگاهى و تکامل و پیشرفت را دوست مى‏دارد… روسیه رستگارى خود را در عرفان یا زیبایى‏پرستى نمى‏بیند بلکه رستگارى را در دستاوردهاى آموزش و تمدن و فرهنگ انسان مى‏بیند. […] روسیه به بیدار شدن حس حیثیت انسانى در میان مردم نیاز دارد که قرن‏ها است در میان لاى و لجن گم شده است. روسیه به قانون و حقوق نیاز دارد، نه بر اساس تعالیم کلیسا بلکه براساس عقل سلیم و عدالت […]. اى مبلّغ تازیانه، اى پیامبر جهل، اى هوادار تیره‏اندیشى، اى مدافع شیوه زندگانى تاتار چه مى‏کنى؟ به زمین زیر پایت نگاه کن. بر لب پرتگاه ایستاده‏اى. […] مردم مى‏توانند یک کتاب بد را بر نویسنده ببخشایند، ولى یک کتاب زیان‏بخش را هرگز»[۴]

نامه‏هاى اسقف اوفسکى و بلینسکى، از راست و چپ گوگول را در منگنه گذاشتند و نویسنده نگون‏بخت را به آستانه فروپاشى شخصیت بردند. درست ده روز قبل از مرگ در شب یازدهم فوریه ۱۸۵۲ گوگول به پسربچه‏اى که خدمتکارش بود گفت در بخارى دیوارى را باز کند و کیفش را از قفسه کتاب بیاورد. پسر فوراً اطاعت کرد. گوگول از کیفش دفتر یادداشت ضخیمى بیرون آورد، دستنوشت جلد دوم نفوس مرده بود؛ آن را گذاشت توى بخارى و شمع روشنى را به آن گرفت. پسر با وحشت جلو اربابش زانو زد و گفت: «قربان چه کار مى‏کنید؟ ترا به خدا نسوزانید!» گوگول گفت: «پسر به تو مربوط نیست. فقط ساکت بشین و دعا بخوان. اینها را باید سوزاند.»

دفتر ضخیم راحت نمى‏سوخت براى همین نویسنده آن را از بخارى بیرون آورد و ورق ورق در آتش انداخت. نشست تا دستنوشت خاکستر شد. تمام آن همه تلاش و سال‏ها عرق‏ریزى نابود شد، فرزندش را به دست خود به آتش کشید. بعد خدمتکارش را بوسید، چند دقیقه‏اى زار زار گریست بعد سرش را گذاشت به دیوار و ساکت نشست. زل زده بود به شمایل مسیح. بدین گونه جلد دوم نفوس مرده نابود شد.

بعد نوبت رسید به خود نویسنده که از بین برود. او گوگول‏وار از دنیا رفت. در حقیقت خودکشى کرد به این صورت که مثل پیرمرد داستان مالکین قدیمى از خوردن دست کشید. در به روى دنیا بست و خود را در اتاقى حبس کرد. گوگول که آنقدر به خوردن علاقه داشت و مطالب زیادى در حسرت آن نوشت دیگر به غذا لب نزد. طبیبان هر چه کردند نتوانستند کارى برایش بکنند. روز به روز ضعیف‏تر و مثل یک جسد شد. در لحظه‏هاى آخر دائم مى‏گفت: «نردبان! نردبان!» در دوران کودکى مادربزرگش براى او قصه‏اى تعریف کرد که از یادش نرفت. گفت وقتى کسى مى‏میرد از آسمان نردبانى پایین مى‏افتد و فرشته‏ها از آن پایین مى‏آیند. اگر بنده درستکارى بوده او را به بهشت مى‏برند و اگر به مردم بدى کرده تحویل جهنمش مى‏دهند. آخرین جمله‏اى که گوگول بر زبان آورد، آنچه که بعداً بر دیوار آرامگاهش نوشتند، این بود: «با خنده‏اى تلخ بر لب مى‏میرم.»

گوگول را اول، در صومعه دانلیف، کنار مزار دوستش خُمیاکُف دفن کردند. در سال ۱۹۳۱، در زمان حکومت استالین، این صومعه را خراب و باقیمانده‏هاى جسد گوگول را به گورستان نوودویچى منتقل کردند. گور را که شکافتند منظره غریبى دیدند. گوگول در تابوت دمر خوابیده بود. ظاهراً نویسنده بیچاره زنده بگور شده بود، چیزى که همیشه از آن وحشت داشت، آمد به سرش از آنچه مى‏ترسید.

در خاکسپارى مجدد گوگول بعضى از اهل قلم نیز حضور داشتند. کمیساروف، ناقد ادبى، تکه‏اى از لباس گوگول را به یادگار کَند تا به گفته خودش کتاب نفوس مرده‏اش را با آن جلد کند. سنگ قبر استاد هم به هوادار صادقش میخائیل بولگاکف رسید. سنگى که بعداً، در سال ۱۹۴۰ آن را در بناى مقبره بولگاکف کار گذاشتند. شما مى‏گویید این نُه سال (از ۱۹۳۱ تا ۱۹۴۰) نویسنده مغضوبِ گوشه‏گیر روس سنگ قبر گوگول را کجا پنهان کرده بود؟

بخارا ۷۱، خرداد ـ شهریور ۱۳۸۸

---

[۱] ـ . هوشنگ گلشیرى، «نمازخانه کوچک من»، نیمه تاریک ماه، نیلوفر، ۱۳۸۰، صفحه ۲۵۱٫

[۲] – نیکلاى گوگول، «دماغ»، یادداشت‏هاى یک دیوانه، ترجمه خشایار دیهیمى، انتشارات هاشمى، ۱۳۶۳، صفحات ۱۲۵ – ۱۲۴٫

[۳] – نیکولاى گوگول، مردگان زرخرید (رعایاى مرده)، ترجمه فریدون مجلسى، نیلوفر، ۱۳۸۷ (چاپ دوم)، ص‏۸۸٫

[۴] – نامه بلینسکى به نقل از: آیزایا برلین، متفکران روس، ترجمه نجف دریابندرى، خوارزمى، ۱۳۶۱، صص ۶۵ – ۲۶۳