غیاب منتقدان حرفه‎ای و بحران نقد ادبی

همه عادت داریم نویسندگان را به عنوان آفرینندگان متون ( ادبی، فکری و فرهنگی و…) به حساب بیاوریم، اما از دیگر سو براساس باوری دیرینه، اغلب منتقدان را پخته‎خوارانی می‎بینیم که با واسطه قراردادنِ متنی دیگر، به فعالیتی دست دوم می‎پردازند، و آنها را نویسنده متونی به حساب می‎آوریم که هویت‎شان وابسته به متنی دیگر (متنی که مورد نقد و بررسی قرار می دهند) است. در اینجا البته قصد آن ندارم که به سبک سنگین کردن این بحث بپردازم و بگویم که چنین دیدگاهی درباره منتقدان تا چه اندازه بر واقعیت استوار است و یا تا چه اندازه حاصل غفلت و کم‎توجهی ما نسبت به نقد ادبی‎ست.

اما  باید بر این نکته اشاره کرد، که اگر چه از منظر ادبیت، متن داستانی بر نقد ادبی ارجحیتی محسوس دارد، اما این الزاما بدان معنا نیست که از منظر فکری و فرهنگی نیز چنین مسئله‎ای به شکلی فاحش قابل مشاهده باشد و متن داستانی به ما همه چیز بدهد و نقد ادبی نه، اگر در شرایط امروز چنین تصوری در میان ما رواج یافته، و حتی برخی نویسندگان (و یا دیگر هنرمندان) به نخواندن نقد آثارشان مایه‎ی فخر می‎شمرند، نخست به دلیل همان کم توجهی تاریخی ما به نقد و دیگری حاصل کم مایگی قلم اندازی‎های کلی‎گویانه‎ای‎ست که این روزها به حساب نقدادبی منتشر شده و بر این صفت شناسایی می‎شوند. در سالهای اخیر که رشد قارچ‎گونه وب‎سایت‎ها و نشریات الکترونیکی را شاهد بوده‎ایم، تا اندازه بسیار زیادی معیارهای کیفی قبول نقد‎های ادبی سهولت یافته (این مسئله در نشریات کاغذی البته با غلظت کمتر) قابل مشاهده است و نقد گونه‎هایی که اغلب یا شرح مضمون داستانها و یا متضمن اشاراتی کلی‎گویانه به این آثار هستند، با بار فنی نازل ، زبانی ضعیف و ساختاری نه چندان حساب شده، نوشته و منتشر می‎شوند. چنین نقدهایی به جای آنکه رهیافتی باشند برای ورود به دنیای اثر و سنجش کم و کیف آن،  شرایط حضوراین آثار و جلب توجه به آنها را در فضای رسانه، فراهم می کنند و از این رو در بهترین حالت کارکردی تبلیغاتی پیدا می‎کنند.از همین روست که برای برخی از صاحبان آثار فرقی نمی‎کند که نقد نوشته شده منفی باشد یا مثبت، همین که نقدی بر آثارشان نوشته می‎شود، از آن استقبال می‎کنند! این استقبال نه ناشی از برقراری و پذیرش یک دموکراسی در نقد ادبی که بیشتر ناشی از خنثی بودن این نقد‎ها و محدود شدن آنها به همان کارکرد تبلیغاتی مورد اشاره است.

حقیقت اینکه در شرایط کنونی باوجود آنکه به لحاظ کمی شاهد رشد نقد ادبی هستیم، به لحاظ کمی اگر نگوییم نسبت به گذشته با افول روبه‎رو بوده‎ایم، پیشرفتی نیز نداشته‎ایم. درست است که بین نقد فنی و جزئی نگرانه‎ای که در ماهنامه‎ها و فصلنامه‎های تخصصی ادبی با آنچه به عنوان نقد ژورنالیستی در روزنامه‎ها و یا وب‎سایت‎ها   تفاوت هایی وجود دارد، اما این بدان معنا نیست که هر مطلبی را به شکل ذوقی، کلی‎گویانه و گاه حتی با جملاتی شتابزده و متضمن تعارفات یا مناسبات برون متنی نوشته می شود، به عنوان نقد ادبی حتی از نوع ژونالیستی‎اش پذیرفت.

برای روشن شدن بیشتر اوضاع و احوال حاکم بر نقد ادبی امروز و چرایی معضلات و بحرانی که با آن دست به گریبان است، کافی‎ست توجه داشته باشیم در شرایط فعلی در خلاء و غیاب منتقدان حرفه‎ای ادبی، این داستان‎نویسان هستند که وظیفه‎ی نقد نویسی را بر عهده گرفته‎اند، غالبا نیز با یک بده‎بستان دوستانه و تعارفاتی که بر حاصل کار آنها در حوزه نقد سایه افکنده است و از آنجا که نقد نویسی نیز همانند داستان‎نویسی توانایی‎ها و دانش خاص خود را می‎طلبد، فقدان چنین مایه‎ای در نقدنویسی‎های این منتقدان غیرحرفه ای، باعث شده که کیفیت چنین نقدهایی تعجب خواننده را برانگیخته و حتی به اعتبار آن داستان نویس لطمه بزند. به خصوص اینکه گاه این نوشته‎ها که در جواب محبت و دوستی نویسنده‎ای دیگر و در پاسخ نقد او نوشته می‎شود!

شاید باید پذیرفت که ضعف و بحران نقد ادبی امروز بیش از هرچیز حاصل خالی بودن این میدان از کسانی‎ست که به نقادی شناخته بشوند، نه داستان‎نویسی که در شرایط خاص نقد ادبی  هم می‎نویسد. درواقع امروز با وجود فراهم بودن بستر برای داستان‎نویسی و انتشار آن توسط نویسندگان جوان، شاهد کمبود شدید منتقدان حرفه‎ای هستیم، کسانی که یا به صورت متمرکز بر این حوزه فعالیت کرده و به این صفت شناخته شودند، حتی اگر در این میان برخی تجربه ای هم در داستان‎نویسی پشت سر گذاشته باشند. کسانی همانند عبدالعلی دستغیب که صرفا به عنوان منتقد شناخته می‎شدند و یا همانند رضا براهنی که اگر داستان هم نوشت، اما وجهه منتقد بودن او برجسته از داستان نویسی‎اش بود.

منتشر شده در روزنامه تهران امروز