نگاهی به مجموعه داستان «آویشن قشنگ نیست»، نوشته حامد اسماعیلیون

وقتی روی جلد کتاب «آویشن قشنگ نیست» اثر حامد اسماعیلیون و درست زیر عنوان کتاب، نوشته شده «مجموعه داستان»؛ وقتی جایزه هوشنگ گلشیری عنوان بهترین مجموعه داستان سال ۱۳۸۷ را به «آویشن قشنگ نیست» می‌دهد، دیگر بحث بر سر این‎که کتاب کوچک ۴۷ صفحه‌ای اسماعیلیون مجموعه داستان است یا رمان یا داستان بلند، کمی مکرر و خسته‎کننده به‎نظر می‌آید. اما فکر می‌کنم لازم است در این‎باره بیشتر گفته شود تا دریابیم وقتی شخصیت‌های مشترک در یک کتاب جمع شده‌اند و در روایت هرکدام هم ویژگی‌های مشترکی وجود دارد، چرا باز با رمان سروکار نداریم؟ هرچند شاید نویسنده کتاب هم بدش نمی‌آمده به اثرش به چشم رمان نگاه شود یا لااقل این جدل را برانگیزد که کارش مجموعه داستان است یا رمان!

«آویشن قشنگ نیست» شش داستان دارد که ویژگی ظاهری اصلی‌شان نام آن‌هاست: رضا، مهدی، بهادر، اهورا، نیلوفر و نیما. در همه، زاویه دید تابع نام داستان و اول شخص است. اندکی که جلو می‌روی، درمی‌یابی با چه فضایی سر و کار داری. با یک محله و بچه‎های یک محله. هر‎کدام بخشی از گذشته‌شان را در محله روایت می‌کنند و می‌گذرند. پس مسلم است که در این میان اشتراکات فراوانی را هم باید انتظار داشته باشیم؛ از نام‌ها گرفته تا حوادث.

نیلوفر در پنج داستان از شش داستان کتاب حضوری جدی دارد. بهادر و مهدی فقط در فصل‌های خودشان حضور تأثیرگذار دارند و در برخی فصول فقط نامی از آن‎ها برده می‌شود. بقیه (رضا، نیما و اهورا) هر‎کدام در دو داستان حضوری تعیین‎کننده دارند. در این میان، شخصیت‌هایی هم هستند که اگرچه حضورشان گاه بسیار تأثیرگذار و تعیین‌ کننده است، اما روایت اول شخص خودشان را ندارند. مانند جناب سرهنگ (پدر نیلوفر)، ناصر (شوهر نیلوفر)، آویشن (خواهر نیلوفر)، لیلا (در داستان مهدی)، بابک (برادر اهورا)، ستوان تویسرکانی (پدر مهدی). اسم‌ها به همین‌جا ختم نمی‌شوند. در کنار این ۱۲-۱۰ نفر، ۳۰-۲۰ نفر دیگر هم در روایت‌ها و داستان‌های شش‎گانه می‌آیند و می‌روند و کم و زیاد تأثیرشان را می‌گذارند. جمع که می‌زنم می‌شود حدود ۴۰ اسم! این همه اسم در کتابی ۴۷ صفحه‌ای که تازه شش صفحه اولش را هم باید ندیده بگیری! آدم قاتی می‌کند به خدا! تقریبا هر صفحه یک اسم جدید. شخصیت محوری وجود ندارد، موضوع محوری هم محلی از اعراب ندارد، این همه هم اسم ریخته توی کتاب؛ چطور می‌توانی کتاب را رمان بدانی؟

از طرفی نمی‌توان از اشتراکات داستان‌ها هم به‎کل صرف‎نظر کرد. وجود فضاها و شخصیت‌های مشابه در روایت‌ها، گاه باعث می‌شود که دو سه روایت را به هم پیوسته و مکمل یکدیگر فرض کنی. مثلا روایت رضا و نیما و نیلوفر و اهورا را بگذار کنار هم تا یک داستان تقریبا کامل از دلش دربیاید. حتی می‌توانی با اغماض داستان بهادر را هم به‎عنوان حادثه‎ای فرعی در دل داستان اصلی فرض کنی؛ اما هیچ‌وقت نمی‌توانی بفهمی که با داستان مهدی باید چه کار کنی! واقعیت این است که داستان مهدی ساز خیلی ناموافقی، در مجموعه اسماعیلیون می‌زند. هرچند نام مهدی در روایت‌های دیگران هم برده می‌شود، اما مهدی در روایت خودش خیلی مستقل‌تر است. از بچه‌محل‌ها کمتر اسم می‌برد و ماجرایش هم به محله چندان ارتباطی ندارد. جالب آن‎که داستان دوم مجموعه را هم به خودش اختصاص داده، یعنی حائلی است میان روایت‌های سازگارتری که می‌توانسته‌اند کنار هم راحت‌تر بنشینند. گویی نویسنده به عمد داستان‌هایی را که فضایی نزدیک‌تر به هم دارند از همدیگر دور کرده تا خدای ناکرده مخاطب راحت و سریع نتواند پی به ارتباط‎شان ببرد، وگرنه چرا باید داستان نیما آخرین روایت مجموعه باشد و داستان رضا اولین روایت؟ مگر نه این‎که این دو بیشترین ارتباط را با هم دارند؟ بگذریم.

گفتیم که داستان‎ها علی‌رغم اشتراکاتی که با هم دارند، اما هرکدام داستان مستقلی به شمار می‌روند. این در حالی است که به سبب همان اشتراکات نمی‌توان پیوندهای داستان‌ها را با هم در نظر نگرفت. اما آن‎چه فکرمی‌کنم باید به‎عنوان یکی از نقاط مثبت مجموعه اسماعیلیون از آن نام برد، استقلال بی‌چون و چرای داستان‌هاست. تلاش‌هایی نظیر مجموعه «آویشن قشنگ نیست» را کم ندیده‌ایم. این‎که نویسنده سعی کند داستان‌هایی مستقل بنویسد با شخصیت‌ها و فضاهایی مشترک، تا این شبهه را ایجاد کند که کتابش در کل یک رمان است یا یک مجموعه داستان. اما آفت و نقطه ضعف این رویکرد همواره یک‎چیز است و آن این‎که گاه نویسنده ممکن است یادش برود شخصیتی که در فصلی یا داستانی معرفی شده و از آن گذشته است وقتی در داستانی دیگر می‌آید، شخصیتی معرفه نیست، بلکه به ضرورت داستان کوتاه بودن، اسم نکره‌ای است که احتیاج به پرداخت دارد تا معرفه شود. و چون نمی‌توان از خواننده کتابی که به‎عنوان مجموعه درآمده توقع داشت حتما کتاب را از اول بخواند و تا انتها ادامه دهد و او ممکن است داستان‌ها را پراکنده و یکی در میان یا هر‎طور که دلش می‌خواهد بخواند، شخصیت‌ها ممکن است تعریف نشده باقی بمانند.

آن‌چه در مجموعه «آویشن قشنگ نیست» اهمیت ویژه دارد، تأکید بر گذشته است. در تمام داستان‌ها اگر چه راوی را در زمان حال، در حالتی خاص و یا با مشغولیتی خاص می‌بینیم، اما مدام به گذشته‌اش سرمی‌کشیم و برمی‌گردیم. در داستان اول (رضا) با این جمله که «از مرگ من هشت سال می‌گذرد» و بعد با تصویری که از قبر راوی ارایه می‎دهد به زمان حال می‌رسیم. اما تنه اصلی روایت را مرور گذشته شکل می‎دهد. در داستان مهدی هم اگرچه روایت با فلاش‌بک شروع می‎شود، اما کمی جلوتر او را در زمان حال می‌بینیم که اندکی جلوتر از مرز کرواسی، مجروح شده و سعی می‌کند فرار کند، اما خونریزی شدیدی دارد و می‌فهمیم که خواهد مرد. داستان بهادر کمترین فلاش‌بک را دارد و اغلب در زمان حال در جریان است با افعال مضارع اخباری. داستان بعدی اهورا نام دارد که باز با زمان حال شروع می‌شود، اما از فعل مضارع اخباری خبری نیست، همه افعال ماضی استمراری‌اند و این حس را منتقل می‌کنند که اهورا از گذشته‌ای نزدیک حرف می‌زند. همه‎چیز در همین چند ساعت گذشته یا حتی کمتر اتفاق افتاده و با فاصله‌ای اندک دارد روایت می‌شود. البته اهورا هم به گذشته‎های دورتر گریزهایی می‌زند. به رابطه‌اش با نیلوفر و… در داستان نیلوفر مشغولیت زمان حال گفت‎وگوی نیلوفر (راوی) است با آویشن خواهرش. موضوع گفت‎وگو اما نقل گذشته است و همین باعث می‌شود، دائم میان امروز و دیروز در نوسان باشیم. و بالاخره اگر چه در روایت پایانی با نامه نیما سر و کار داریم که با این جمله آغاز می‌شود: «رضای عزیز، سلام. این دومین نامه‌ای است که برایت می‌نویسم…» اما فورا می‌رود سراغ گذشته و احساس غم غربت و نوستالژی و… .

این همه گفتم تا به این نکته اشاره کنم که در واقع در مجموعه «آویشن قشنگ نیست» زمان حال فقط پوسته و بهانه‌ای است تا به مغز و هدف اصلی یعنی واگویی و واکاوی گذشته برسیم.

مطلب دیگری که در این مجال حیفم می‌آید بدان اشاره‎ای نکنم، حضور قاطع مرگ است. از شش داستان مجموعه در سه‎تای اولی مرگ حضوری نمایان دارد: رضا، مهدی و بهادر. در دو داستان اهورا و نیلوفر اگر چه با مرگ سر و کار مستقیم نداریم، اما نکبت و بدبختی‌ای که دامن‌گیر شخصیت‌هاست و خودشان هم نمی‌دانند، دست‌کمی از مرگ ندارد؛ عصبیت و بی‌قراری‌ای که در داستان اهورا وجود دارد، انزجار او را از همه چیز و همه کس برجسته‌تر می‌کند. و در نهایت، لئامت او را به رخ می‌کشد. در داستان نیلوفر هم باز به مرگ اشاره‌ای گذرا در حد شهادت پدر مهدی می‌شود. اما در داستان آخری دیگر از مرگ خبری نیست. در روایت نیما مرگ جای خود را اول به نوستالژی و بعد به بی‌خبری و سپس به زندگی می‌دهد. چراکه نیما از هیچ‎چیز خبر ندارد، نه مرگ رضا و نه مرگ مهدی؛ نه ازدواج نیلوفر برایش مهم است و نه ماجرایی که رضا را تا آن اندازه دچار عذاب وجدان کرده بود و به قول نیما در تمام نامه‎هایش به آن اشاره کرده بود. در پایان پا را از این هم فراتر گذاشته و نوید زندگی می‌دهد. وقتی می‌فهمیم همسرش باردار است و پنج ماه دیگر دختری به دنیا خواهد آورد، با نخستین نشانه زندگی در کتاب مواجه شده‌ایم! کتاب با این جمله به پایان می‌رسد: «شاید اصلا در سال آینده برنامه یک سفر به ایران را بریزم. بگذار دخترمان به دنیا بیاید. پنج ماه دیگر. اسم‌اش را می‌گذاریم آویشن. قشنگ نیست؟» و همین جمله آخر که با کمی جابه‎جایی در تکیه‎ها و نشانه‌گذاری می‌تواند جور دیگری هم خوانده شود، می‌آید روی جلد کتاب و می‌شود نام مجموعه: «آویشن قشنگ نیست».