این مقاله را به اشتراک بگذارید
محمد قائد در مقاله معروف و خواندنی‌اش درباره شاملو، او را «تحریریه‌ای یک نفره در حیطه کتابت» می‌خواند که لقبی است درست برای شاعری که به جز شعر، که مشغولیت تمام‌وقت او بوده، در عرصه‌های مختلف اعم از قصه و مقاله و ترجمه قلم زده، چند نشریه تاثیر‌گذار فرهنگی را پایه‌گذاری کرده، کار سترگ کتاب کوچه را یک‌تنه پیش برده و به همه اینها کارهای خردی چون فیلمنامه‌نویسی را هم باید افزود که البته شاملو خود اذعان داشت این یکی را از غم نان انجام داده و نمی‌توان جزء کارنامه پربار هنری‌اش آورد. اینها همه اما شاید توجیه‌کننده این باشد که همچنان وقتی کتابی درباره شاملو منتشر می‌شود، کنجکاوانه آن را تورق کنیم تا شاید زاویه تازه‌ای را از شخصیت چندوجهی بامداد آشکار کند. شخصیتی که شناخت همه جوانب او تنها با تحلیل آثارش میسر نیست و چنین شناختی همچنین مستلزم ارایه روایت‌های چندگانه از اوست از طرف کسانی که هر یک از جنبه‌ای به او نزدیک بوده‌اند. یکی از این نزدیکان به شاملو مسعود خیام است که اخیرا کتابی از او درباره شاملو، با عنوان «احمد شاملو، عکس فوری»، از طرف نشر گوشه و با ویرایش و تنظیم افشین دشتی منتشر شده است.
کتاب، به جای مقدمه با نامه‌ای از مسعود خیام به شاملو آغاز می‌شود و خیام در این نامه شاملوی درگذشته را خطاب قرار می‌دهد. پس از این نامه یادداشتی کوتاه آمده است و در آن، نویسنده درباره گزارش خود از شاملو چنین می‌گوید: «هنگامی که از کوه‌های بزرگ و قله‌های بلند دور هستی، می‌توانی دورنمای نسبتا شفافی بیابی. گزارش من از شاملو اما، گزارش کوهنوردی است که در دل کوه صعب بالا می‌رود اما به علت نزدیکی، کوه را از دور ندیده است.» خیام آن‌گاه گزارش خود از شاملو را با شعر شاملو آغاز می‌کند و در مقاله‌ای با عنوان «شاملو و شعر»، از شعر کلاسیک و شعر نیمایی، به شعر شاملویی می‌رسد و مقوله موسیقی و آهنگ درونی را در شعر شاملو با اشاره به شیفتگی شاملو به موسیقی بررسی می‌کند. «قالب‌های کلاسیک در شعر شاملو» عنوان مقاله بعدی کتاب است. در این مقاله، به تجربه‌های شعری شاملو در قالب‌های شعری کلاسیک پرداخته شده است. تجربه‌هایی مثل غزل «برف» با مطلع: «برف نو، برف نو، سلام، سلام!» و «میان ماندن و رفتن» و… . خیام در مقاله بعدی کتاب به «تنوع در شعرهای شاملو» پرداخته است. او در این بخش یک تقسیم‌بندی مضمونی از اشعار شاملو ارایه داده است و این اشعار را به «شعرهای کودکان»، «شعرهای فلسفی»، «شعرهای وصف طبیعت»، «شعرهای عاشقانه» و «شعرهای اجتماعی- سیاسی» تقسیم‌بندی کرده است. بعد از این بخش، یادداشتی کوتاه را با عنوان «مقدمه موومان سه» می‌خوانیم که طبق توضیح نویسنده در پانوشت، ویرایش اول آن قبلا در نشریه نافه به چاپ رسیده است. یادداشت بعدی کتاب، یادداشت کوتاهی است درباره شاملوی مترجم شعر و بعد از آن مقاله‌ای می‌خوانیم با عنوان «نه در ماندن سکونی» درباره علاقه شاملو به آموختن علوم تجربی و به‌ویژه فیزیک و استناد به این گفته شاملو که «گفته بودم اگر دوباره به دنیا می‌آمدم موسیقیدان می‌شدم اما حالا مطمئن هستم فیزیکدان می‌شدم.» این مقاله یکی از خواندنی‌ترین مقالات کتاب است، چراکه آن وجه از شاملو را می‌نمایاند که شاید کمتر از آن سخن به میان آمده باشد. شاملوی کنجکاو نسبت به مقوله‌های علمی و شیفته فیزیک و نظریه نسبیت که پدیده‌ای به نام «سیاه‌چاله» او را به حیرت انداخته بوده است. خیام می‌نویسد: «بزرگ‌ترین حیرت علمی شاملو، سیاه‌چاله بود. پس از تورق کتاب سیاه‌چاله و شنیدن مشخصات این غول گرسنه آسمان‌ها، به‌ویژه پس از درک غریب‌ترین مکان جهان یعنی لبه افق اتفاق سیاه‌چاله، دغدغه رهایش نکرد.» نویسنده در پایان این مقاله به مصاحبه‌ای ارجاع می‌دهد که در آن با استناد به این شعر شاملو که می‌گوید «نه در رفتن حرکت بود/ نه در ماندن سکونی»، گفته است: «تنها جایی که نه در رفتن حرکت هست و نه در ماندن سکون، همان لبه افق اتفاق سیاه‌چاله است.» نویسنده آن گاه می‌گوید: «اما من پس از آنکه با خود شاعر صحبت کردم، دیدم با آنکه علم آشناست اما نه‌تنها مفهوم علمی سیاه‌چاله را نمی‌شناسد بلکه به کلی از حرف‌های من در مورد تشریح لبه افق اتفاق در این شعر تعجب می‌کند و می‌گوید که اصلا چنین چیزهایی در ذهنش نبوده و در این شعر فقط به‌سادگی خواسته است در مورد مرگ گفت‌وگو کند.» پس از نوشته‌ای دیگر که آن هم ویرایش نخستش قبلا در نافه چاپ شده، می‌رسیم به آن بخش از کتاب که شامل گفت‌وگوهایی است با شاملو و درباره او. گفت‌وگوهای این بخش گرچه پیش از این در نشریات مختلف به چاپ رسیده، خواندن دوباره‌شان خالی از لطف نیست، ضمن اینکه ممکن است نسل جوان‌تر، آن گفت‌وگوها را در زمان چاپشان در نشریات نخوانده باشند و اکنون دسترسی به همه آن نشریات کار چندان آسانی نباشد. بخشی از این گفت‌وگوها با خود شاملو انجام شده و بخشی دیگر گفت‌وگوهایی است با مسعود خیام و گفت‌وگویی با آیدا درباره شاملو. خیام در برخی از این گفت‌وگوها از خاطرات خود با شاملو سخن گفته است. «تو نیز بروتوس» و «آشتی بزرگ» از دیگر مطالبی است که در کتاب «احمد شاملو، عکس فوری» می‌خوانیم. کتاب همچنین شامل دو پیوست است، یکی مطلبی با عنوان «جهان سوم، جهان ما» که به مناسبت دعوت از احمد شاملو به اجلاس بین‌المللی اینترلیت نگاشته شده و قبلا در نشریه دنیای سخن چاپ شده و دیگری «نامه سرگشاده به هیات اصلاح نگارش خط فارسی» که شاملو از امضا‌کنندگان آن بوده است.
شرق/ مد و مه ۲۹ مرداد ۱۳۹۳