تأملاتی درباره ی ادبیات و سینما؛ یادداشتی از مسعود کیمیایی

از مسعودکیمیایی، نویسنده و فیلمساز بزرگ و جریان‎ساز این دیار خواستیم برای ما از ادبیات بنویسد و سرانجام بعد از پیگیری‎های مکرر(که شرحش را در انتهای نوشته‎ی او آورده‎ام) پذیرفت و نوشت، یادداشتی که حکایت از دغدغه‎ها و جان و جهان این هنرمند ستیهنده دارد، در روزگاری که بسیاری عقیده دارند دوران خلق شاهکارهای ادبی در جهان به سر آمده./

روزگار فراموشی سوال‎ساز، دورانی که دیگر شاهکارهای ماندنی در ادبیات به‎وجود نمی‎آید. آیا دوران، حافظ، شکسپیر، ناصر خسرو و سعدی می‎ساخت، یا داستایوفسکی و هوگو می‎ساخت، یا این رگ و خون ادبیات و شعر و فلسفه بود که دوران می‎ساخت؟ آیا این جهان امروز است  که سرشار از جان هنرمند و فیلسوف نیست یا همه چیز در انبوه،آنقدر سخت و پر آشوب، در هم می‎جوشد که برای تفکر در هنرها و پیشنهادهای جامعه‎ساز روشنفکران، ساحلی آرام وجود ندارد.

زمانی طبقات جامعه را می‎ساختند و حال فاصله‎های ژرف جوامع و سرزمین‎ها را می‎سازند. سال‎های خون و خیابان و جنگ را به‎طور متصل در آمریکای لاتین و خاورمیانه ببیند. تاریخ معاصر که با خودش نجوای جنگ و دلهره دارد، چطور می‎تواند ادبیات عمیق و ماندنی و سرزمینی بسازد. زمانی که سرزمینش سالهاست آرام نگرفته، به کجای این عمق فرهنگ باستانی‎اش بیاویزد قبای ژنده‎ی خود را.

سینمای سال‎های اول، سینمای نوجوان و جوان و تازه بالغ، نمی‎توانست از ادبیات دور بماند؛ وقتی چیزی و مفهومی نوشته شد ادبیات می‎شود. سینما هم نوشته می‎شد، چه در ساحت فیلم‎نوشت(سناریو) چه در ساحت گفتگو و زبان؛ زبانی که از طبقه‎ا‎ی پائین می‎آید و مدام در حال رشد و رنگ‎آمیزی تازه است. رسید به جایی که ادبیات سینما می‎نوشت، هر دو در دل هم شاهکار می‎ساختند، تا دوران شاهکار هم در سینما بی‎رنگ شد.گفتگو از سینما رفت،گفتگو که رفت بازی بازیگر هم می‎رود، وقتی در سینما سکوت آمد، مونتاژ هم کمرنگ می‎شود و می‎رود. موسیقی از سینما دور می‎شود و می‎رود. در این سینمای مانده دیگر رانش وجود ندارد. رانش در ادبیات سینما که عکس‎نویسی می‎شود، ضرباهنگ‎های دیگری با خودش می‎آورد، اگر نباشد این حرکت های «پیش‎بینی‎ساز» فراموش می‎شوند.

فیلم‎نوشتی که در شروع، میان قاعده های ساخته شده در ادبیات و ادبیات سینما نوشته می‎شوند، آدم‎سازی (کاراکترسازی) می‎کنند.آدمها با خودشان طبقه می‎آورند و طبقه با خودش جامعه را می‎آورد و جامعه که پیدا و معلوم شد به نقد نزدیک می شود، نقد جامعه و ترسیم جامعه و انسان می‎شود. سینمای سخت و مشکل و صاحب عقیده، چون قضاوت می‎خواهد این شیوه‎گری (منی‎ریسم) می‎آید و قضاوت را در نقد یک اثر هنری. در این جا سینما به هم می‎ریزد. وقتی صورت بر مفهوم غلبه کند، در جای خالی مفهوم، تردستی رونق می‎گیرد. حالا منتقد می ترسد که با بی‎سوادی، ندانستن «فرافکنی!!» و شکستن قاعده‎های مزاحم، متهم به عامی‎گری ‎شود به سمت نقدی می رود که صورت را وارسی‎های بدون مفهوم کند و شیوهگری در جای امنی بیاید.

اما در این سرزمین های پیرامونی التهاب از سر و روی تاریخ اجتماعی‎اش می بارد. مفهوم را پنهان کردن و صورت را صفا دادن یک بی نظمی قشری می‎سازد. در سینمای شیوه‎گر چون مفهوم نیست، عکس‎العمل نیست، عکس العمل‎های اجتماعی است که تحلیل می سازد و تحلیل است که با حرکت، جاده و چشم اندازی می‎سازد.

در سینمایی که با تمام لوازمش، که دارایی‎اش می‎شود، و با ادبیاتش حرکت می‎کند، بعد از مونتاژ کشف می‎شود و این کشف، میزان هنرمند بودن و خلاقیت سازنده را معلوم می‎کند. بن‎مایه در سینما گفتن موضوع است، در واقع سهم بیشتر این موضوع جهان ادبیات است، داستانگویی است. داستانگویی در سینما، با شکلی از گفتگو نویسی و این که محل حادثه تاریخ و ساعت و شب و روز بر بودنش یک معماری تازه از هنری تازه می سازد. در رمان خیابان نوشته می شود، در سینما دیده می‎شود. در ادبیات جنون تعریف می شود، در سینما نشان داده می شود که تعبیری دیگر دارد. سینما طعم و ادبیات نیست، سینما طعم تازهای از ادبیات است. رنگی در گوشه خیابانی است که بازیگر می‎گذرد. در ادبیات این رنگ نمی‎تواند حضوری این چنین داشته باشد، اما در سینما معنای دیگری با خودش می آورد. سینما در انبان خودش موسیقی، ادبیات، نقاشی و … را دارد. اما تمام هنرها در سینما رشد می‎کند و حرکت و مجموعه مستقل خودشان را دارند. در این شکل خاص است که سینما مستقل، صاحب نشانه‎شناسی می‎شود. سیمولوژی فقط در سینما با معنای مستقل خودش وجود دارد.

اسطوره در سینما ممکن است بدون گفتگو و فقط از جان عکس و موسیقی و فیلمبرداری و رنگ به وجود بیاید. اما در ادبیات فقط از راه گفتگو ساخته می‎شود. ادبیات در سینما شکل‎ریزی مستقل خودش را دارد، اما در سینما رشد جدا از خودش را پیدا می‎کند.

*مسعود کیمیایی در هفتمین دهه‎ی زندگی پربار خود همچنان، فعال و پرجنب جوش، چوگویی هنوز همان جوان عاشق سینما در سالهای میانی دهه‎ی چهل است که با هزاران سودا و خیال پا به محیط سینمای ایران گذارده است! کیمیایی در این سالها در کنار فیلمسازی که دغدغه‎ی همیشگی‎اش بوده، کارگاه آزاد فیلم را هم دارد که مدرسه‎ای برای علاقمندان بازیگری و کارگردانی‎ست، مدیریت و تدریس در این مدرسه حجم قابل توجهی از وقت او را به خود اختصاص می‎دهد، فیلم دیدن، خواندن و نوشتن هم به که جای خود! گرفتن این یادداشت پیشنهاد دوست شاعرم عبدالجواد موسوی برای چاپ در گزارشی از تعامل ادبیات و سینما در مجله الف بود. یادداشتی که نوشتن آن توسط کیمیایی، در این تنگی وقت با مشکلات بسیاری همراه بود که پس از چند بار بدقولی که مرا تا مرز بدبینی برد، سرانجام آماده شد. منشی مدرسه وظیفه‎ی خواندن آن را پشت تلفن بر عهده گرفت و من هم وظیفه‎ی نوشتن آن را!

بی‎شک اگر همراهی‎های دوستان عزیزم سعید مروتی و بویژه احسان ظللی‎پور نبود این ماجرا به سرانجامی نمی‎رسید. جا دارد اینجا از همه دوستان مراتب سپاسگذاری‎ام را اعلام کنم و همچنین از مسعود کیمیایی که به درخواست ما پاسخ مثبت داد.(ح.ر.امیدی سرور)