دو کلمه حرف حساب و یک ارزیابی شتابزده / نفحات نفت و رضا امیرخانی

در روزگاری که اینقدر شلوغ و بی در و پیکر است و وقت و عمر آدم مفت و مسلم به انحاء گوناگون از دستش می‎پرد، آن هم  عمری که بازگشت پذیر نیست؛ وقتی «نفحات نفت» را می‎گذارم کنار «نشت نشا»،  حیفم می‎آید  از وقت و انرژی نویسنده‎ای که می‎تواند «من‎او» بنویسد، اما به جای آن «نشت نشا» رو می‎کند و به ویژه نویسنده‎ای که می‎تواند «بیوتن» بنویسد، اما جای آن «نفحات نفت» را می‎دهد دست خوانندگان  علاقمند به آثارش.  از قضا  هردوی این کتابها (نشت نشا و نفحات نفت)  نه تنها آثار بدی نیستند که در نوع خود، اتفاقا نوشته‎هایی خوبی هم از کاردر آمده‎اند. هم خواندنی‎هستند،  هم حرف  دارند. اما خب که چه؟ این بحث‎ها چه شأنیتی برای امیرخانی داستان‎نویس دارند؟ و چقدر به اعتبار او می‎افزایند؟ بی‎اغماض هیچ! اگر امیرخانی رمان‎نویس (به زعم من؟) شأن و اعتباری دارد و اگر حرفش خریداری دارد،  نه برای «نشت نشا» و «نفحات نفت»، که به دلیل نوشتن «من‎او»ست و «بیوتن» و دیگر آثار داستانی‎اش.

اینها را گفتم که حواسمان باشد اگر نفحات نفت به همین سرعت به چاپ سوم رسیده علت کجاست! اما گویی امیرخانی به واسطه موفقیت‎هایی که به حق داشته از داستان‎نویسی ارضاء شده و حالا خیال نشستن در جایگاه  روشنفکر تاپ زمانه را دارد،  یعنی کسی که حرفش به لحاظ سیاسی و یا فرهنگی و اجتماعی دررو داشته باشد. ولی همانطور که خودش در نفحات نفت بعضی اتفاقات احتمالی بعدی را هشدار می‎دهد، باید به او هشدار داد که روی لبه تیزی را افتاده که لغزش روی آن برو برگرد ندارد! حقیقت این است که وقتی حرف آدم قدر و قیمتی پیدا می‎کند و خریدار دارد (همانند آنچه امروز در مورد امیرخانی شاهدهستیم) اولین کسی که باید حافظ و نگران این قدر و قیمت  باشد خود اوست. اینکه برای گفتن هرچیزی باربط و بی ربط سینه سپر نکند و به میدان نیاید، یا لااقل مفت و ارزان از وقت و قلم خود مایه نگذارد. آیا واقعا کس دیگری پیدا نمی‎شدکه این حرفها را که در نفخات نفت آمده، بگوید؟ گیرم که حتی نبوده! اما همه این حرفهای حساب را می‎شد خلاصه و مفید در یک گفتگو یا سخنرانی و حتی مقاله‎ای مطرح کرد؛ آن هم از سر احساس تکلیف  و در زمانی که نویسنده واقعا احساس می‎کند، استخوانی در گلویش مانده وتا  نگوید آرام نمی‎گیرد!<!–p>

با همه‎ی اینها داستان‎نویس کارش این نیست که  دوره بیفتد درباره مسائل سیاسی و انتقادی کتاب تحلیلی بنویسد، از فرار مغزها تا مدیریت نفتی و… براستی ار مسئله اینقدر برای امیرخانی مهم است که نمی‎تواند از کنار آن بگذرد؛ آیا نمی‎شد در حد یکی از همان سرلوحه‎ها بدان بپردازد و یا حتی به شکلی هنرمندانه و با زبان داستانی حرفش را برای مخاطبانش بازگو کند؛ آن هم نه گل درشت که در لایه‎های زیرین داستان.  کاری  که به زعم نگارنده (با وجود همه اختلاف سلیقه‎هایم با امیرخانی )  از عهده او بر می‎آید ودر بیوتن هم دیدیم که حرفهای به مراتب بیشتر و مهمتری را آنهم به شیوه‎ای هنرمندانه که از یک داستان‎نویس انتظار می‎رود، مطرح کرده‎.

نویسنده اگر بیفتد به حرف مستقیم زدن، کارش به شعار دادن هم می‎کشد، از هنرش و از رسالت مهمترش که خلق جهانی داستانی‎ست دورمی‎افتد، چنان که خلف امیرخانی (جلال) هم کارش بدین جا رسید و بعد هم یک وقت چشم باز کرد و دید نظرش در مورد برخی از آن شعارها عوض شده و متأسفانه اجل هم امکان دیگری به او نداد و الخ! یعنی اینکه چنین نویسنده‎ای خانه آخر می‎شود جلال آل احمد با یک مقداری خلق داستانی که می‎توانست اوج بگیرد، اما او به جای پرداختن به آن، دست به یک سری تولیدات غیرداستانی زد که به فرض که در زمان خود هم تأتیر گذار بود، اما امروز که به آن نگاه می‎کنی بخش زیادی از آنها از موضوعیت افتاده و آنها  هم که هنوز با این روزگار نسبتی دارند و مانده تا یکی دو دهه بعد از موضوعیت بیفتد، با مقدار زیادی اگر و اما و درست و غلط روبروست . این نه فقط خاص آل‎احمد که خاص همه کسانی بود که  رویکردی چون او را پیشه کردند و حتی آنها که خود آل احمد تحت تأثیرشان بدین وادی قدم گذاشت(نمونه بارزش سارتر) به همین سرنوشت دچار هستند و آنچه آتار او را زنده نگه داشته، همان وجوه ادبی و هنری‎ست و گرنه غلط بودن خیلی از ادعا‎های سارتر مخصوصا آن بحث تعهد در ادبیاتش، امروز دیگر اظهر من الشمس است.

با این حساب هیچ نباید تعجب کرد اگر یکی دو دهه دیگر اعتباری که برای  جلال مانده، نه برای آن مقاله‎ها و کتاب‎های متفرقه‎اش که دیگر حرف و درد آن زمانه نیستند، بلکه برای همان داستانهای متوسطی‎ست که خود با حاشیه روی‎هایش مانع از اوج گرفتن رفتن آنها شد. اما در این میان شاید سرو کله یکی پیدا شود و بگوید کجای کاری برادر؟ انگار از ماجرا به کل پرت افتاده‎ای! تمام هم و غم امیرخانی این است که پا در جای پای جلال بگذارد، آنوقت نشسته‎ای و می‎گویی داری همان مسیر جلال را می‎روی! اما ظاهرا فرق نگارنده با امیرخانی در این است که جلال را من به خاطر برخی آثار داستانی‎اش دوست دارم، اما او جلال را می‎ستاید در همه زمینه‎ها و حتی از او تأثیر پذیرفته درنوع نگاه، در  نثر و حتی در  روش نقد و حالا هم در جنس روشنفکری و رسالت و تعهد هنرمند به زمانه خویش…   ‎اما ای کاش خاطرات روزانه‎ جلال بی‎کم و کاست چاپ می‎شد که یکی از بهترین سند‎ها برای شناسایی چهره واقعی اوست. مخصوصا تکلیف خیلی‎ها و اختمالا امیرخانی را  با او روشن می‎کند. ظاهرا او در خاطراتش از رفتن به سر مزار دکتر محمد مصدق می‎گوید و خیلی مسائل دیگر که احتمالا از امتیاز آل‎احمد شدن تا حد زیادی می‎کاهد!  دوست نزدیک او هم غلامحسین ساعدی بود کسی که خود جلال می‎گفت اگر خرقه‎ای داشتم به او می‎دادم  وسر جمع اینکه خود او کسی مثل ساعدی را ادامه دهنده راهش می‎دانست و نه احتمالا کسی با مجموعه شرایط و محسنات امیرخانی و یا دیگر کسانی که در این سالها  درپی او جلال راه افتادند!

با این اوصاف برای امیرخانی  لطف درآن است که امیرخانی بماند، نویسنده موفق این زمانه که ورای خط کشی‎های این وری و آن‎وری، خیلی ها هنرش در داستان‎نویسی را قبول دارند، حتی اگر دیدگاه‎هایش را در بست نپذیرند و با او اختلاف عقیده داشته باشند و بی‎شک نسخه اصل و دست اول امیرخانی اگر از نسخه دست دوم و یا بدلی آل احمد بیشتر نباشد، هیچ کم ندارد!  درست است که هر هنرمندی حرف دارد، اما بدترین نوع حرفها، به‎ویژه وقتی از ساحت داستان به در آمد، همین حرفهای سیاسی‎ست که خود امیرخانی از بی پدر و مادر بودن آن بهتر از من خبر دارد. اما وقتی به جای داستان نویس صرف بودن وسوسه روشنفکر تاپ زمانه بودن به جان آدم می‎افتد، همیشه این خطر در کمین آدم هست که قلمش آلوده شود به سیاسی کاری‎ها، یکی به نعل زدن‎ها و یکی به میخ زدن‎ها و یا طرح به حرفهایی که سیاستمداران باسواد یا کم سواد هم می‎توانند لنگه‎اش را  اگر نه با این نثر و زبان فخیم امیرخانی، با یک زبان عاری از صنایع ادبی کم یا زیاد بازگو کنند. و این بلاییست که سر ادبیات و نویسنده به اصطلاح متعهد می‎آید؛ سر آل‎احمد یک جور آمد و سر احمد شاملو یک جوردیگر و احتمالا اگر امیرخانی در پیمون این مسیرهای آزموده شده ثابت قدم باشد، به شکلی دیگر نازل خواهد شد. اما این همه نه از بابت این که نویسنده جهت گیری سیاسی نباید داشته باشد، که او هم آدم است! و در جامعه جهان سومی –به خصوص- نمی‎توان جهت‎گیری سیاسی نداشت و حتی شاید – اگر حرفت خریدار داشته باشد- گاهی ضرورت است که پا در میانه میدان بگذاری و اظهار نظر کنی، اما باز هم نه اینکه آنقدر خود را درگیر کنی که  از کار اصلی‎ات دور بیفتی. اما بگذریم…

وقتی نفحات نفت را می‎خوانم این فکر به ذهنم می‎‎آید که آیا همه بدبختی و عقب ماندگی‎ها که نفت مفتی، یا مدیریت نفتی و امثالهم برای مردم این دیار به همراه آورده؛ مشکل کاراصلا جای دیگریست، چراکه سابقه  انحطاط سیاسی و اقتصادی ایران، بسیار طولانی‎تر از این حرف‎هاست که تنها به عمر سربرآوردن نفت در این دیار خلاصه شود. مگر نه اینکه عباس میرزا وقتی درجنگ با روسها شکست خورد و به ناتوانی این کشور باستانی را  به چشم دید، و وقتی آن سابقه تاریخی و آن قدر قدرتی‎ها و لشکرکشی‎های پیروزمندانه امثال کورش کبیر، نادر شاه افشار و یا شاه اسماعیل صفوی و… را  کنار این زبونی‎ها گذاشت، خیلی زودتر از ما پی به انحطاط سیاسی و اقتصادی و حتی فرهنگی و اجتماعی این دیار پی برد و به فکر چاره افتاد.  آن هم در زمانی که هنوز خبری از نفت نبود. حقیقت اینکه مشکل کار درجای دیگری‎ست که نه ربطی به وقوع انقلاب دارد، نه جمهوری اسلامی و احیانا محقق نشدن برخی اهدافش ویا حتی ربط زیادی با  نفتی بودن دولت یا به زعم امیرخانی (سه لتی) بودن آن ندارد.  ما چه نفت داشتیم یا نداشتیم نتیجه آن راه که قرنها پیش آغاز کردیم به همین جا می‎رسید. این چنین است که تأسف من از هدر رفتن انرژی امیرخانی بیشتر می‎شود، چرا که فکر می‎کنم صورت مسئله‎ای که مطرح می‎کند از همان آغاز  دچار مشکل است، حال چه رسد به بررسی و تحلیل یا نتیجه‎گیری از آن، با همه‎ زیبایی نثر و بازی‎های زبانی و البته حرفهای درستی که در لابلای صفحات کتاب وجود دارد و برخی از آنها  چون بر مبنایی اینچنین استوار شده‎اند، چندان راه به جایی نمی‎برند.

در آخر هم کل حرف این برادر کوچک این است که وقتی ما  دوسه نویسنده بیشتر نداریم که کارهایشان خواننده دارد و  چاپ کارهای تازه آنها می‎تواند رونق نصف و نیمه‎ای به این ادبیات نیمه‎جان بدهد، چرا باید وقت و عمر خود را بگدارند پای حوزه‎های دیگری که از آنها انتظار نمی‎رود. پس حالا که  اعتبار او و فروش  نفحات نفت از داستان‎نویسی می‎آید و  نه از حوزه سیاست یا نشستن در جایگاه یک روشنفکر؛  پس چه بهتر که اگر قرار است امیرخانی دردمندانه و منتقدانه  از شرایطی بگوید که داد او را در آورده،  آنگونه بگوید که از او انتظار می‎رود، با نوشته‎هایی از جنس «بیوتن» که از نگاهی فراگیر‎ و درعین حال عمیق‎تر و هنرمندانه‎تر برخوردارند، خاصه‎ اینکه خورند او نیز همین است و کسی هم نمی‎پرسد آیا تحلیل او برپایه‎ی داده‎های آماری درست بوده یا وجاهت علمی کتابش‎اش چقدر است و… شک نکنیم که اگر تصویری از امیرخانی هنرمند، روشنفکر ، انقلابی و دردمند باقی بماند، از طی کردن مسیر‎هایی‎ست که به «من‎او» و «بیوتن» ختم می‎شود و نه« نشت نشا» یا «نفحات نفت».

*این نوشته در شماره ۴۱ هفته نامه «مثلث» منتشر شده است.