نگاهی به «دکتر بهار و خواستگار مرده» یا «عاشقی در دهان مور» اثر علیرضا سیف الدینی

«دکتر بهار و خواستگار مرده» نوشته‎ی علیرضا سیف الدینی که در بهار ۸۹، توسط نشر ثالث و با تیراژ ۱۶۵۰ نسخه روانه‎ی بازار کتاب شد، شامل هشت داستان است. از همان صفحه‎ی اول که مخاطب کتاب را باز می‎کند، درد و دل‎های راوی اول شخص داستان «ترس» با آن جمله‎ی جذاب « تنها ارثی که از پدرم به من رسید ، ترس بود» با داستان همراه می‎شود تا از ماجرا سر در بیاورد.

درونی بودن و ذهن‎گرایی دو مشخصه‎ی بارز در داستان‎های مدرن هستند در داستان‎های این کتاب نمودی مشخص دارند. سیف الدینی با توجه به استفاده از راوی‎های اول و سوم شخص محدود به ذهن (که هر دو نوع از کاربردی‎ترین راوی‎ها در داستان‎های مدرن به حساب می‎آیند) و بازگویی دغدغه‎های درونی که گاه ذهنیت و افکار شخصیت ها را در بر می‎گیرد و همچنین رفت و برگشت‎های زمانی و فلاش بک‎های متعدد در خلال داستان‎ها این کتاب، زمینه‎ای را فراهم آورده که به داستانهایش به عنوان آثار مدرن نگاه کنیم . در متن‎های مدرن، همانند بسیاری از داستان‎های این مجموعه، تمرکز بر درون‎گرایی افراد از سایر عناصر داستانی پیشی می‎گیرد. همان طور که در اولین داستان این مجموعه یعنی « ترس » نیز چنین است. مردی پنجاه و پنج ساله، سال‎ها پیش بعد از پنج سال زندگی مشترک، زنش را طلاق می‎دهد و حالا تک و تنها در زیر زمینی در محله‎ی سعادت آباد زندگی می‎کند. پس از این مقدمه چینی در زمان حال، روایت در زمان گذشته پی‎گرفته می‎شود و با ورود به گذشته، خواننده آرام آرام با سرگشتگی‎های شخصیت داستان بعد از طلاق دادن همسرش همراه می‎شود. نوستالژی، بازگشت به گذشته و یادآوری دردهایی که در طول سال‎ها در جان آدمی رسوب کرده‎اند ، بیش‎ترین کارکردشان ایجاد آرامشی موقت و کم کردن دردهای ناشی از زخم‎های سر باز کرده است.

راوی این داستان با روایت درونی خود، بیش از آنکه خواننده را هم درد و هم راز خود کند، خودش را سبک می‎کند. به دیگر گفتار ذات این نوع روایت درون‎ی‎ست که با وجود زیر و رو کردن جهان درون ، خاصیت آرامش بخشی نیز دارد . در داستان « آقای تاریوردی و رادیو بغداد » زخمی که برای خواننده سر باز می کند ، از تبعات جنگی ناشی ست که گاه بیش از خود جنگ آدمی را از پا در می آورد . تصور کنید پدری را که هر روز به بهانه ی شنیدن نام تنها پسر اسیرش پای رادیو می نشیند و تا پای مرگ هم دست از این کار بر نمی دارد ! انتظار یا به دیگر گفتار، انتظار بیهوده و بیهودگی زندگی (که این یکی از مشخصات مضمونی داستان‎های مدرن است) در این داستان آشکارا خود نمایی می‎کند.

با خواندن دیگر داستان‎های این مجموعه می‎توان به بن مایه‎هایی مانند : تنهایی، انتظار، بیهودگی، سکوت، سرگشتگی و حتا سکون عشق را مشاهد کرد . برجسته‎ترین عنصر ملموس در داستان‎های این مجموعه، سفر به دنیای درون و ذهنیت شخصیت‎هاست که به شکل‎های متفاوتی خود را بروز می‎دهند.

بسیار دیده شده است که به بهانه‎ی درونی کردن داستان‎ها و جلوه‎ای مدرن بخشیدن به آنها، نویسندگان آنها از زیر بار قصه‎گویی در این آثار شانه خالی می‎کنند . اتفاق درخور توجهی که در این مجموعه رخ نشان داده ، قصه‎دار بودن بیشتر داستان‎ها با وجود مدرن بودن آنهاست . به گمان نویسنده‎ی این نوشتار، پر رنگ بودن این وجه در هر داستانی، نقشی اساسی‎ در پیشبرد، جذابیت و انسجام داستان دارد. داستان‎هایی مانند: «ترس» ، «آقای تاریوردی و رادیو بغداد» ، «راجو» ، «خیال فرشته» و در نهایت «دکتر بهار و . . . » که از جمله موفق‎ترین داستان‎های این مجموعه هستند، بی‎شک این موفقیت تاحد زیادی در پرنگ بودن همن بار قصه‎گویی در آنهاست.

هر چند نویسنده کوشیده در داستان‎های دیگر این مجموعه که از بار قصه کم رنگ به نظر می‎رسد، جایگزینی برای ایجاد این کشش و جذابیت و حدی انسجام روایی پیدا کند، اما در مجموع نتوانسته توفیقی در حد داستان‎هایی که از آنها نام برده شد، دست یابد.

از طرفی با اینکه بیشتر داستان‎های این مجموعه از قصه‎ای پر رنگ برخوردار هستند، اما این الزاما به معنای افت و خیز در داستان و اتفاق‎های پرتحرک بیرونی نیست؛ چه بسا این داستانها طرحی ساده و بدون اتفاق دارند. به دیگر گفتار رویداد و اتفاق‎ها در این مجموعه داستان بیشتر از آنکه برونی باشند، درونی‎اند . برای همین در سرتاسر کتاب کمتر به موردی بر می‎خوریم که اتفاق بیرونی باعث پیشبرد روایت داستانی شود‎. پرداختن به این نوع داستان‎ها ، برخلاف آنکه در نگاه اول شاید ساده به نظر ب‎رسند، به خاطر پیچیدگی های ذهنی و متنی، کوشش و مراقبتی چند برابر را از سوی نویسنده می‎طلبند که بی‎شک نوشتن آنها از عهده‎ی هر نویسنده‎ای بر نمی‎آید .

با نگاهی به راوی‎های این مجموعه می‎توانیم بگوییم نویسنده در پرداختن به داستان‎ها، به عناصر  تکنیکی روایت نیز توجه بسیار نشان داده. پرش های زمانی از گذشته به حال و بر عکس، تغییر زمان فعل‎ها در یک پاراگراف، ورود و خروج از جهان درون ذهن به جهان بیرون و روایت موازی و مکمل دو داستان در دل هم و… همه و همه نشان از  اهمیت تکنیک را در نزد نویسنده دارد. اما در برخی داستان‎ها مانند: «خانه‎ی دور و خانه‎ی نزدیک» و «خائن» این تکنیک‎ها بیشتر از آنکه در خدمت داستان باشند، خواننده را دچار دشواری در خواندن داستان و حتی گاه سر در گمی می‎کنند‎.

اگر چه شاید برخی از این نوع روایت‎های تو در تو با نقد روانکاوانه و روانشناختی توجیه پذیر باشند، اما متنی که در سرتاسر آن ( مانند داستان خانه‎ی دور و خانه‎ی نزدیک ) درونی بودن ساختار روایی مهم‎ترین نقش را در پیشبرد داستانش برعهده دارد، استفاده از تکنیک‎های تو در توی روایی، تنها پیچیدگی‎های متنی را بیشتر کرده و کارکردی در خلاف جهت ارتباط خواننده با متن ایجاد می‎کنند. شاید بهتر بود در اینگونه داستان‎ها، نویسنده با روایتی ساده‎تر، جهان درونی  و پر پیچ و خم راوی را در معرض نگاه خواننده قرار می‎داد .

از جمله موارد درخور تقدیر در این مجموعه، توجه به نثر است. به گمان من نثر اولین معیار خواننده برای انتخاب یک متن و ارتباط با آن به حساب می‎آید. با توجه به برجستگی زبان در بیشتر داستان‎های این مجموعه و کارکرد تاثیرگذار آنها در ایجاد این ارتباط دو سویه، می‎توان گفت نویسنده در این مهم نیز موفق بوده است. شاید بهترین نمونه برای برای گیرایی نثر، همان جمله‎ی اول داستان ترس باشد: « تنها ارثی که از پدرم به من رسید ، ترس بود». اگر چه گاهی این برجستگی زبانی در برخی داستان ها مانند : «خانه‎ی دور و خانه‎ی نزدیک» ، «خائن» و حتا «ساکن آخر زمان» بیشتر به تکلف زبانی نزدیک شده‎اند تا برجستگی زبان‎.

بررسی هر متنی جدا از بحث‎های مربوط به تکنیک و نظریه‎های ادبی، باید در گفتمان نقد همان جامعه نیز مورد توجه قرار گیرد. به دیگر سخن، باید دید نویسنده با اثری که خلق کرده چه جایگاهی در بافت بومی و جغرافیایی خود کسب می‎کند و آیا اثرش با این بافت بومی همخوانی و انطباق دارد یا نه؟

سیف الدینی با انتخاب کانون روایت‎های درونی در این مجموعه، بیشتر از آنکه به ظاهر و بیرون توجه نشان دهد، به درون و باطن انسان‎ها توجه دارد. دغدغه‎های او بیشتر فردی‎اند تا جمعی و شخصیت‎هایی که او برای داستان‎هایش انتخاب کرده بیشتر سرخورده و درمانده‎اند. اگر گذار از سنت به مدرنیسم را در جامعه‎ی خود مورد توجه قرار دهیم و تجربه‎هایی را که خواسته و ناخواسته در این گذار بر تک تک افراد تحمیل می‎شوند، بررسی کنیم، فردگرایی و پناه بردن به جهان درون دو مشخصه‎ی بارز این تجربه‎های به ظاهر تلخ است. از این‎رو نویسنده‎ای مانند سیف الدینی با معطوف کردن دیدگاه خود به این پدیده، کما بیش می‎خواهد از زبان و دل انسان‎های هم عصر خود بنویسد‎، امری که خیلی از نویسندگان با وجود استعداد و پشتکار زیاد هنوز هم که هنوز است از آن رویگردان هستند و یا توجه چندانی به آن نمی‎کنند.

سخن پایانی اینکه سیف الدینی در این مجموعه نشان داده که به عناصر داستان‎نویسی و دغدغه‎های امروزی نویسندگان پایبند است. اگر از برخی جزییات مانند: تلکف زبانی، خروج از دیدگاه راوی (در داستان آقای تاریوردی و رادیو بغداد) و گه گاهی تکنیک‎زدگی چشم پوشی کنیم، سیف الدینی نمره‎ی قابل قبولی از این مجموعه کسب می‎کند‎. توجه به زبان نوشتار‎، استفاده از تکنیک‎های روایی مدرن، پر رنگ کردن قصه‎ها، به کارگیری کانون روایت درونی و هم گام بودن با زمانه از مهم‎ترین عوامل موفقیت او در این داستان‎ها هستند‎.