نگاهی به رمان «شبیه عطری در نسیم» اثر رضیه انصاری

شبیه عطری در نسیم ظاهرا تجربه‎ای کارگاهی در رمان نویسی‎ست که این روزها نمونه‎هایش نیز فراوان شده و البته با توجه به این که در چنین کارگاه‎هایی اغلب نویسنده‎ای با تجربه نیز به عنوان استاد یا مدرس حضور دارد، برخورداری از این نتایج قابل قبول چندان دور از ذهن نباید باشد. رضیه انصاری با رمان «شبیه عطری در نسیم» به عنوان کار نخست خود، اگر نگوییم سیمای نویسنده‎ای باتجربه و مسلط  که لااقل آشنا با ظرایف و ظرفیت‎های داستان‎نویسی (در اینجا رمان‎نویسی) و البته خوش قریحه و آینده‎دار را از خود به نمایش گذاشته، به خصوص اینکه چه به لحاظ دستمایه کار و چه در پرداخت آن، تجربه چندان سهل و ساده‎ای را در پیش نگرفته و در مجموع هم موفق از این آزمون بیرون آمده است.

تم اصلی رمان مهاجرت است، پرداختن به زندگی ایرانیان مهاجر که در این سالها تعدادشان در چهارگوشه دنیا کم نیست، از این سبب شاید عجیب نباشد که با توجه به اختیار کردن مضمونی که پیش از این نیز به اشکال گوناگون بسیار مورد استفاده قرارگرفته،  انصاری ناگزیر در برخی از بخش‎های رمان دست روی ایده‎هایی بگذارد که آشناست؛ نمونه بارز آن حس دلتنگی و نوستالژی نسبت به وطن و البته زندگی با خاطراتی‎ست که هر یک از این مهاجران با خود به گوشه‎ای از دنیا برده‎اند و با یادآوری آنها در تنهایی و دلتنگی روزگار می‎گذرانند و یا اینکه در میهمانی‎ها و محافلشان با بازگویی این خاطرات برای یکدیگر، گرمایی به محفل خود می‎دهند… اما از این بابت نمی‎توان به نویسنده خرده گرفت که ظاهرا چنین دغدغه‎هایی میان آنها که ترک دیار کرده‎اند، مشترک و بسیار معمول است.

اما حسن کار انصاری در این است که اگر چه دست روی این مایه‎های آشنا می‎گذارد و حجم قابل توجهی از دیالوگها نیز  به این مسئله اختصاص می‎یابد، اما در عین حال به نحوی این خاطرات و دغدغه ها در دیالوگ‎ها منعکس شده‎اند که تنها کارکرد آنها روایت صرف یک خاطره نیست، بلکه در بعدی دیگر نه تنها فضای ذهنی شخصیت‎ها را می‎سازند، بلکه عاملی سازنده برای شخصیت‎پردازی و شناساندن آدمهای قصه و همچنین مشخص ساختن پیشنه و خاستگاه‎ آنان نیز هستند. از سوی دیگر تاثیر سازنده تجربه مستقیم  نویسنده (به دلیل زندگی در خارج از ایران) در برخورد او با موقعیت‎ها، آدمها و مناسباتی نظیر آنچه در این رمان می‎توان سراغ گرفت ، انعکاس یافته و  حتی به فرض اینکه قول او را بپذیریم که هیچ‎یک از این شخصیت ها مابه ازای واقعی ندارند، باز هم نمی‎توان منکر اهمیت این مسئله شد که تا اندازه زیادی کمک حال او بوده تا نه تنها فضاهایی زنده و ملموس را پیش روی مخاطب بگذارد، و همچنین شخصیت‎ها و مناسبات میان آنها را به شکلی پذیرفتنی ارائه کند.

از جمله ویژگی‎های این رمان نگاه بی‎طرفانه نویسنده به مسئله مهاجرت ایرانیان است که برخلاف بسیاری از داستانهایی که از درونمایه‎ای مشابه برخوردارند، در مرز خاکستری بودن باقی مانده‎ و  و به دام سیاه و سفید شدن نلغزیده. بر همین اساس نه به طور مستقیم و نه غیر مستقم به اظهار نظر و شعار دادن نمی‎پردازد؛ او روی این که چه عوامل شخصی، اجتماعی یا سیاسی در بوجود آمدن چنین موقعیتی برای شخصیت‎ها دخبل بوده‎اند، تاکید چندانی ندارد؛ بلکه برایش بیشتر موقعیتی که شخصیت‎ها در آن قرار دارند و چالش‎های فرهنگی که با آن درگیرند، حائز اهمیت است، همانند پرداختن به شخصیتی (مردی) که همسرش از او جدا شده و با مردی آلمانی‎ست و یا دختری از نسل دوم مهاجران که برخلاف نسل قبل از خود، به سادگی در محیطی که در آن رشد کرده، حل می شود.

به این ترتیب حسن کار انصاری این است که در اغلب بخش‎های رمان بدون کمترین دخالتی در مسیر روایت، یا تحمیل برداشت و نتیجه‎گیری‎های خود به عنوان نویسنده،  داستان این آدمها را روایت کرده و نتیجه‎گیری را به عهده مخاطب می‎گذارد. او همچنین زاویه دیدی متناسب با چنین رویکردی را برای روایت برگزیده (روایت سوم شخص)، که بستری متناسب‎ برای اعمال این بی‎طرفی محسوب می‎شود که رضیه انصاری از آن به خوبی بهره گرفته است. البته نباید ناگفته گذاشت که  اتخاذ این بی‎طرفی در پرورش شخصیت‎ها ‎و نمایش رابطه میان آنها، در همه زمینه‎ها نیز به نفع رمان ختم نشده، چراکه با تعمیم یافتن این رویکرد به دیگر وجوه داستان و حفظ فاصله نویسنده با شخصیت‎ها، خواننده نیز چنین فاصله‎ای را احساس کرده و کمتر با شخصیت‎ها احساس همدلی می‎کند. شخصیت‎هایی که از قضا بسیار خوب هم پرداحته شده‎اند، اما باید توجه داشت که این پرورش شخصیت‎ها و داشتن شناخت و پذیرش آنها از سوی خواننده الزاما به معنای همدلی پیدا کرده با آنها نیست.

شبیه عطر در نسیم، رمانی‎ست شخصیت  محور، روایت بیش از آنکه برحرکت بیرونی مبتنی باشد، درونی شده و روی شخصیت‎ها تمرکز دارد.  رمان چهار شخصیت اصلی دارد که نویسنده آگاهانه و تعمدا هیچ یک را چندان برجسته تر از بقیه نمی‎سازد، اما این تمهید که می‎توانست به پرداختی نوآورانه بنجامد، از آن رو ناکام می‎ماند که رضیه انصاری نمی‎تواند با پیوند دادن خرده روایت‎هایی که پیرامون این شخصیت‎ها شکل می‎گیرد، یک تنه یا محور اصلی برای داستان تدارک ببیند، چه از نوع درونی آن به عنوان ایده‎ای در لایه‎های زیرین اثر و چه در بعد بیرونی آن که به واسطه برخورداری از باری دراماتیزه شده و یا گره‎افکنی و گره‎گشایی های معمول در روایت‎های داستانی، در همراه کردن مخاطب با رمان، نقشی موثر داشته باشد. بنابراین رشبیه عطری در نسیم اگر چه در فصول آغازین که شخصیت‎ها را معرفی و خط و ربط روابط میان آنها را روشن می‎کند، فارغ از جذابیت نیست، اما عملا از میانه به بعد با کند شدن ریتم داستان، مخاطب را به سختی با خود با خود به جلو می‎کشد و اگر رمان حجمی بیش از این داشت، دور از ذهن نبود که مخاطبان کم حوصله‎تر کتاب را ناتمام بر زمین بگذارند.

انصاری در فصلی از رمان می‎کوشد با استفاده از اشعار احمد شاملو به عنوان جزیی از متن، تمهیدی نو را را به سامان برساند، اما بی‎توجهی نویسنده به این واقعیت که این اشعار از واقعیتی برون متنی (نسبت به رمان حاضر) برخوردارند و بکار گیری آنها باید متضمن نوعی منطق درونی در متن حاضر باشد، از توفیق در بکارگیری این تمهید باز می‎ماند.  بدین صورت که اگر منطق این استفاده را دغدغه‎های ذهنی شخصیتی خاص در نظر بگیریم، تنها آنجا که راوی از دریچه دید او به روایت می‎پردازد، استفاده از این اشعار قابل پذیرش به نظر می‎رسد، و یا اگر قرار است به عنوان تمهیدی در متن روایت از دید راوی سوم شخص در نظر بگیریم، تنها آنجایی قابل قبول است که راوی سوم شخص خارج از نقطه دید شخصیت ها به روایت می‎پردازد. اما انصاری از این اشعاربدون توجه به انسجام نقطه دید در روایت، صرفا برای تاثیرگذاری‎های آنی و زیبایی متن استفاده کرده است و به همین دلیل این اشعار گاه از دید شخصیتی در داستان مورد استفاده قرار می‎گیرند و گاه زمانی که راوی سوم شخص، با فاصله گرفتن از شخصیت‎ها به روایت می‎پردازد.

به هر روی شبیه عطری در نسیم، در شکل فعلی با وجود نقاط قوت آشکاری که دارد، بیشتر به برش‎هایی کوتاه از سرنوشت آدمهایی دست به گریبان با طعم تلخ مهاجرت و زندگی توأم با ملال آنهایی می‎پردازد که به نظر ناخواسته و شاید از سر اجبار ترک دیار کرده و سرزمینی دیگر را برای زندگی برگزیده‎اند، برش‎هایی که اکه اگرچه در کنار هم قرارگرفته‎اند و گاه به صورت موازی پیش می‎روند و از از ارتباط درونی نیز با یکدیگر برخوردارند، اما غفلت از خطی مشترک که این برش‎ها حول محور آن سامان یافته و وزنی به حرکت بیرونی روایت بدهد، به کلیت کار رضیه انصاری لطمه‎هایی محسوس وارد کرده است.

شبیه عطری در نسیم (رمان)

رضیه انصاری، انتشارات آگه، شمارگان ۱۱۰۰ نسخه، ۱۲۸ صفحه، ۲۵۰۰ تومان

کوتاه شده این مطلب در مجله کتاب همشهری منتشر شده