نگاهی به کتاب سر رسید ۶۳ (یادداشتهای یک مرد جنگی)

از دیرباز رسم بر این بوده که هرگاه جنگی در می‎گرفته، گروهی را مسئول ثبت و ضبط آن می‎ساختند، ثبتی که اغلب از کیفیتی مکتوب برخوردار بود تا یادگاری باشد برای آیندگان که بدانند در آن جنگ چه گذشته. امروز اما شیوه‎های آن متفاوت است از عکس و فیلم گرفته تا همان شکل قدیمی مکتوب که خود نیز به اشکال مختلفی تقسیم می‎شود؛ نمونه‎اش داستان، گزارش، یادداشت روزانه ، خاطره و…‎

جنگ تحمیلی که میان ابران و عراق در گرفت، خوشبختانه گروهی به این فکر افتادند که برای ثبت این رویداد تاریخی برای نسل‎های بعد به شیوه‎های مختلف تدارک دیده‎شود. در عرصه مکتوب با آینده نگری و خوش ذوقی دفترچه‎های خاطراتی را به طور وسیع بین رزمندگان توزیع کردند و یا اینکه راویانی را در کنار سرداران بزرگ جبهه بکار گرفتند تا آنها پابه‎پای این چهره‎ها به ثبت لحظه به لحظه اتفاقاتی که ایشان از سر گذرانده‎اند بپردازند. در سالهای پس از جنگ هم نوشتن خاطرات دوران جنگ و همچنین داستانهایی در رابطه با این روزگار مطرح شد و برخی نهادها نیز در زمینه‎های مختلف به تهیه آثاری در رابطه با دفاع مقدس پرداختند که فرهنگ جبهه و یا نگارش کتابهایی درباره چهره‎های شاخص دوران جنگ از این جمله‎ است. اما باوجود حرکت‎های درخور اعتنایی که در این زمینه انجام شده، هنوز حجم قابل توجهی از سندهای باز مانده از آن روزگار دست نخورده باقی مانده‎اندکه هیچ بعید نیست در صورت بی توجهی و با گذر زمان سند برخی از رشادت های رزمندگان ایرانی در دوران دفاع مقدس هیچگاه مجال ظهور و بروز پیدا نکنند.

خاطره نگاری در هنگام جنگ که در این نوشته مد نظر ماست (چه در قالب یادداشت‎های روزانه و چه در ثبت خاطرات به طور کلی و با رویکرد موضوعی) به دو دسته کلی تقسیم می‎شود: نخست آنها که صرفا به بازگویی و نقل اتفاقات بسنده کرده و در مجموع روی ارائه اطلاعات رخدادها به لحاظ زمانی و مکانی و… متمرکز هستند، اما در آثار دسته دوم  به همراه نقل حوادث و خاطرات شاهد برداشت‎ها‎ و تحلیل‎های نویسنده نسبت به حوادث  نیز هستیم؛ و اغلب نیز از نثری شسته رفته‎تر برخوردارند. از این منظر چنین خاطره نگاری‎های هر چقدر به سمت دسته نخست پیش برویم بیشتر دارای ابعاد تاریخی و هرچه به سمت دسته دوم نزدیک می‎شویم دارای بار ادبی‎ست. بنابراین هرگروه از آثار دارای ارزش‎های خاص خود هستند، فی المثل دسته اول اگرچه به لحاظ  حجم اطلاعات و تمرکز سندیت تاریخی پرمایه‎تر به نظر می‎رسند، اما دسته دوم به لحاظ بازتاب فضای جبهه و روح حاکم بر مناسبات و روابط میان رزمندگان دارای اهمیت بسزایی‎ست. در عین حال باید توجه داشت که در هر دو دسته، یکی از مهمترین ویژگی‎هایی در اهمیت آثار نقش تعیین کننده دارد آن است که این خاطرات توسط چه کسی(به لحاظ رتبه و جایگاه) نوشته شدهاست.

به هرحال آثار مکتوب در عرصه دفاع مقدس را به اشکال مختلف می‎توان مورد صورتبندی و تحلیل قرار داد که مجالی دیگر را می‎طلبد. سررسید ۶۳ (یادداشت‎های یک مرد جنگی) کتابی‎ست که براساس همین دفترچه‎های خاطراتی که در دوران جنگ بین رزمندگان توزیع می‎شد، تهیه وتنظیم شده‎است. در داخل کتاب نیز تصویر چند صفحه از دستنویس این خاطرات در معرض دید مخاطب قرار داره شده تا بر اصالت متن صحه گذاری کند.

مصطفی محمدی که کار تنظیم و تصیح این دستنوشته‎ها را برعهده داشته در مقدمه کتاب آورده است: «اینکه چرا تصمیم به نشر واگویه‌های این مرد گرفتم، از این احساس بود که او دیگر از آن خود نیست؛ او برگی از تاریخ یک مملکت است ؛ او از آن هستی‎ است . نوشته‎های او نیز گرچه حالت محرمانه خود را حفظ کرده ، لیکن دیگر به تاریخ تعاق دارد…» مقدمه بسیار کوتاه محمدی بر کتاب اگر چه از انگیزه او در تنظیم این کتاب پرده برمی‎دارد اما فقط همین و همین و اطلاعاتی بیشتر درباره یادداشتها و نویسنده‎اش در اختیار خواننده قرار نمی‎دهد. درست است که محمدی به هر دلیل از آورده نام راوی صرف نظر کرده است اما این تصمیم متنع از آن نیست درباره شخصیت راوی، تحصیلات، پایگاه اجتماعی و…او  توضیحاتی داده شود که به کار مخاطب می‎آید و اصولا در چنین آثاری از اهمیت ویژه‎ای به لحاظ تحلیلی برخوردار، هرچند که خواننده در خلال  متن با بخشی از این اطلاعات آشنا می‎شود خلاءهای زیادی هم برجای می‎ماند.

دومین نکته ای که به عنوان نقص این مقدمه بی‎اندازه کوتاه محسوب می‎شودآن است که محمدی به تغییر در نثر کتاب اشاره می کند، اما عملا مشخص نمی‎شود که تغییرات تاچه اندازه بوده است، این درحالی است که اگرچه تصیح و بازنویسی این متون می تواند به خوتندنی شدن آن بینجامد(چنان که سررسید۶۳ این گونه است) اما باید توجه داشت هرچه میزان این تغییرات افزون می‎شود اصالت متن مخدوش‎تر و سندیت آنن نیز برای برسی کمتر می‎شود و حالا ما باکتابی روبرو هستیم که علیرغم ارزشهای بسیارش نمی‎توانیم مطمئن باشییم چه میزان از کمیت وکیفیت متن کنونی به خود نویسنده خاطرات تعلق دارد، چراکه درواقع خود نثر راوی سندی برای شناحت شخصیت راوی محسوب می‎شود.

علاوه بر این محمدی به چگونگی دستیابی به دست نوشته‎ها و شیوه تنظیم آن و دیگر مسائلی که در چنین آثاری ضرورت مقدمه‎ای جامع را می‎طلبد، نپرداخته و از کنار آ نها به راحتی گذشته است.

کتاب سرسید ۶۳ در شکل فعلی از سه بخش تشکیل شده، دفترچه اول، دفترچه دوم و سر رسید ۶۳ دو دفترچه اول دربرگیرنده یادداشتهای روزانه راوی هستند که از تاریخ نگارش دقیق برخوردارند، اما در بخش سوم بسیاری از یاداشتها تاریخ نگارش دقیقی ندارند، اما تنظیم کننده کار به گونه‎ای که توالی ماجرا حفظ شود آنها را در کنار هم قرار داده است. به این ترتیب این یادداشتها در بردارنده خاطرات راوی از روز نوزدهم خرداد ۱۳۶۳ که آغاز حضور او در جبهه به حساب می‎آید آغاز شده و تا روز بیست و ششم اسفند ماه ۱۳۶۳ که راوی به شهادت می‎رسد ادامه پیدا می‎کند و یاداشتها تا اندکی پیش از آنکه راوی در ساحل دجله هنگام وضو به شهادت برسد ادامه یافته است.

متن خاطرات در شکل فعلی با نثری روان حاوی مطالبی‎ست بسیار جذاب و خواندنی درباره راننده کامیونی که همانند بسیاری در آن روزگار پایش به جبهه می‎رسد و متاثر از رخدادها و فضای حاکم برجبهه متحول شده و شخصیتی تازه می یابد از این منظر شخصیت راوی بسیار نزدیک است به اخراجی‎های ده‎نمکی، اما آنچه به تفاوت آن می‎انجامد سیر و شکل این تعییر و تحول است که در ان نشانی از ساده‎انگاری و ابتذال نیست. اگر شخصیت راننده کامیونی که چندان پایبند مذهب نیست و شاید گاه دمی به خمره نیز می‎زند در جبهه متحول می‎شود، متاثر از فضایی روحانی و رخدادهایی ملموس است که مخاطب این سیر تکاملی را می‎پذیرد با آن همراه می‎شود و بدان دل می‎دهد.

درست است که میزان دخل و تصرف تصیح کننده متن روشن نیست اما کتاب سررسید ۶۳ در شکل فعلی اثری ست خواندنی و جذاب که خواننده را تا انتها با خود می‎کشد و گوشه‎هایی از حقایق جبهه و ضای حاکم بر آن را در برابر مخاطب قرار می‎دهد. این کتاب در ۲۷۸ صفحه و قیمت۵۵۰۰ تومان، به همت مصطفی محمدی توسط نشر علم به بازار آمده است.  در حالی که عمده این گونه کتاب‎ها توسط ناشران دولتی منتشر می‎شوند، ارائه سررسید۶۳ توسط ناشر بخش خصوصی نیز اتفاق فرخنده‎ای‎ست که اگرچه کمتر شاهد بوده‎ایم، اما باید امیدوار بود که به مانند مشارکت عمومی اقشار گوناگون در جنگ تحمیلی درحفظ و انتقال واقعیت ها و تاریخ‎های آن به نسل‎های بعد نیز همه مشارکت داشته باشیم و آن را صرفا وظیفه‎ای دولتی فرض نکنیم.