نگاهی به رمان «چه‎کسی از دیوانه‎ها نمی‎ترسد؟» اثر مهدی رضایی

مهدی رضایی در پرداخت شخصیت‎‎های رمان «چه‎کسی از دیوانه‎ها نمی‎ترسد؟»، بویژه شخصیت محوری داستان یعنی  «آرمان» موفق بوده، ولی به‎نظر می‎رسد دیگر شخصیت‎ها را در دل داستان به‎صورت یک طرح خام ر‎ها کرده است. جوری که بیشتر، شباهت به مِه دارند در یک هوای کاملا صاف و بی‎آلایش. برای همین، بقیه شخصیت‎ها در کنار شخصیت اصلی شناور هستند.

اما در خوانش از لحاظ درست نویسی، پاراگراف اول فصل یک را که خواندم، متوجه شدم این کتاب نیاز به یک ویراستار خوب داشته که مهدی رضایی چنین نعمتی را از خود دریغ کرده است. نمونه‎اش در پاراگراف اول، سطر پنجم:

«خودم هم آن‎قدر جسور هستم که وقتی کسی را می‎بینم که رفتار و حرف هایش شبیه عاقل‎ها نیست در چشمش زل می‎زنم و می‎گویم دیوانه.»

در حالی‎که اگر بخواهیم عبارت یاد شده را ویرایش کنیم درستش این است:

«خودم هم آن‎قدر جسور هستم که وقتی کسی را ببینم که رفتار و حرف هایش شبیه عاقل‎ها نیست در چشمش زل بزنم و بگویم دیوانه.»

این امر، موجب از هم گسستن فکر مخاطب می‎شود و طرح این سئوال پیش می‎آید که چرا مهدی رضایی رمانش را به یک ویراستار ماهر نسپرد تا انتظار خواننده اولین رمانش را بیش از این، برآورده سازد.

وی در این رمان ازقتل، صحبت به میان می‎آورد و خیانت را نیز دستمایه و چاشنی آن می‎کند جوری که به عمد روی فیلم «بی‎وفا» – که فیلم، روایت‎گر خیانت یک زن به همسرش می‎باشد- تأکید دارد. بیلاخ حواله می‎کند:

«در آن شلوغی تا به خودش بیاید در بسته شده بود و من برایش شستم را به علامت بیلاخ نشان می‎دادم.» فصل یک – ص ۷ سطر چهارم از پایین صفحه.

از فحاشی سخن می‎گوید:

«الاغ – نفهم – بی‎شعور. من خسته‎ام و کار و زندگی دارم. همیشه هم این از این سه کلمه برای فحش دادن استفاده می‎کنم. هرچه باشد معلم ادبیاتم و باید عفت کلام داشته باشم.» ص۱۱ سطرششم.

به‎عنوان یک معلم حساس و زود رنج، نابسامانی‎ها و رفتار‎‎های اجتماعی را بر نمی‎تابد و به نوعی درگیرشان می‎شود:

«وزخندی می‎زنم و می‎گویم : ببین من این آدم اتو کشیده‎ای که می‎بینی نیستم. زر زیادی بزنی همین جالله

باقی حرفم را نمی‎زنم و به خودم می‎گویم: همین جا چی؟ همان دیوانه‎ای می‎شوی که زیر این چهره مخفی کرده‎ای؟ همان الاغی می‎شوی که به همه چیز گیر می‎دهی؟» ص ۷۰ سطر سوم

دروغ و معضل‎‎های اجتماعی دیگر مثل سقط جنین و تجاوز را هم تزریق می‎کند به رمان تا بار دراماتیک داستان بیشتر شود. اما همه این‎ها، طرح خامی بیش نیست. چراکه در طرح و توطئه‎ای که به‎کار می‎برد، انسجام و یک دستی و طرح منطقی مطالب را ارائه نمی‎دهد تا بتواند ناهنجاری‎‎های اجتماعی را – نه الزاما از دیدگاه روان‎شناسی اجتماعی – ترسیم نماید.

آنچه را برشمردم، دغدغه‎‎های فکری «آرمان» است که جز این‎ها به مواردی همچون تن فروشی، تکدی گری و دزدی نیز فکر می‎کند و چرایی آن‎ها را در ذهن خویش می‎کاود. یک چنین جمع نا همگون و حجیمی، دور از ظرفیت و پتانسیل یک رمان ۱۳۰ صفحه‎ای است تا راوی بتواند به‎گونه‎ای آن‎ها را جمع کند که بافت اصلی داستان، خدشه دار نشود.

همه این‎ها برای این است تا مثل یک پازل کنار هم چیده شوند و به نویسنده و خواننده کمک کند تا قادر باشیم آن‎ها را کنار هم بگذارم. رفتن به جلو در وادی ادبیات داستانی منوط به پرداختن به محتوایی نو، سخنی تازه و نگاهی خلاق به داستان نویسی است. برای محقق شدن این مهم، پشتوانه‎ای باید باشد تا بتوان با نگاه مهندسی مجدد در این وادی گام‎‎های مؤثرتری برداشت. مهندسی مجدد، صحبت از طرحی نو می‎کند. همان چیزی که حافظ شیرین سخن، قرن‎ها پیشتر از این روزگار از آن دم زده است : «فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو در اندازیم.»

برای روشن‎تر شدن مسأله، مثالی می‎آورم. مثل کسی که برود پیراهن دست دوم بخرد و بخواهد با رفو کردن نخ‎نما شده‎ای از آن، به‎عنوان یک جنس نو به من بفروشد. چرا چنین تعبیری به‎کار می‎برم؟ برای این‎که تا دلتان بخواهد از این قبیل معضلات اجتماعی نوشته شده است. کسی موفق می‎شود بار چنین تکراری را به مقصد برساند که در دل این تکرار شدن‎ها، حرف تازه‎ای بزند. مهم این است که اگر موضوعی تکراری را بر می‎گزینیم، همراه ایجاد کردن اندیشه‎ای نو باشد. این‎ها را که بر شمردم، چندان تأثیری بر بار دراماتیک داستان نمی‎گذارد، بلکه به این دلیل عرض می‎کنم که بکارگیری کلماتی با بار معنایی درست و به‎جا، می‎تواند تأثیر گذاری بیشتری داشته باشد و جز این، ایجاد ارتباط نویسنده و مخاطب را کاهش می‎دهد و در نتیجه، بافت اصلی داستان لطمه می‎بیند. نمونه:

«- زرشک. آهان قرار بود من خفه باشم و گوش کنم.» ص۵۱سطر پنجم.

ببینید این‎طور بهتر نیست؟ :

– زرشک. آهان، قرار بود من خفه شوم.

می‎بینید که خفه شوم با خفه باشم تفاوت معنایی دارد. دیگر این‎که وقتی قرار است کسی خفه شود –البته در آن موقعیت داستانی – یعنی باید گوش کند و نیازی به آوردن ادامه جمله نیست. به بیانی دیگر، رعایت کوتاه نویسی. لازم است این‎جا اشاره‎ای داشته باشم به این موضوع که اولین ویراستارِ» ارنست همینگوی» در کانزاس سیتی استار به او این شیوه‎نامه را داد: «از جمله‎‎های کوتاه استفاده کن. اولین پاراگراف را کوتاه انتخاب کن. عباراتِ نیرومند به‎کار ببر و مثبت باش نه منفی.» همینگوی بعد‎ها از این فهرست، این‎طور یاد کرد: «بهترین قوانین کسب و کار از طریقِ نوشتن که تا به حال آموخته بودم.»

رویکرد نویسنده در رمان چه‎کسی از دیوانه‎ها نمی‎ترسد، یک رویکرد کاملا منتقدانه از اجتماعی است که می‎تواند در هر موقعیت جغرافیایی یا اقلیمی اتفاق بیفتد. او برای انتقال چنین مهمی، گاهی مبادرت به صدور حکم می‎کند که به‎نظر من جایگاهی ندارد تا بشود در مورد آن، یک رفتار منطقی را در پسِ پشت چنین حکمی دید. ص ۹ پاراگراف آخر:

«وبلاگش را باز می‎کند و پست جدیدش را می‎خواند.

این زندگی در کل بی‎ارزش‎تر از آن است که درباره‎اش حرف بزنیم.»

و در جای دیگر، در مقام یک معلم درس می‎دهد،  ص۱۰ سطرششم:

«یادمان باشد که اجازه ندهیم کسی خدا را در نظرمان بی‎ارزش کند. یادمان باشد اگر عشق را مسخره کنیم مثل این است که خودمان را مسخره کرده‎ایم. چرا مفاهیم وجود ما نباید حصاری داشته باشد؟ »

درست است که دارد مطلب پست جدیدش را در وبلاگ می‎خواند، ولی غیر مستقیم اشاره دارد به مقوله آموزش که خود به خود منجر به تدریس می‎شود.

رضایی با همه آن‎چه گفته شد، تلاش کرده بی‎پیرایه بنویسد و درونمایه ذهنی‎اش را در قالب یک رمان عرضه کند، اما در این رهگذر ، آن‎چه بیش از همه اهمیت دارد صادق بودن با خود و مخاطبش است. توجه شما را جلب می‎کنم به پایان کتاب و پشت جلد:

«موهایم را شانه می‎کنم به‎سمت بالا. ریش پرفسوری می‎گذارم و همیشه دو طرف صورتم اصلاح شده است.»

«اگر کسی با این مشخصات دیدید شک نکنید که خودم هستم و هرچقدر که دوست داشتید مسخره‎ام کنید و بگویید : دیوانه.»

رمان «چه‎کسی از دیوانه‎ها نمی‎ترسد؟» با همه ویژگی‎‎های مثبت و منفی‎اش، یک چیز دیگر هم داشت: این‎که همه ما، به نوعی دیوانه ایم. نیستیم؟

انتشار در مد و مه: ۲۵ تیر ماه ۱۳۹۰