آیا این کتاب می‎تواند جریان ساز بشود؟

مدخل:

هیچ کتابی تا این اندازه نشان نداده که در این سالها بر ادبیات و فرهنگ ما چه گذشته است. از احتضار لاله زار می گوید خیابانی که نماد فرهنگ و هنر در این دیار است، و این بیانی کنایی ست برای روایت آنچه بر اهل فرهنگ در سرزمین ما گذشته. «از پائولوکوئلیو متنفرم!» از تلخی کام نویسندگان می گوید و از خیلی حرفهای دیگر که با طنزی سیاه و جذاب نوشته شده توصیه می کنم حتما این کتاب را بخوانید! اما نه سرسری بلکه با دقت… آنوقت هیچ بعید نیست که با من هم نظر بشوید…

و اما اصل مطلب:

این روزها مشغول  خواندن دوباره رمان از «پائولو کوئلیو متنفرم!» بودم، راستش وقتی نقدی را خواندم که گفته بود مضمون این کتاب هیچ فرقی با کتابهای عامه پسند ندارد،  به این فکر افتادم آیا برداشت من از این رمان خطا بوده؟ و مضمون کتاب واقعا این طور است؟ قصد من تنها دفاع از این کتاب نیست، بلکه بیشتر از آن قصد دفاع از دیدگاهم در نقدی‎ست که درباره این کتاب نوشتم.

من این بار کتاب را دقیق‎تر از دفعه قبل خواندم چون دیگر می‎دانستم قصه‎ی آن چیست و حالا می‎توانستم به نکات دیگری توجه کنم. اگر بخواهیم خلاصه‎ای از قصه کتاب بنویسیم و آن را مبنای قضاوت قرار دهیم به همان نتیجه‎ای می‎رسیم که در آن نقد عنوان شده بود. اما آیا در نقد یک کتاب باید به چارچوب کلی طرح آن اکتفا کرد، یعنی تمام آن ظرافت‎هایی را که در همان نقد هم اشاره شده بود در کتاب هست کنار بگذاریم؟ با این حساب باید قبول کنیم که جزییات در یک اثر هیچ اهمیتی ندارد!  در حالی که برخلاف این نظر من فکر می کنم کلیات بسیاری از رمانها به هم شباهت دارند و آنچه باعث تمایز آنها از هم می‎شود همین جزییات است. جزییاتی که در این رمان نه در شکل روایت و نه در نحوه موقعیت ها شباهتی به داستانهای عامه‎پسند نداند. این را هرکسی که یک کتاب عامه پسند خوانده باشد و این کتاب را بخواند به شکل واضحی خواهد دید. مثلا در رمانهای عامه‎پسند نه روایت  منطقی دارد، و نه اینکه لحنی منطبق با فصای داستان در آنها دیده می شود و مهمتر از همه اینها نه فرم فکر شده‎ای در آنها می‎توان یافت در حالی که رمان از پائولوکوئیلو متنفرم  همه‎ی اینها را دارد.

نوشته بودم در این رمان از خیلی کدها با ارجاع به نکات برون متنی که از ادبیات و سینما سرچشمه گرفته‎اند، رمزگشایی می شوند که اینبار به ظرافت‎های بیشتری در این رابطه دست پیدا کردم که همانطور که در نوشته قبل هم اشاره کردم می‎توان مطلب مفصلی در این رابطه نوشت.

برای درک این کتاب باید دایره اطلاعاتی وسیعی داشت، که برخی از آنها ریشه در تاریخ ادبیات، سینما و حتی تئاتر دارد، یعنی اگر نویسنده می‎آید داستان را به خیابان لاله‎زار می‎برد که خیابانی مهم در تاریخ فرهنگ و هنر تهران (و ایران) است و از احتضار اینخیابانی حرف می‎زند، بی‎دلیل نیست؛ و دارد می‎گوید چه برسر این هنر در طول این سالها آمده و چرا در این دوران به احتضار افتاده… و اگر راوی داستان در جستجوی دوران شکوه آن است زمانی که مملو از سینماها و تئاترها و کتابفروشی‎ها بوده و در لابلای این جریان به من خواننده می‎فهماند روزگاری اینجا عبدالحسین نوشین برنامه اجرا می‎کرده و حتی تئاتر کمدی و عامه‎پسند آن پیش‎پرده خوانی‎های مرتضی احمدی و نمایش‎های اصغر تفکری بوده(و خود من برای گرفتن جزء به جزء این اطلاعات و درک این نشانه ها سراغ چند نفر رفتم تا سر در آوردم که در این فصل جریان از چه قرار است!) دارد می‎گوید از کجا به کجا رسیدیم، سینماها بسته شده، آنها که مانده اند رو به احتضارند، از تئاتر هم خبری نیست فقط چند نمایش روحوضی مانده به جای نمایش‎های عبدالحسین نوشین.

به همین ترتیب اگر نویسنده در ابتدای هر فصا بخشی از نقاط اوج ادبیات ایران را می‎گذارد و بعد شرح شکست خوردن نویسنده‎ای را می‎نویسد که از دل این جریان و این علاقه ها بیرون آنده و بعد مدام گوشه کنایه به فیلمفارسی و پاورقی‎ها می‎زند و حتی جایی اشاره می‎کند ذهنیت تاریخی ما این است که هروقت صحبت از جذابیت می‎شود می‎رویم سر از قواعد و کلیشه‎های پاورقی‎نویسی و فیلمفارسی (نقل به مضمون) در می‎آوریم؛ دارد اشاره می‎کند که چه برسر این ادبیات آمده که نوشتن بی‎قدر‎ترین کار در این زمانه و این دیار است. و این حرف که در نقد وبلاگ تجربه‎های آزاد خیلی عجیب جلوه کرده بود اتفاقا اصلا هم عجیب نیست چون آقای داود غفارزادگان نیز همین چند روز پیش در جایی دیگر و مناسبتی دیگر درست همین را نوشته که برای من این حسن تصادف بسیار جالب بود! (*)

درهمین نقد ایراد گرفته شده که چرا راوی منفعل است؟ به نظر من راوی منفعل در این کتاب بسیار هوشمندانه انتخاب شده، از طرفی مگر منفعل بودن راوی در نفس خودش مشکلی دارد؟ مخصوصا که این انفعال در رمان از شرایط و موقعیتی حکایت کند که شخصیت در آن درگیر است، و نقشی کلیدی هم دارد. راوی درواقع منفعل نیست، در این شرایط است که منفعل شده و در ادامه همان ماجرای برسر ما چه آمده قرار می گیرد، بر ما چه گذشته که در مناسبات معمول زندگی‎مان روشنفکرانمان می شوند آدمهای منفعل. مگر مردم عادی صادق هدایت را منفعل حساب نمی کنند، بهرام صادقی را کمتر می شناسند وگرنه او را هم منفعل می‎دانند و … خب حالا راوی داستان که  در ذهن خود با هدایت و بهرام صادقی دم خور است،  به عنوان آدمی که ادامه این جریان است باید هم در مناسبات عام زندگی منفعل به نظر برسد.

از طرف دیگر داستان در رمان به گونه‎ای شروع شده که می‎توان فهمید همه‎ی این ماجرا نه یک اتفاق بلکه تلاش نویسنده‎ای‎ست با گرایش‎های خاص پسند در داستان‎نویسی اما ناکام که حالا آمده داستانی بفروش بنویسد، به همین خاطر اصلا تمام این چارچوب کلیشه‎ای به نظر من عمدی انتخاب شده چرا که این نویسنده در طول کار مدام باخودش هم درگیر است، راوی داستان که خود آگاهی نویسنده را نمایندگی می‎کند یعنی همان «من» او را مدام در حال متلک پراکنی به نویسنده است که این چه داستانی‎ست که تو داری می‎نویسی مگر اینجا (دنیای رمان) دنیای فیلمفارسی و پاورقی‎ست؟ و حتی درجایی که از دست او کلافه شده به نویسنده می گوید بابا مخ تو هم پکیده با این نوشتنت (نقل به مضمون)؛ یعنی مدام این درگیری بین من راوی و شخص نویسنده وجود دارد و اینها به تدریج در نیمه دوم رمان خودش را نشان داده و به اوج خود می رسد. راستش من بر این عقیده‎ام که با اینهمه نشانه اگر کمی روی رمان دقیق بشویم  خیلی روشن است که نویسنده یک بازی ترتیب داده، یک بازی با ادبیات عامه پسند؛ و دارد درگیری‎ها و تقابل ذهنی یک نویسنده جدی را که به دلیل ناکامی‎اش مجبور شده  داستانی عامه پسند بنو‎یسد، نشان می‎دهد و این تازه همان بحثی‎ست که این روزها مطرح می‎شود که چرا نویسندگان جدی می‎روند دنبال نوشتن داستان عامه‎پسند؟ (نویسنده کی این رمان را نوشته با توجه به تاریخ درج شده در انتهای کتاب دوسال پیش یعنی دوسال پیش داشته حرفی را می زده که امروز تازه برخی آن را مطرح می‎کنند)

به همین خاطر واقعا می‎گویم نباید از سادگی زبان رمان و حتی طرح به ظاهر عامه پسند (وحتی طرح جلد مشتری‎پسند) آن گول خورد راستش من اگر بخواهم نمونه مشابهی برای این کتاب نام ببرم باید از کتاب «عامه‎پسند» بوکفسکی یاد کنم. این کتاب هم زبان بسیار ساده‎ای دارد و حتی اگر صفحاتی از آن را گذرا تورق کنیم فکر می کنیم رمانی پیش پاافتاده از نوع مایک هامری را دست گرفته‎ایم، اما وقتی کلیتش را می‎خوانیم و به عمق آن می رویم می‎بینیم که چیزهای دیگری هم در کتاب هست، و نویسنده بازی را ترتیب داده و استفاده از این چهارچوب عامه پسند چیزی نبوده که خودش نداند. راستش این همان چیزی‎ست که من در این کتاب پیداکردم و به همین خاطر یکی از رمانهای محبوب من شده رمانی که بسیار می‎توان درباره آن نوشت. مطمئنم اگر بازهم آن را بخوانم بازهم چیزهای تازه‎تری در آن پیدا خواهم کرد.

به همین خاطر من با نظر آقای یوسف علی‎خانی موافقم که این کتاب می‎تواند جریان ساز بشود…به نظرم کاملا هم این حرف را جدی زده! حال اگر هم نشود حرجی بر آن نیست، کتابی‎ست که منتشر شده و بالاخره یکی مناسب‎ترازمن پیدا می‎شود که بتواند یک چیز درست و حسابی درباره آن بنویسد. اگر تقسیم‎بندی رمان پیش‎رو را قبول کنیم باید بگویم «از پائولو کوئلیو متنفرم!» رمانی پیش روست. به همین خاطر اکیدا توصیه می‎کنم این کتاب را بخوانید، دقیق هم بخوانید آنوقت هیچ بعید نیست که با من هم نظر بشوید!

*- حضرات برای یک بار هم شده باید کلاه و لچک شان را قاضی کنند که چه می خواهند. ارتکاب ادبی در این سامان به هر کیفیت و روشی که صورت بگیرد بی ارج و قرب ترین کار است. یک بار برای همیشه باید مشخص بشود که دعوا سر چیست و در این بی مکانی کی جای کی را تنگ کرده است… (اصل مطلب را اینجا بخوانید)

این نوشته از وبلاگ سخن روز نقل شده: اینجا