خوشی ها و روزها: توماس مان به روایت توماس مان

مد و مه: توماس مان برای علاقمندان جدی ادبیات داستانی بی‎نیاز از معرفی‎ست، یکی از غولهای ادبیات داستانی آلمان که خوشبختانه شاهکارهای او نظیر مرگ در و نیز  و کوه جادو به فارسی ترجمه شده، آن هم از خود زبان آلمانی و توسط مترجمی قدر. پر بیراه نیست اگر بگوییم هر آنکه دستی بر قلم دارد، حداقل ضرور‎یست که این دو اثر توماس مان را خوانده باشد که از دست دادن این قله های مسلم ادبیات آلمان حسرت بار است. مطلب زیر روایت خود نوشت توماس مان است درباره زندگی‎اش با ترجمه‎ی یکی از مترجمان شایسته‎ی این سالها (محمود حسینی زاد) که او نیز به نوبه خود سهمی در خور توجه در معرفی ادبیات داستانی امروز آلمان داشته است. این نوشته خواندنی از «سمرقند» شماره پنجم انتخاب شده.

***

توماس مان به روایت توماس مان

ترجمه: محمود حسینی زاد

یک‏شنبه، ششم ژوئن ۱۸۷۵، ساعت ۱۲ ظهر به دنیا آمده‏ام. بعدها، طالع‏بین‏هائى که بارها و بارها به من اطمینان داده‏اند که عمرى طولانى، زندگى پرسعادت و مرگى آرام در انتظارم است، گفتند که هنگام تولد،طالعم سعد بوده است.

پیشگوئى‏شان عمدتاً براساس واقعیت‏هاى زندگیم است، چون زندگیم توأم است با سعادت و نیک‏بختى.

مشکلات و موانع جدى هست، اما روال کلى زندگیم را مى‏توان با صفت «خوشبخت» آورد.

محل تولدم لوبک‏ است، شهرى قدیمى و زیبا، نزدیک دریا، با حال وهواى قرون وسطایى. مثل هامبورگ‏، برمن‏ و دانزیک‏ لوبک هم زمانى عضو اتحادیه هانزا بود (بد نیست خواننده‏هاى امریکایى‏کتاب‏هایم به سراغ تاریخ بروند و در این مورد اطلاعات کسب کنند). لوبک از جمله شهرهاى مستقل بود، دولت شهر. مانند ونیز به صورت جمهورى اداره مى‏شد، اداره شهر هم دست شهردار بود که عنوان‏رسمى‏اش «والامقام» بود، مجلس سنایى داشت که نماینده‏هایش عنوانى را یدک مى‏کشیدند که امروزه بیشتر جنبه طنز دارد: «جناب خردمند» (پدرم هم عضو این گروه بود)، مجلس شورایى داشت که عامه‏مردم در آن نماینده داشتند و به همین خاطر هم به «عوام» معروف بود.

دوران کودکیم دورانى بود پر از خوشبختى و امنیت. با چهار خواهر و برادرم در عمارتى زیبا که پدرم براى خود و خانواده‏اش بنا کرده بود، بزرگ مى‏شدم. عمارت دومى هم بود که باعث شادمانیم مى‏شد، بنایى‏قدیمى از قرن هیجدهم که بر سردرش با معمارى سبک روکوکو (۱) عبارت‏Dominus Providesit نقش بسته بود. مادرِ پدرم به تنهایى در آن عمارت زندگى مى‏کرد و آن ساختمان امروزه براى‏بازدیدکننده‏هاى کنجکاو به عنوان خانه «بودن بروک» جذابیتى دارد. پدرم به تجارت غله مشغول بود و صدمین سال تأسیس شرکتش را در همان دوران کودکى من جشن گرفت.

جد و پدرجد پدریم لوبکى بودند، اما مادرم در ریودوژانیرو از پدرى آلمانى و مزرعه‏دار و مادرى با دورگ برزیلى و پرتقالى دنیا آمده و در هفده سالگى به آلمان کوچیده بود. مادرم از آن نوع آدم‏هاى بى‏حد وحصر رومانتیک بود، بى‏نهایت علاقمند به موسیقى و در جوانى، زیباییش زبانزد.

وقتى از خودم مى‏پرسم علایق و تمایلاتم را از کدام یک به ارث برده‏ام، یاد شعر معروف گوته مى‏افتم و به این نتیجه مى‏رسم که من هم «آن وجه جدى زندگى» را از پدرم دارم و «آن سرزندگى»، آن تمایلات‏هنرى – احساسى، آن «وجه به مفهوم عام خیالبافى و داستانسرایى» را از مادرم.

خوشترین ایام جوانى، بهتر که بگویم خوشترین دوران زندگیم، تعطیلات چهارهفته‏اى بود که تقریباً هر سال با خانواده‏ام در ساحل تراومونده (۲) مى‏گذراندیم.

هر چقدر که از مدرسه بیزار بودم و تا آخر هم نتوانستم خودم را با شرایطش وفق دهم، به همان نسبت از آن تعطیلات آرام و بى‏دغدغه لذت مى‏بردم. موجب بیزارى من از درس و مدرسه مقاومتى بود درون‏من علیه مقررات خشک، علیه روش‏هاى تعلیم و تربیت اجبارى؛ رخوت و بى‏تفاوتى رؤیازده، نیاز به فراغت براى وقت‏گذرانى و پرسه‏زدن، براى مطالعه در آرامش و دلزدگى از رفاقت با متوسطالحال‏ها و از این‏نوع خصوصیات فردى.

با وجود این بین همشاگردها محترم و حتا محبوب بودم که دلیلش هم صرفاً وجودخانواده مرفه‏ام نبود، بلکه نوعى برترى صورى و به طور کل فرهنگى بود، به سختى قابل‏درک، پرکشش براى شاگردها، نابجا و فراتر از چارچوب براى آموزگارها.

این حالتِ توأم با یک زندگى احساسى و معقول براى خود من از سویى منشأخودپسندى بود و از سوى دیگر منشأ اندوه و ناراحتى؛ و من ناتوان از نامیدن آن حالت.

شاید همان خمیره ادبى – هنرى، خمیره شاعرانه که بعد از مدتى دنیاى پیرامون‏مجبور مى‏شود تا – تحت شرایطى – عملکرد اجتماعى را محترم بداند؛ همان خمیره که به‏دلیل درک‏ناپذیرى و ذهنى بودن آن کمتر از هر خمیره و استعدادى شناخته و پذیرفته‏مى‏شود.

این خمیره در بدو امر خود را در نمایشنامه‏هاى کودکانه‏اى نشان داد که من با برادرهاو خواهرهایم براى پدر و مادر عمه‏ها و خاله‏ها اجرا مى‏کردیم، بعد در شعرهایى که‏بیشتر تحت تأثیر اشتورم (۳) و هاینه‏ (۴) بودند.

چند سالى گذشت تا به صرافت داستان‏پردازى افتادم؛ حتا قبل از این دوره، دوره‏نگارش مقاله‏هاى انتقادى را گذرانده بودم. در یک نشریه دانش‏آموزى و نه‏چندان درحال و هواى مدرسه به نام «طوفان بهارى» که من با چند دانش‏آموز انقلابى دبیرستان‏منتشر مى‏کردیم، سرمقاله‏هاى ادبى با کنکاش‏هاى فلسفى مى‏نوشتم.

عمده سال‏هاى زندگیم، حدود ۴۰ سال را در مونیخ گذرانده‏ام. پس از مرگ پدرم،مادرم با خواهرها و برادرهاى کوچکتر به مونیخ نقل مکان کرد. مدرسه باعث شد تا من‏یک سال بیشتر در موطن شمالى خود بمانم؛ پس از آن من هم، در پى کسانم، به مرکزایالت باواریا رفتم. از درون و از برون در یک وضعیت آماده ساختن خود براى موردى‏نامشخص سر مى‏کردم. مراحل مختلف این وضعیت آماده‏سازى یکى یک دوره‏تحصیلات دانشگاهى نامرتب در رشته‏هاى ادبیات و تاریخ بود؛ بعد اشتغال کوتاه مدت‏به صورت کارآموز در دفتر یک شرکت بیمه آتش‏سوزى، یک سال هم که با برادرم‏هاینریش‏ در ایتالیا، رم و اطرافش سر کردم.

در این زمان – بیست و یک ساله بودم – یکى از نوول‏هایم «آقاى فریدمان کوچک»،چاپ شده در ماهنامه «Neue Deutsche Rundschau» در برلین، سروصداى مختصرى درحوزه‏هاى ادبى برپا کرد. کمى بعد مجموعه‏اى از چند نوول که مهمترینش همان نوول‏بود، منتشر شد، و در همان سال انزواى ایتالیاییم، در پالسترینا، زادگاه آن موسیقیدان‏بزرگ در کوه‏هاى سابین‏ بود که نگارش رمان «بودن‏بروک‏ها – زوال یک خاندان» راشروع کردم و در بیست و پنج سالگى در شهر مونیخ تمامش کردم و سرنوشتش این بودکه یکى از موفق‏ترین آثار ادبى آلمان و یکى از آن کتاب‏هایى بشود که در خانه هر آلمانى‏یافت مى‏شود. این رمان مفصل را در سال ۱۹۰۱ نوشتم. مقدر بود تا ۲۵ سال بعد، رُمانى‏دیگر که بحث و جدلش متأثر از حوادث گوناگون اروپا در طى آن فاصله زمانى بود، چنین‏تأثیر ملى و بین‏المللى از خود بجا گذارد: «کوه جادو». من شصت ساله را اکنون سومین‏رُمان بزرگ مشغول کرده است که ماجرایش دیگر در دنیاى طبقات متوسط و مرفه‏روزگار ما نمى‏گذرد، بلکه در گذشته‏هاى دور و دورتر، در دنیاى افسانه و اسطوره‏هاجریان دارد. «یوسف و برادرانش» براساس کتاب مقدس که دوجلد آن «داستانهاى‏یعقوب» و «یوسف جوان» در دسترس همگان قرار گرفته و به اکثر زبانهاى اروپایى‏ترجمه شده است. جلد سوم «یوسف در مصر»۲۱ رو به اتمام است و جلد چهارمى تحت‏عنوان «یوسف منعم» در برنامه است. اما بینابین این سه اثر عمده آن نوجوان، آن مرد درسنین عقل و این پا گذاشته به حیطه پیرى، تعداد زیادى از نوشته‏هاى کوچکتر جا دارد:رمانى جمع و جور در مورد شخصیتى متلون المزاج «اعلیحضرت»، نوشته‏اى پرگفتگوکه مى‏تواند براى تئاتر جذاب باشد «فلورانس» و یکى دوجین نوول‏هاى بزرگ و کوچک‏دیگر، مثلاً «تونیو کروگر»، «اعترافات فلیکس کرول نیرنگ‏باز»، «مرگ در ونیز»، «سگ وصاحبش»، «آشفتگى و رنج زودرس» و غیره که تماماً توسط ناشر امریکایى آثارم درمجموعه‏اى خواهد آمد.

اما از همان بدو امر تا امروز، نگارش مقاله‏هاى انتقادى آثار داستانى‏ام را همراهى‏کرده است که مفصل‏ترین آنها «مشاهدات یک آدم غیرسیاسى» است، تأثرات و تأملات‏دوران جنگ که در کتابهاى «پرسش و پاسخ»، «کوشش‏ها»، «ایجاب شرایط» و «رنج‏ها وعظمت استادان» جمع‏آورى شده و موجود است.

این مختصر در مورد کارم که همواره تمام حواسم و تمام نیرویم صرف آن شده است.اما هرگز مثل فلوبر از دنیا بریده و اسیر کار نبوده‏ام، نخواسته‏ام با دنیاى پیرامون بیگانه‏باشم، نمى‏خواستم تا از این طبیعت نهفته در شاعرها و نویسنده‏ها پیروى کرده باشم.همیشه سعى داشتم تا با آدم‏ها و با زندگى اجتماعى، با دولتى که فرهنگ را در حیطه‏اش‏پذیرا است، با خانواده، با دوستى و رفاقت، با حواس پرتى و با لذت‏ها دمخور و همراه‏باشم.

مسأله تضاد بین هنر و زندگى، بین هنرمندى و بشریت از همان ابتدا مرا به شدت به‏ خود مشغول کرده بود و گرچه حس مى‏کردم وظیفه‏ام پرداختن، اگر نگوییم محکوم به‏پرداختن هنر است، اما نخواسته‏ام در هنر تحلیل بروم، مى‏خواستم در حد توانم یک بشرباشم. عاشق شدم و ازدواج کردم (سى سالم بود): با دختر یک پروفسور مونیخى، زنى‏که طى دو سفر در سالهاى اخیر به امریکا، بخاطر خصوصیات سرشار از زندگیش مورداحترام دوستان امریکاییم است، زنى که به اندازه سالهاى عمر یک انسان همراه بى‏بدیلى‏برایم بوده است. این زن ۶ فرزند به من هدیه کرده است، سه دختر، سه پسر و من هم‏مثل پدرم در سالهاى دور، براى خود و خانواده‏ام در حومه مونیخ ساختمان زیبایى بناکردم، نزدیک رود ایزار – نوزده سال در آن خانه زندگى کردیم و بخاطر فاجعه آلمانى‏در سال ۱۹۳۳ که مرا وادار به ترک وطن کرد، از دستش دادیم. بین فزرندانم، بزرگترینشان، اریکا بازیگر است و با تأسیس و مدیریت یک کاباره ادبیاتى به نام«آسیاب فلفل» در کشورهاى دیگر اسم و رسمى به هم زده است. برادرش کلاوس‏مانند پدرش و عموى صاحب نامش، برادرم هاینریش، نویسنده است و در مقام‏رمان‏نویس و منتقد، نسبت به سن و سال جوانش، به موفقیت‏هایى دست یافته است.گولو، پسر دوم، دکتراى فلسفه از هایدلبرگ‏ دارد و در حال حاضر استاد زبان آلمانى‏در دانشگاه فرانسوى رِنِه است. سه تاى دیگر، مونیکا، الیزابت، میشائل‏ بیشتر به امرى‏پرداخته‏اند که با طبیعت پدرشان عجین است و از طریق دیگر، یعنى با تأثیر بر سبک وسیاق نوشته‏هایش خود را نشان مى‏داد، یعنى موسیقى: دخترها پیانو و پسر هفده ساله‏ام‏ویولن مى‏نوازند.

مى‏خواهم شکرگزار باشم و لحظه‏هاى به یاد ماندنى این زندگى به هر حال طولانى‏خود را به خاطر بیاورم: مراسم تولد پنجاه سالگى‏ام در عمارت قدیمى شهردارى مونیخ با شرکت‏نماینده‏هاى شهر و باشکوه تمام. طى این مراسم از دور و نزدیک قدردانى بسیارى ازکارم و از وابستگى به این کار به عمل آمد. مراسم اهداى جایزه نوبل در استکهلم که درسال ۱۹۲۹ به من داده شد. مراسم شام مفصل در روز تولد پنجاه و نه سالگى‏ام همزمان‏با انتشار جلد اول «یوسف و برادرانش» از طرف مجمع ادبى نیویورک در حضور شهردارلاکاردیا در هتل پلازا.

در زوریخ پا به هفتمین دهه زندگیم گذاشتم. سه سال است که در زوریخ زندگى‏مى‏کنم و اهالى شهر به همین مناسبت برنامه تئاترى ترتیب دادند و به مهربانترین وجه‏احساس خودشان را بیان کردند. باارزش‏ترین خاطره آن روز جعبه زیبایى است که ناشرم‏به من داد و حاوى نامه‏ها و تبریک‏هاى نویسنده‏ها و هنرمندهاى بسیارى از سایرکشورهاست. وقتى این نوشته‏ها را زیرورو مى‏کنم، نامه‏ها و کارت‏هایى که با آنها بزرگان‏طراز اول این زمانه احترام عمیق و تکان‏دهنده خود به زندگى و کارم را نشان داده‏اند،عمیقاً به زیبایى و حقیقت این شعر گوته پى مى‏برم:

«بندرت اسباب رضایت خود مى‏شویم، بیشتر دلخوشیمان فراهم کردن رضایت‏دیگران است».

*. توماس مان به مناسبت‏هاى مختلف شرح زندگیش را نوشته است. این «زندگى‏نامه» را در سال ۱۹۳۶براى خوانندگان امریکایى آثارش نوشته است.

پی نوشت:

۱. Rokoko
۲. Travemunde
۳. Storm
۴. Heine