بانوی غزل درگذشت؛ کوتاه درباره سیمین

با «فریدون مشیری» عزیز بانویی جوان و جذاب در حیاط منزل «ابوالقاسم حیم» در خیابان رشت تهران (پایین خیابان طالقانی فعلی) زیر درختی نشسته بود و به اشعار ما که نسل جوان‌تر از آنها بودیم گوش می‌دادند و هردو به ما توصیه‌هایی می‌کردند. اواسط دهه ۱۳۳۰ بود. این اولین تصویر من از اوست. از «سیمین بهبهانی». بانویی که بعدها از شاخص‌ترین چهره‌های ادبی و اجتماعی کشورمان شد.  سال‌ها از ایران و فضای ادبی آن دور ماندم و بیشتر اشعار فروغ یا سهراب یا اخوان‌ثالث بود که به دستم می‌رسید و بر ذهنم تاثیر می‌گذاشت. کم‌کم شعر و شاعری به حاشیه رفت و جایش را به فیلمسازی داد. اما آخرین تصاویرم از او، دیدارهایی در چند جلسه ادبی و شعرخوانی طی چند سال اخیر است. چون همیشه آراسته می‌آمد. باید خیلی به او نزدیک می‌شدم تا مرا ببیند. با احترام می‌گفتم: «سلام خانم بهبهانی، مرا می‌شناسید؟» نمی‌دانم به درستی مرا می‌دید یا فقط صدایم را می‌شنید اما همیشه می‌گفت: «بله بله البته.» در سالخوردگی، اشعارش از نظر محتوا، از بسیاری شعرای جوان، متهورانه‌تر و با طراوت‌تر بود و از نظر ساختارضرباهنگ‌هایی را در شعر متکی به سنتش به کار می‌گرفت که بسیار نادر و گاه کاملا نو بود. خوشبختانه در سال‌های آخر عمر، آن‌سان که سزاوار بود، مورد قدرشناسی و احترام قرار گرفت.

داغ ۶۱ساله ملی ما با داغ دیگری نشان‌دار شد و این داغ تازه هم تا سال‌ها جگرمان را خواهد سوزاند. سیمین عزیزمان رفت. جایش هم هرگز پر نخواهد شد. اما هر حادثه انسانی جانسوزی که در اطرافمان یا هرجای دنیا رخ بدهد، که می‌دهد، آنقدر به‌کرات که دیگر دارد حساسیتمان را زایل می‌کند، به یادش خواهیم افتاد که نیست تا حتما شعری بسراید، غزلی، که تا نسل‌ها آن واقعه، هرقدر خرد، اما وهن انسان، فراموشمان نشود. حتی اگر پنجه‌بوکس‌باران‌شدن کارگری مقابل چشمان فرزندش باشد، که اگر آن ذهن زیبا هشیار بود حتما ثبتش می‌کرد، یا کودکان غزه یا سوریه… .
سال ۶۵ یا ۶۶ بود (در سفرم و کتاب در دسترسم نیست)، «دشت ارژن»اش به گمانم تازه منتشر شده بود و شعری در آن بود، در بحبوحه جنگ، که نوروز آن سال هرکه برای عیدمبارکی به خانه‌مان زنگ زد گلشیری برایش خواند. دو سطرش یادم هست، تا همین چندوقت پیش – از بس که آن سال، روز اول سال، گلشیری برای همه خواند – تمامش را از بر بودم، کمابیش انگار نفرین زمانه بود که هر نوروز هم این شعر به یادم می‌آمد و نوروز دو یا سه‌سال پیش در خانه سیمین عزیز برایش از آن سال و سال‌ها گفتم و شعر را داد تا از روی کتابش برای همه حاضران بخوانم.
وقت دروکردن گل شد، کار به فردا مگذارید/ داس بجویید و بیارید، لاله به صحرا مگذارید
این تبر از بهر چه دارید؟ نارون از بیخ برآرید/ فرصت آسودنِ مرغی بر سرِ افرا مگذارید
دلم برای نوروزهای خانه سیمین‌خانم تنگ خواهد شد؛ نوروزهایی که همه جمع می‌آمدند، مثل خودش فارغ از خط و خطوط و منش و طبقه و هرچه. نقطه وحدتی می‌شد هر نوروز که می‌نشست و به دیدنش می‌رفتیم. حالا نخ یک‌روزه مهره‌‌های پراکنده نیست، که همیشه مرا به یاد مادربزرگم می‌انداخت که تا بود، خانه‌‌اش در ساری همه را زیر سقفش جمع می‌آورد، همیشه و همه اختلاف‌ها زیر این سقف برای مدتی مسکوت می‌ماند و آنی که فرزند بسیجی در جبهه داشت و آنکه هر شب جمعه خود را به جاده ساوه می‌رساند، بر سر سفره‌اش می‌نشستند، انگاری که مادرِ زمین بود یا وطن.  این نوروز اما دیدن او که آن‌همه تکیده شده بود، ناگهان، باورنکردنی بود. و خیل جمعیت که می‌آمد و می‌رفت و او باز با آن تن نحیف مراقب همه بود، اما شعری برایمان نخواند، یا دست‌کم تا من بودم نخواند. سوی چشمانش چنان اندک شده بود که از رو نمی‌توانست بخواند و همین پیرش کرد، سخت دلگیر بود از این وضعیت. ذهنش هم دیگر این اواخر یاری نمی‌کرد که شعرهایش را کامل از بر بخواند.
پیش از آمدنم به سفر به دیدنش رفتیم، با باربد، بی‌خبر از اینکه زادروزش است. رفتم تا هم او را ببینم و هم نامه تصمیم هیات‌مدیره بنیاد برای توقف جایزه را به او که عضو هیات امنای ما بود و همیشه پشتیبانمان، بدهم. باربد هم خواسته بود او را ببیند و هم اجازه بگیرد شعر «شتر» را که داده بود به خط ثلث بنویسند، در پروژه سال‌های اخیرش که ساختن سنگ قبر است، روی یکی از سنگ‌هایش حک کند. در آغوش که گرفتمش و مثل همیشه خواستم او را به خود بفشارم، ترسیدم استخوان‌هایش بشکند، بس که شکننده شده بود اما اصرار داشت خودش چای بریزد برایمان. لحظه‌ای پسرم را نشناخت و با کس دیگری اشتباه گرفت، اما بعدش مثل همیشه ‌گفت که چقدر او و غزل را دوست دارد، مثل بچه‌های خودش. و تصویری چنان زنده و روشن از من در دوران سوگواری‌ام برای گلشیری ترسیم کرد که تنم لرزید. باربد هم که حالش را دید، بهتر دید که اصلا حرف کارش را پیش نکشد تا مجبور نشود بگوید شعر را برای سنگ قبری می‌خواهد و بگذار تا بعد… .
سیمین‌خانم ما با تمام وجود شاعر بود. شاعر پاره‌‌وقت نبود، تمام‌وقت بود. در هیچ چارچوبی نمی‌گنجید، نمی‌شد خط‌وربطی را بر او تحمیل کرد، که دلش و ذهن خودش راهنمایش بود. برای همین اگر قرار و مداری هم در هیات دبیران می‌گذاشتند، اگر مصاحبه می‌کرد، باز فارغ از هر انضباطی حرف خود را می‌زد؛ برای همین وقتی در آن پاییز در خانه او خوابیدیم، فردایش همانی را که حس کرده بود در مصاحبه گفت. برای اینکه خودش بود در همه‌‌حال، هم زنی به‌غایت مدرن، هم مادری از آن مادرها که می‌شود سر بر دامنشان گذاشت و غم از یاد برد. همین وجه مادری را در آن قوطی‌های چای و بسته‌های قند دیدم که برای سرسلامتی بعد از مرگ گلشیری به خانه‌مان آورد که: رفت‌وآمد زیاد است و به درد می‌خورد و همیشه با همه این وجوه دیگرش، تصویری دیگر هم از او در ذهنم بود، بافه‌های گیس، ۴۰ تا یا بیشتر، هر کدام منتهی به مهره‌ای رنگین، درست جلو من در کانون در اولین هشتم‌مارس که حضور یافتم، سال ۵۸ و حضورش در تمامی بزنگاه‌هایی که برای زنان مایه قوت قلب می‌شد و صبوری‌‌اش که انگار صبوری تاریخی زنان بود در همه اعصار در تمام سال‌ها و سال‌ها در شعرش برای نسل‌ها جاودانه شد («یک‌متر و هفتادصدم از شعر این خانه منم» تا آخرش که «یک‌متر و هفتادصدم: گورم به خاک وطنم»).
دلم خالی می‌شود که افعالم ماضی شده‌‌اند وقتی از او حرف می‌زنم. دلمان خالی شد. بانوی غزل، نیمای غزل، مادر خیلی از ما، یگانه بود و پدیده‌ای چندوجهی که جایش پرشدنی نیست. علی عزیز، تیماردار و همکار و همدمش، امیدِ مادر و حسین عزیز، مرا در این اندوه شریک خود بدانید، مرا و غزل و باربد را.

از کجا و از کی و از چه کسانی می‌توان آغاز کرد. هر کجای اقیانوس که باشی، همانجا مرکز ثقل آب‌های جهان است؛ جریانی نامیرا که توفان موج‌ها و سونامی‌های عظیم خود را به تاریخ تحویل می‌دهد. جریان توفنده تاریخ ادبیات زنانه و ادبیات زن در ایران به گونه‌ای است که از هر فراز و مقطعی آغاز کنید، باز با دست پر به منزل نهایی می‌رسید. در اینجا به گونه تذکار، من تنها به چند نام تاریخ‌ساز در حوزه کلمه و شعر اشاره می‌کنم تا برسیم به عصر پویای خویش: رابعه بنت کعب، فارسی‌گوی بی‌نظیر عصر رودکی را به یاد آورید، شاعره جسور و خلاق و سنت‌شکنی که کلام و صدای زنانه خود را از پس پرده به گوش تاریخ مذکر رساند، تا آنجا که این سنت‌شکنی‌ها به مرگ فجیع او منجر شد. چون کسان و محرمان دریافتند که رابعه نخست چنین از پرده برون آمده، دل به بکتاش غلام باخته و نیز دست در کار شعر و صدا در امر آزادی دارد، به دست برادر در حمام کشته شد و این عشق چه شورانگیز بود که بکتاش نیز با شنیدن خبر، خود را به حمام رساند و رگ خویش زد تا محبوب، تنها نماند به راه دلدادگی. و در ادامه دیدیم و می‌دانیم که زنان پارسی‌گوی سراسر نیمی از آسیا، پراکنده بوده به تاریخ و خود شاعرانی در خور بوده‌اند، از مهستی گنجوی و مستوره کردستانی تا پروین اعتصامی بزرگ، که خود سفیران آزادی و کلمه بوده‌اند به اعصار شعر کهن، تا می‌رسیم به این خانه موعود و این روزگار هم‌رکاب، یعنی عصر ظهور دو زن بزرگ در شعر که متأسفانه تا این مقطع بی‌جانشین مانده‌اند؛ فروغ فرخزاد در پهنه شعر نو و بانوی بزرگ سیمین بهبهانی در سیطره غزل، که نه دوش و نه امروز چون او نداشته‌ایم. بسا در آینده نزدیک نیز این زن تاریخ‌ساز در جهان شعر، بی‌جانشین بماند!  بانوی غزل همه روزگاران، سیمین بهبهانی با عمر طلایی و پربرکت خود، توانست ردی عظیم از رویاهای شاعرانه انسان معاصر ایرانی را دنبال کند و به ثمر برساند. ۷۰ سال کار شاعری، یعنی عمری برابر با چهار نسل! حیرت حادثه اینجاست که شعر او در همان قالب کلاسیک، هرگز کهنه نشد و به جرأت می‌توان استدلال کرد که سیمین بهبهانی بنیانگذار غزل نو در پهنای شعر پارسی است؛ شاعری که شعرش، چهره‌ای جهانی به خود گرفت. استقبال از ترجمه آثار این زن بزرگ، در کشورهای غربی و اروپایی، نشانه‌ای روشن از این قدرت فائقه است. از این سو شعر سیمین بهبهانی در کشورهای هم‌کیش و هم‌تبار مثل تاجیکستان و افغانستان، زبانزد عام و خاص است.  از هر منظری که به نظرگاه کلام این بانو بنگریم، آنقدر حرف و سخن برای گفتن هست که پایانی بر آن متصور نیست. بانو سیمین بهبهانی با نخستین دفتر شعر خود (جای پا) با نام حقیقی خود: سیمین‌بر خلیلی، آن هم در عنفوان و نوجوانی، توانست توجه بسیاری از بزرگان عصر خود از جمله نیما یوشیج، خانلری، مینوی و ملک‌الشعرای بهار را به جانب کلام خود جذب و جلب کند، تا آنجا که در همان سنین نوجوانی توانست از دست نیما‌یوشیج جایزه دریافت کند. سیمین بهبهانی که خود از خاندان‌های ریشه‌دار و فرهنگی و صاحب جایگاه اجتماعی بود، همه داشته و امکانات سببی و نسبی را درواقع نذر شعر کرد و البته توانست چهره‌ای را از خود در تاریخ باز بگذارد که مشابهش را نداشته و حالا حالاها نیز نخواهیم داشت.
غزل سیم‌سای و موثر و کم‌نظیر بهبهانی، ورقی زرین در تاریخ شعر گرامی پارسی است که مردم ایران قدر آن را می‌دانند و همین بوده که این زن را همواره بر صدر می‌نشاندند و او را به غایت احترام می‌گذاشتند. سوای کار غزل بی‌همتا، سوای ارایه صورتی تازه در غزل- غزل سیمین معاصر- و- غزل نو نیمایی- بهبهانی یکی از روشنفکران متعهد و مستقل جامعه ما بود که همواره در کار و عمل و کلام و سخن، عدالت و اعتدال را با دقتی زنانه رعایت می‌کرد. در ستایش خصایل ایشان، بسا کتاب‌ها نوشته شود و باید سرمشق هم باشد، اما آنچه ما در قید حیات او دیدیم همین مادربودن ایشان بود. او مادر معنوی همه ما بود، مادر ایران بود؛ زنی که مردم و میهن خود را با تمام وجود دوست می‌داشت؛ زنی که همواره برای این مردم و این سرزمین آرزوی سربلندی داشت. او فارغ از هر نوع نگاه، تنها به آزادی خود و خود آزادی فکر می‌کرد. مردم‌دوست و میهن‌پرست بود. با امکانات وسیعی که در اختیار داشت و با محبوبیت جهانگیر خود می‌توانست به دور از همه جنجال‌های سپنج‌روزه، در گوشه‌ای از غربت، عمر را در آرامش بگذراند، اما به پاس همدلی با همه مردم این خاک خوب، تنگناها را پذیرفت و هزینه‌ها را قبول کرد و صاحب مسوولیت شد. او نه تنها خود یک تنه مبشر نیکی و آزادی و خوبی‌ها بود، بلکه شاگردان و فرزندان معنوی خوشنامی نیز- در همین رشته شعر- تربیت کرد و مورد حمایت خود قرار داد، از آن جمله می‌توان از سیدعلی صالحی یاد کرد که بهبهانی همواره او را «علی» صدا می‌زد و می‌گفت: من دو علی دارم، علی بهبهانی و علی صالحی! به صالحی گفتم درباره این مادر گرامی بنویس، با بغض گفت: در این شرایط، هیچ کلمه‌ای یاری‌ام نمی‌کند!  سیمین بهبهانی بزرگ، دریغا که بی‌جانشین! سیمین بهبهانی بزرگ، دریغا که ما بی‌او شدیم. سیمین بهبهانی بزرگ، همه را عزادار کرد، همه ایرانیان در سرتاسر جهان. او به همه تعلق داشت و نه یک طیف خاص، یا گروه، یا حزب، او انسانی فراجناحی بود… که دوست او را دوست می‌داشت و دشمن قادر به توهین نبود. آیا شعر بی‌نظیر و ابدی «می‌سازمت وطن» را به یاد می‌آورید؟ سرودی برای همه از هر طیف و نگاهی است. آری چنین کنند بزرگان! یادش گرامی و پاینده باد، که فقدان وجودش، حتی واژه‌ها را نیز سیاه‌پوش کرده است.