«فصل کرگدن» و پیاز داغ های زیادی!

یک:

بالاخره فیلم فصل کرگدن ساخته بهمن قبادی در فضای مجازی قرار گرفت و برای ایرانی جماعت هم که چاره ای نداشت جز دانلود فیلم، قابل رویت شد. پس از تماشای فیلم به این نتیجه رسیدم به جای پرداختن به خود آن بهتر است، چند نکته در حاشیه‎ی آن گفت.

نگاهی به کارنامه بهمن قبادی، چه آن زمان که با حرکتی هوشمندانه و بدیع فیلمهای کوتاهش را برای جشنواره‎های مختلف جهانی می‎فرستاد و بعد از مدتی آنقدر جایزه از این جشنواره‎های ریز و درشت جمع کرده بود که برای خودش رکورد دار محسوب می شد و همین  پشتوانه‎ای برای حضورش در عرصه‎های جدی‎تر شد که البته لیاقش راهم داشت. هنگام دستیاری کیارستمی هم آنقدر هوشمند بود که بداند کدام وجوه سینمای کیارستمی را باید یاد گرفت و کدامیک را باید از کنارش گذشت و بدان بی‎توجه بود، به همین دلیل بود که وقتی شروع کرد به فیلمسازی به جای اینکه از مقلدان دست چندم کیارستمی باشد، برای خودش فیلمسازی بود صاحب سبک که به حق درخشید و مورد توجه قرار گرفت.

اما در دور دوم فیلمسازی قبادی یعنی از زمانی که فیلم «کسی از گربه‎های ایرانی خبر ندارد» را به شکل غیر رسمی در ایران ساخت و بعد هم به خارج از کشور کوچید دیگر چندان نشانی از این هوشمندی‎های سالهای نخست او نمی‎توان مشاهده کرد. چرا که او قدم در مسیری گذاشته که بعید به نظر می‎رسد به نتیجه دلخواه او، یعنی ایستادن در جایگاه یک فیلمساز جهانی برسد!

همین قدر که اگر قبادی اصرار به ساخت چنین قصه‎ای داشت (؟!) می‎توانست با صرف نظر از برخی فصل‎ها که اغراق آمیز به نظر می‎رسند و گویی برای زیاد کردن پیاز داغ مصائبی که بر شخصیت اصلی وارد شده، بدان افزوده شده اند نتیجه‎ی معقول‎تری گیرد. نکته اینجاست که زیاد کردن این‎جور پیاز داغ‎ها شاید خوشایند برخی مخالفان آن‎ور آبی باشد، اما از سوی دیگر امکان دارد کل دستپخت طرف  خراب کند و حال آدمی را که بی‎طرفانه نشسته فیلم را تماشا کند، بگیرد. این در واقع رعایت نکردن همان نکته‎ای‎ست که از یک اثر هنری که مثلا قرار است منتقدانه باشد، اثری مغرضانه و شعاری می‎سازد.

به هر حال اصل قصه به اندازه کافی تلخ هست و اصلا نیاز به اینجور پیاز داغ‎های اضافی ندارد، جز این که از ماجرایی که شاید هسته مرکزی‎اش برای مخاطب قابل قبول باشد فیلمی می سازد که برخی صحنه‎هایش در مخیله آدم نمی‎گنجد! مثل آن صحنه‎های زندان و تجاوز که با هیچ منطق و عقلی به این کیفیت نمی‎تواند اتفاق بیفتد. به خصوص اینکه گویی تمام آدمهای منفی قصه دست به دست هم داده‎اند تا اکبر رضایی هرکاری دلش خواست با زوج معصوم زندانی بکند و یک نفر هم آن وسط نیست که بگوید خرت به چند! (این یعنی همه ی آدمهای انقلابی و خلاصه کسانی که آنجا بودند بدند و اینجور حکم کلی صادر کردن از یک هنرمند بعید است) بگذریم، چه بسا اگر قبادی دچار برخی مسائل نمی‎شد، چه بسا این فیلم را  می‎شد با صرف نظر از همان اغراق‎ها در چهارچوب سینمای داخل هم ساخت (چنان که نمونه‎های مشابه یا تندتری هم ساخته شدند) و اگر هم نمی‎شد و یا قبادی می‎خواست آن را با بازیگرانی که در داخل امکان فعالیت ندارند بسازد – این البته دلیلی است برای خودش- دیگر لازم نبود بیفتد در جریانها و یا مسیری  که ادامه دادن آن به لحاظ هنری برای هیچ فیلمساز با قریحه‎ای خوب نیست و نهایتا از او چهره‎ای می سازد که فردا روزی اگر یکی از شبکه‎های آن‎ور آبی با او قرار گفتگو گذاشت، به جای نشستن و حرف زدن از سینما، از قبادی انتظار دارند که بیاید بنشیند و شعارهای سیاسی بدهد و این جاست که به عنوان یک هنرمند باید کار قبادی را تمام شده دانست. چنان که در مورد محسن مخملباف همین ماجرا را به عینه دیدیم. هرچند او از اول هم بیشتر شعار می داد تا فیلم بسازد!

تا اینجای کار فرق قبادی با قیلمسازی همانند اصغر فرهادی در این است که فرهادی هم بلد است اساسی ترین و یا حتی تندترین انتقادات را در فیلم خود به شکلی هنرمندانه مطرح کند که هیچ کس نتواند به او بگوید بالای چشمش ابروست و هم اینکه اگر در خارج کشور حتی با بازیگران فرنگی و خارج از چهارچوب سینمای وطنی فیلم ساخت، همه‎ی پل‎ها را پست سرش خراب نکند. پس فردا هم هرجا نشست با او درباره سینما حرف خواهند زد و هنر و کسی به هوای اغراض جناحی سیاسی به سراغش نخواهد رفت و اگر هم برود او بدان‎ها روی خوش نشان نخواهد داد. و مهم‎تر از همه اینکه آن جماعت که کنار گود نشسته اند تا ما به جان هم بیفتیم و آنها با شمایل دایه‎ی مهربان‎تر از مادر برای یک طرف کف و سوت بزنند، سوژه‎ای برای باد کردن پیدا نخواهند کرد.

شاید «فصل کرگدن» کم و بیش به اندازه فیلمهای قبلی قبادی، نشان از حضور فیلمسازی هنرمند در پشت دوربین داشته باشد، و همین نکته است که باعث می شود فکر کنیم حیف است که بیش از این آلوده غرض و مرض‎های برخی سیاسی‎کاری‎ها بشود که در این صورت بعید است جنقولک بازی این جریانها بگذارد چیز زیادی از آن باقی بماند!

دو:

اما صرف نظر از آنچه گفته شد، فصل کرگدن چند نکته قابل توجه دارد، نخست فیلمرداری فوق‎العاده تورج اصلانی، در بسیاری از صحنه‎های فیلم اصلانی یک نقاش هنرمند به نظر می رسد تا یک فیلمبردار، اکثریت قریب به اتفاق قابهای فیلم حتی در صحنه‎هایی ساده بسیار هوشمندانه و توام با جزییات زیبا و دارای کیفیت شاعرانه هستند. البته در نتیجه‎ی کار تورج اصلانی نمی‎توان نقش مهم بهمن قبادی ،توانایی او در کارگردانی، دادن میزانسن و بازی گرفتن از هنرپیشگان را نادیده گرفت. در فیلمهای قبلی قبادی دیده بودیم که چطور از یک نابازیگر و یک بازیگر حرفه‎ای در کنار هم جوری استفاده می‎کند که تفاوت سبک کارشان توی ذوق نزند، در اینجا نیز بازیگرانی از سرزمینهای مختلف را جوری کنارهم قرار داده و به زبان فارسی بازی گفته که در خور اعتنا می نماید. اما از همه‎ی اینها که بگذریم حضور بهروز وثوقی در یک فیلم جدی بعد از این سالها فرصت مغتنمی‎ست برای تماشای توایی‎های بازیگری بزرگ که استعداد و ظرفیت او در طول این سالها بی‎استفاده ماند و هدر رفت.. در برجستگی بازی فریبرز عرب‎نیا در نقش مختار به استفاده او از چشم‎ها و نگاهش اشاره می‎شد، اما وثوقی چنان از همین توانایی‎های خود بهره می‎گیرد خاطره عرب‎نیا در ذهن رنگ می‎بازد … گویی در نگاه وثوقی خستگی و درد سالهای جدایی اش از سینما را احساس می کنیم.