نقدی بر مجموعه داستان «امروز شنبه» اثر یوسف انصاری

آن‎چه دلتنگی‎های نویسنده جماعت را هرازگاهی تسلی می‎بخشد و شادش می‎کند، دو لتِ گشوده پنجره‎ای رو به ابرهای سربی یک‎دستی است که چهارگوش‎اش انگار به چهارگوش آسمان میخ شده و سرشاخه‎های سپیداری لخت است در دل پاییز سرد و رخوت‎زده منقّش به لکه‎های سیاه از انبوه کلاغ‎های منحوس روی شاخه‎هایش و زوزه گرگ گرسنه‎ای گم‎شده در برف. قصد ارجاع به تصاویر اکسپرسیونیستی کافکا و کاندینسکی را ندارم. ولی شما هم حق بدهید به این مزاج ناخوش‎احوالی که از بس محصولات فست‎فودی به‎خوردش داده‎اند دائم پیلی‎پیلی بخورد و دِلِی‎دِلِی، تو کوچه‎پس‎کوچه‎های خاطرات خوش دهه چهل و چه‎می‎دانم دوران رونق رمان و داستان کوتاه ایرانی پرسه بزند. گاهی هم دل خوش کند به اثری نوظهور از نویسنده‎ای نوظهور که دوران تاتی‎تاتیِ نوشتنش را بی‎ملاحظه چاه و چاله‎هایی که دایه‎های امر آموزش به جهت پخته‎شدن سرراهش تعبیه نموده، به چشم‎برهم‎زدنی تیر کرده و پخته می‎نماید. یوسف انصاری را می‎گویم با مجموعه «امروز شنبه»‎اش که انتشارات افراز آن را در ۱۱۱صفحه در همین بهار گذشته درآورد.

انصاری مجموعه‎اش را در جغرافیایی وسیع‎تر و خیلی وسیع‎تر از جغرافیای رمان‎ها و داستان‎های آپارتمانی نوشته است. حوزه‎ای گاه تا فراخ‎نای دشت‎های پوشیده از برف، تا تپه‎ماهورهای وسیع و آن‎سویش ناپیدا و بازهم وسیع‎تر، تا شهر. تا خیابان‎های شلوغ شهری بزرگ و سرشار از المان‎های مدرنیته اما نه مدرن‎شده. تا بالابر برج نیمه‎کاره، تا تابلوی دیجیتال روی دیوار برج نیمه‎کاره، تا دوربین‎های مداربسته‎ای که حرکات و سکنات عابرین توی خیابان‎ها را زیر نظر گرفته است. و بازهم وسیع‎تر، تا عمق ذهن عبوس کاراکترهای حیران مانده در مرز میان خودِ خویشتن و آن خودِ دیگری محصول مدرنیته. «امروز شنبه» وام‎دار روان‎شناسی پیچیده خاص ادبیات ‎بورژوایی نیست که گروه‎های هدفش را از قشر روشنفکرمآب‎های بی‎کاره و تن‎پرور می‎جوید. انصاری در این مجموعه تحت‎تأثیر رنگ‎های تیره و سایه‎های کش‎دار مکتب اکسپرسیونیسم، تعلیق صحنه-های رعب‎آور و گوتیک و خلاء معنایی جهان پوچی که ولگرد «در انتظار گودو»ی ساموئل بکت ترسیم می‎کند، با مخاطب خود به زبان رسای داستان سخن می‎گوید. امروز شنبه فارغ از معدود مواقعی که تا مرز سقوط و تا حد ابتذال ناتورالیسم پیش رفته، توانسته جای پایی ماندگار در مجموعه آثار امروزین ازخود به یادگار بگذارد.

نطفه داستان «برف» اولین داستان مجموعه در فضایی به‎شدت تیره و تار، گره‎خورده با درونیات شخصیت‎ اصلی داستان بسته می‎شود. آقای بهبودی در میان جماعتی خواب‎زده، غافل، سرد و یخی، مبهوت و مستأصل مانده و در کسوت معلمی عبوس و عصبی‎مزاج راه گریزی می‎جوید و نمی‎یابد. او این راه گریز را برای کنار آمدن با خودی می‎جوید که تا آن موقع انگار غریبه‎ای بوده که تمام سال‎های عمر با او همزیستی مسالمت‎آمیزی داشته و هرگز کدورتی بین‎شان واقع نشده است. اما به مجرد این‎که شب آن حادثه شوم فرا می‎رسد و آقای بهبودی در دوراهی فرار از مهلکه درگیری گرگ با مرد درراه مانده از یک‎سو و ماندن و کمک‎کردن به او از دیگرسو گیر می-کند، کدورت‎ها به آنی رخ می‎نماید و بهبودی ناچار به انتخاب خویشتن خویش می‎گردد و راه گریز را درپیش می‎گیرد. تا این‎جای قصه معلم روستا یا همان بهبودی با هرآن‎چه که از او بهبودی ساخته کنار آمده بوده و جلوی هرگونه تلنگری که ذهنش را به کنکاش در باره این شخصیت دوگانه وابدارد مقاومت کرده وجلوی ابراز وجودش را گرفته است. اما از زمان حادثه فرار از مهلکه درگیری با گرگ و رهاساختن مردی که برای نجاتش از دست حیوان وحشی و گرسنه حکماً تقاضای کمک داشته، دائم این درگیری ذهنی که او کیست و در این فضای پوچ و بی‎معنا و سرد و یخی به‎دنبال چه می‎گردد دست و پنجه نرم می‎کند و عاقبت هم ناتوان از دست-یابی به جوابی قاطع سقوط می‎کند. سؤال‎های بی‎جوابی که در انتهای داستان برف مطرح می‎شود و ذهن خواننده را درگیر می‎کند همان پایان باز و شرکت دادن خواننده در فرآیند شکل‎گیری داستان است.

شخصیت داستان بعدی انصاری یعنی داوودِ «احساسی که فقط یک آرایشگر می‎تواند تجربه کند» دست‎مان را می‎گیرد و باخود به سطح شهر می‎برد. نگاه‎مان را شستشو می‎دهد و وامی‎داردمان تا از فیلتری نو و شفاف آدم‎های شهر شلوغ، البته نه تهران، را نگاه کنیم. داوود خسته و درمانده و به پوچی رسیده نمونه آشکار و به نوعی گل سرسبد جامعه‎ای است که از صبوعیت افکار و اندیشه‎های زمخت این‎جایی و برخوردش با بسته‎های کوانتومی اندیشه‎های آن‎جایی و وارداتی به تنگ آمده و نا ندارد که راه نجاتی و گریزی برای خود بجوید. توصیفات جان‎دار و نه‎خیلی رو و آشکار انصاری ما را به کنه خستگی این آدم درمانده قرن بیست و یکمی رهنمون می‎شود.

داستان «عروسی» حرف چندانی برای گفتن باقی نمی‎گذارد. در لطیف‎ترین و بی‎مرض‎ترین طریقه نقد می‎توان آن را بازگشت به همان داستان‎های تکراری و ملال‎آور دوران گذشته‎ای نام برد که قصد انعکاس نظریات بیش‎از حد شخصی و درونی را داشتند و گاه دارند.

داستان «امروز شنبه، فهمیدم ناصر، مردی که فکر می‎کردم نیست» به‎خوبی توانسته از پس ارائه یک اثر گوتیک با المان‎های آشنا و البته نه خیلی تکراری برآید. ترس در نتیجه به‎هم ریختن محتویات ذهنی پریشان و به‎هم‎ریخته، و عقب‎نشینی مکانیسم دفاعی بدن، اینک فرصت خودنمایی پیدا کرده و هرچه دلش می‎خواهد ترک‎تازی می‎کند و تصویر می‎سازد.

این قانون طبیعت انسان است. ذهن با قدرت بی‎منتهایش هیچ‎گاه منفعل و بی‎کار نمی‎نشیند. موقعی که احساس شادی و شعف و شور و عشق میدان‎داری می‎کند، ذهن آدمی هم در همان جهت شروع به داستان‎سرایی می‎کند و در نتیجه این بنیه مثبت و منطقی آدمی است که تقویت می‎شود. اما آن‎هنگام که برآیند توقعات آدمی از یک فرآیند ـ در این داستان عشق ـ به‎طور کامل برآورده نمی‎شود و موجب سرخوردگی و افسوس بیش‎از اندازه فرد می‎گردد، ذهن فعال به‎طور ناخودآگاه رو به همان سمتی که مقدمات پریشانی روح و عقل را فراهم آورده جولان می‎دهد و تصویرسازی می‎کند. داستان امروز شنبه … داستان واپس‎زدگی در برابر احساسی است که قرار بوده گرمی و شور به‎همراه بیاورد و این‎گونه نشده. یادمان باشد ذهن انسان در خلاء باقی نمی-ماند.

«کله گنجشک» ما را با خود می‎برد به فضاهای بکر و طبیعتی که دیرهنگامی است داستان‎های ما با آن بیگانه مانده و آشنایی‎زدایی می‎کند با آن. داستانی فارغ از سقف و گوشه دنج و خلاء.

در «دیوار به دیوار» با واگویه‎های ذهنی زندانی پریشان‎احوالی که گربه سبیل‎بریده‎ای را مخاطب خود قرار داده روبه‎روییم. تصویرسازی از زندان با آن محیط سرد و خشن و تعریف آدم‎های زندانی خوب و پرقدرت از کار درآمده است. زندان هر چه که باشد، چهاردیواری کلاسیک و شناخته‎شده‎ای که ما در ذهن‎مان داریم، گاه همان چهاردیواری بسته‎ای است با دری از جنس آهن و میله‎هایی عمودی و زندانبانی و ساعات هواخوری و انفرادی و غروب دلگیر و و و گاه چیزی فراتر که اگر بخواهیم هاشور بزنیم و نعل به نعل از این به آن گریز بزنیم چه جای حاشیه رفتن و یکی به نعل زدن و یکی به میخ زدن است. همین است که می‎بینید، یا ببخشید می-خوانید.

«سگسار» اما مغز پخته همه این معجون فرمیکال و به‎سامان است. یک اثر خوب از استحاله آدمیزاد دوپا ـ ارجاع به تعریفی قدیمی و فلسفی از انسان؛ برترین و قوی‎ترین موجود شناخته شده روی زمین و البته هوا و فضا ـ با نشانه‎هایی از آثار گوتیک دوران گذشته. انصاری هرازگاهی که مضمون‎ها و نحوه پرداختش تلنگری به داستان‎های قدیمی و نویسنده‎های آشنایی همچون فقیری و ساعدی می‎زند سعی می‎کند این ردهای آشکار و برجسته را با تلفیق زمان و نشانه‎های این زمانی ماجراها محو سازد و آشنایی‎زدایی کند. حالا تا چه‎اندازه موفق عمل کرده و ذهن مخاطبان آشنا به آثار گذشتگان این مرز و بوم را به میل خود از مسیر منحرف ساخته خود حدیث مفصلی است. اما در یک کلام سگسار یک اثر موفق و شاید بتوان گفت موفق‎ترین اثر این مجموعه و حکماً موفق‎ترین اثر انصاری تا به اکنون است.

«اسماعیل» آخرین داستان مجموعه داستان «امروز شنبه» است که با پرداختی نوستالژیک به دوران گذشته آدم‎های هجرت‎کرده پرداخته و شهر دیروز مرد مهاجر را پس از سال‎ها مثل تکه-لاستیکی که از چهارطرف کشیده باشندش تصویر کرده. و این یعنی هیچ. یعنی گذشته در همان سطور سالیان پیش و لحظه جدایی از بین رفته و نابود شده است. گذشته در ذهن ماست که تداعی می‎شود و جان می‎گیرد. مباد که قصد رجوع و ماندن در این گذشته پرابهام و پرتردید را داشته باشیم. چیزی عایدمان نمی‎شود. حداقل نه آن چیز دندان‎گیری که در پی‎اش هستیم. گذشته جایی نیست که بشود به آن وارد شد. و نه جایی است که تو بتوانی در آن آرامشی را که در پی‎اش هستی بیابی. حتی آرامشی که تاوانش را پرداخته‎ای و خود را بی‎حساب با طرف‎های خسارت‎دیده بی‎انگاری. حداقل عقل این را حکم نمی‎کند.

پرداختن به مجموعه داستان «امروز شنبه» حوصله بیش از این را می‎طلبد. همین‎قدر بگویمتان که خواندن داستان‎های این مجموعه روان و خوش‎خوان چنگی به‎دل می‎زند و حال خوشی به‎ما می‎دهد. لااقل درمقایسه با آثار پر و پیمان روی پیش‎خوان کتاب‎فروشی‎ها گردن فرازش را می-توان از کمی دورتر مشاهده کرد. راحت‎تان کنم. تومنی صنار با همه‎شان توفیر دارد.

به‎خدا خسته شدیم از بس کاراکترهای خرده‎بورژوای خرده‎روشنفکر و واپس‎زده جامعه متوسط شهری را در حدفاصل نه‎چندان طولانی میان اتاق‎خواب و حمام و دستشویی و هال و پذیرایی و بار آشپزخانه تعقیب کردیم و چیز دندان‎گیری دستگیرمان نشد. حظی نمی‎بریم از این‎همه قلم-فرسایی و دشتی نمی‎کنیم از سرچراغی هرآن‎چه که به اسم داستان و داستان‎سرایی روی بساط-مان ریخته‎اند. مانده‎ایم پای در گل، دور از جان شما مثل خَـ … آهو، که آن جوهر کاری که قرار بوده و هست این جماعت دست‎به‎قلم را سر ذوق بیاورد و ایضاً مطبوعه‎هایش جگر خوانندگان را سرحال، کجای این آشفته‎بازار پرسروصدا و پرآوازِ تألیف و چاپ و نشر گم شده است. یا لابد گم نشده و من و امثال من دچار توهم شده‎ایم. چه می‎دانم والله! وقتی به آن‎سوی این سکه نگاه می-کنی می‎بینی ادعای بعضی دوستان و اساتید اهل فن و مقیم خطه غریب داستان و رمان در زمینه خلق آثار تاپ و ماندگار و یکه، آن‎جای الاغ را پاره می‎کند. موقعی هم که نظر به این‎سوی سکه می‎اندازی به‎ناچار یاد گفته قدیمی‎های خودمان می‎افتی که: لاف به غریبی و گوز به بازار مسگرها.

بماند! به یاد مهدی اخوان ثالث بزرگ،

طمع شعله نمی‎بندم، خردک شرری هست هنوز؟