این مقاله را به اشتراک بگذارید
همه چیز درباره کتابهای جیبی (یاد و خاطره کتابهای جیبی)
تاریخ : سه شنبه سی و یکم اردیبهشت ۱۳۹۲
از اولین کتابهای جیبی امیر کبیر (پیش از سازمان انتشارات جیبی)
اما متاسفانه اوضاع همینطور نماند، رفته رفته انتشار کتابهای جیبی وارد فاز تازهای شد که دوران افول آن را رقم خورد، ظاهرا مهمترین مشکل هم کشیده شدن پای ناشران پراکنده به این میدان بود که اهداف دیگری را دنبال میکردند، این ناشران شروع به انتشار کتابهایی عشقی یا حادثهای مملو از رخدادهای جنسی و خشونت کردند که در قالب کتابهای جیبی با کیفیت چاپ و کاغذ بسیار نازل کردند که بخشی از مخاطبان جوان کتابهای جیبی را به سمت خود جذب کردند، ناشران حرفهای اما توان رقابت با آنها را نداشتند، چرا که نه تن به انتشار کتابهای بیمایه میدادند و نه اینکه نویسندگان جدی حاضر به انتشار آثارشان با کیفیت نازل بودند و از سوی دیگر حقالتالیف این نویسندگان در تیراژهای بالا، رقم قابل توجهی میشد و… به این ترتیب از دهه هشتاد به بعد، عوامل چندی دست به دست هم دادند و رفته رفته تیراژ کتابهای جیبی رو به کاهش گذاشت و سرانجام هم با پیدا شدن سر و کله وسایل ارتباط جمعی جدید تیر خلاص به این جریان شلیک شد تا توان کمر راست کردن و بازگشت به دوران اوج خود را نداشته باشد.
امروز اما به روشنی میتوان گفت شرایطی که حکایت از روبه احتضار داشتن کتابهای جیبی دارد، نه فقط خاص ایران که مسئله ای جهانی در صنعت نشر کتاب است، البته در ایران باشدتی بیشتر.
کتابهای جیبی در ایران
در ایران نیز روشن نیست اولین بار کدام کتاب، توسط کدام ناشر به صورت جیبی منتشر شده است. البته شاید بتوان به نمونههایی اشاره کرد که از قدیمیترین نمونههای کتابهای جیبی بوده و پیش از رونق گرفتن بازار این دست کتابها در ایران منتشر شدهاند.
از کتابهای سازمان انتشارات جیبی – اثری پلیسی با سرمایه کانون معرفت
از نمونههای معروف آن میتوان به سری داستانهای ح.م. حمید (حسینقلی مستعان) در سال ۱۳۱۹ اشاره داشت که داستانهایی با مضمون عاشقانه و حدودا ۸۰ تا ۱۰۰ صفحه در قطع جیبی بودند و به عنوان ضمیمه مجله راهنمای زندگی که مدیریت آن را خود مستعان به همکاری همسر دومش(ماه طلعت پسیان) به عهده داشتند، به صورت هفتگی و بهای ۵ ریال منتشر میشدند که تعداد آنها قریب به بیست عنوان بود. (۱) «کتابخانه ابن سینا» نیز از جمله ناشرانی بود که نزدیک به یک دهه بعد آثاری (رسالههایی از افلاطون ) را در قطع جیبی منتشر کرد، انتشارات امیرکبیر نیز تجربههایی جسته گریخته در این زمینه داشت که اغلب در حوزه داستانهای ترجمهای قرار میگرفت آثاری نظیر :«چمنزارهای بهشت» اثر جان اشتاین بک (ترجمه پرویز داریوش) و یا «داستانهای شگفت انگیز» اثر ادگار آلن پو (ترجمه صدر حاج سید جوادی) و…
رونق انتشار کتابهای جیبی در ایران نیز با جریانی کم و بیش مشابه همان چیزی که در دیگر کشورها شاهد بودیم صورت گرفت، بهخصوص اینکه مبتکر واقعی آن (مجید روشنگر) سابقه همکاری با انتشارات پنگوئن را نیز داشت. ضرورت انتشار کتابهای جیبی در ایران البته بیش از دیگر کشورها احساس می شد، چرا که عدم گرایش فطری ایرانیان به مطالعه و اختصاص ندادن بخشی از هزینههای سبد مایحتاج خانواده به کتاب، با بکار گرفتن ایده عرضه کتاب ارزان در قطع جیبی میتوانست، حوزه کتابخوانی را تا اندازهای متحول کند، به خصوص اینکه کتابهای جیبی به طور عمده نه در کتابفروشیها که در قفسههایی مشخص در دکه روزنامهفروشیها به مردم عرضه میشد. و مأموران مخصوصی هم وجود داشتند که در سطح شهر میچرخیدند و با سرزدن به این دکهها جای خالی کتابهای فروخته شده را پر میکردند، به این ترتیب انتشار کتابهایی جیبی با قیمتی ارزان میتوانست آنبخش از موانعی را که در زمینه وخرید اقشار طبقه متوسط یا کم درآمد وجود داشت مرتفع کرده و به یک عادت بدل سازد؛ چنان که قریب به پانزدهسالی نیز همینگونه بود.
سازمان انتشارات جیبی و تحول صنعت چاپ کتاب جیبی در ایران
از سری کتابهای جیبی پرستو – دیگر موسسه زیر مجموعه امیر کبیر
اما این دوره طلایی در انتشار کتابهای جیبی چگونه آغاز شد؟ نخستین کسی که ایده انتشار کتابهای جیبی به صورت متداوم و در یک مجموعه بزرگ و با هدف پایین آوردن قیمت و افزایش مخاطب به ذهنش رسید، «همایون صنعتی زاده» بود، آن هم در در اواخر دهه سی، هرچند چنان که اشاره شد، پیش از آن تجربه انتشار پراکنده کتابهای جیبی وجود داشت، اما استفاده از این قطع چندان رایج نبود و همایون صنعتی زاده با بنا نهادن «سازمان انتشارات جیبی» زمینهساز گسترش آن شد، این موسسه البته در مقام عمل نتوانست حرکت مورد نظر موسس آن را محقق سازد. «سازمان انتشارات جیبی» اگر چه به‌عنوان بخشی از انتشارات فرانکلین راه‌اندازی شده بود، اما در واقع کم و بیش مستقل بود و از اساسنامه آن تبعیت نمیکرد، اما این ایده در ابتدا با ناکامی همراه شد، به هر حال سازمان هنوز یکساله نشده، بدهی بالا آورد و ورشکسته شد. در اوایل دهه چهل مدیریت این سازمان که در آستانه تعطیلی قرار داشت، به مجید روشنگر که تجربه کار در انتشارات پنگوئن را داشت واگذار شد و او نیز با بکار بستن تجربیات و آموختههایش آن را به سود دهی رساند، روایت است که «سازمان انتشارات جیبی» در طول چند سال قریب به ۵۰۰ عنوان کتاب منتشر کرد، در حالی که کل موسسه ۱۵ نفر بیشتر پرسنل نداشت.
با وجود این در اواخر دهه چهل این سازمان به صورت شرکت سهامی درآمد که انتشارات امیر کبیر با خریدن بخش عمدهای از سهام آن، سازمان انتشارات جیبی (موسسه فرانکلین) را به یکی از موسسههای زیر مجموعه خود بدل کرد. تقریبا تمامی کتابهای منتشرشده از سوی سازمان کتابهای جیبی، تجدید چاپ کتابهایی بود که قبلاً در قطعهای بزرگتر توسط خود امیر کبیر یا ناشران دیگر منتشر شده بودند.
شیوهیٔ کار هم تقریبا مشابه همان چیزی بود در دیگر کشوها تجربه شده و جواب داده بود، به این صورت که «سازمان انتشارات جیبی» کتابهایی را که مناسب این کار مییافت، انتخاب و طی قراردادی با ناشر اصلی اجازه انتشار آن را در قطع جیبی بدست میآورد و از سود حاصل نیز درصدی برای ناشر اصلی بود و درصدی را هم «سازمان انتشارات جیبی» برمیداشت. گاه سرمایه انتشار کتاب نیز توسط ناشر اصلی تامین میشد و این سازمان تنها نقش اجرایی کار را برعهده میگرفت، در چنین مواردی پشت جلد کتاب عنوان میشد که این کتاب با سرمایه کدام ناشر منتشر شده، اما به هرحال این آرم تجاری «سازمان انتشارات جیبی» بود که در شیرازه یا روی جلد و پشت جلد آن نقش میبست.
از سری کتابهای جیبی «کانون معرفت»
برای نمونه در پشت جلد برخی از آثار ژرژ سیمنون که در قطع جیبی و که توسط این سازمان منتشر شده، آمده «با سرمایه کانون معرفت». ابتکار مورد نظر باعث شد تیراژ کتابها که شکل متعارف دو هزار نسخه (کمی بالاتر یا پایینتر) بود، به حداقل ده هزار نسخه برسد که این تیراژ بسته به جذابیت کتاب تا سی هزار نسخه در یک چاپ هم میرسید.
صرف نظر از محتوای کتاب، آنچه در حوزه تولید و قابلیتهای سختافزاری کتابها به «سازمان انتشارات جیبی» برمیگشت، نشان از ارائه کتابهایی با کیفیت بسیار نزدیک به نمونههای خارجی داشت، یعنی اینکه اگر خلاقیت باشد ارائه کار در سطح استانداردهای جهانی کاری نشدنی نیست و جالب این که با وجود گذشت چهار دهه از آن زمان و تحولات و پیشرفتهای صنعت چاپ هنوز ناشری (حتی بقایای همین موسسه در سالهای پس از انقلاب) نتوانسته آثاری در همان کیفیت ارائه کند.
به هر روی از میانه دهه چهل به بعد، با توجه به اقبال مردم از این کتابها، ناشران دیگری نیز وارد گود می شوند، که برخی به صورت جسته گریخته آثاری را در قطع جیبی منتشر میکنند، اما هستند ناشرانی که به شکل متداوم و حرفهای در این زمینه فعالیت گرده و بخشی از تولیدات خود را به کتابهای جیبی اختصاص داده و حتی برخی به طور عمده در این زمینه فعالیت میکنند، از جمله پیگیرترین ناشران در این زمینه باید به «کانون معرفت» که توسط حسن معرفت بنیانگذاری شده و از ناشران باسابقه محسوب میشد، اشاره کرد که صدها عنوان کتابهای جیبی با کیفیت نسبتا مطلوب را منتشر کرد، حسن کار «کانون معرفت» در متمرکز بودن روی انتشار آثار برخی از نویسندگان ایرانی در کنار دیگر آثار داخلی و خارجی بود و البته همکاریهایی هم با «سازمان انتشارات جیبی» داشت. از جمله نویسندگانی که عمده آثارشان به طور متمرکز و در قطع جیبی توسط «کانون معرفت» منتشر میشد میتوان به محمد علی جمال زاده، جواد فاضل، ارونقی کرمانی، امیر عشیری و… اشاره کرد.
از سری کتابهای جیبی انتشارات آسیا
«کتابهای پرستو» سری کتابهایی از موسسهای زیر مجموعه امیرکبیر بود که همگی در قطع جیبی منتشر میشدند و در این زمینه نیز هم به لحاظ کمی و هم کیفی یکی از رقبای اصلی «سازمان انتشارات جیبی» محسوب میشد. تفاوت عمده این دو موسسه زیر مجموعه در امیر کبیر سیاستگذاری آنها در انتخاب آثاری بود که منتشر میکردند، اگر «سازمان انتشارات جیبی» آثار دیگر ناشران را انتخاب و منتشر می کرد، کتابهای پرستو به طور مشخص به انتشار کتابهایی که امتیاز آنها به «امیر کبیر» تعلق داشت میپرداخت. کتابهای پرستو اگرچه تولیداتی به مراتب کمتر داشت، اما از حق انتشار آثاری برخوردار بود که به لحاظ نوبتهای چاپ و البته تیراژ بیرقیب بودند. برای مثال کتابهای پرستو علاوه بر رمانهایی ترجمه شده از نویسندگانی چون گی دوموپاسان، الیا کازان و.. ، تعدادی از معروفترین پاورقیهای «حسینقلی مستعان» را در قالب کتاب عرضه کرد (نظیر آتش که به جان شمع افتد، استخوان زیر پی، نقطههای شراب و… ) یا مجموعه آثار صادق هدایت را نیز به صورت جیبی به بازار داد که از جمله پر مخاطبترین کتابهای روزگار خود محسوب میشدند و گفته می شد که آثار هدایت در قطع جیبی در هر نوبت چاپ، تیراژی از ده تا پنجاه هزار نسخه داشت.
«انتشارات آسیا» در خیابان شاه آباد نیز ازجمله ناشران پرکار در حوزه کتابهای جیبی بود که امروزه اگرچه همچنان دایر است، اما متاسفانه به ندرت کتابی منتشر کرده و بیشتر به کتابفروشی میپردازد. «انتشار آسیا» نیز در سری آثار جیبی خود که البته تعداد آنها در قیاس با «سازمان انتشارات جیبی» یا کانون معرفت بسیار کمتر بود، آثار گوناگونی را منتشر کرده که معروفترین و پرمخاطبترین آنها، سری آثار «پرویز قاضی سعید» بود که پس از چاپ در قالب پاورقی در مجلهی دختران و پسران، توسط انتشارات آسیا به صورت جیبی عرضه میشدند. (۲)
کتابخانه ابن سینا نیز از جمله ناشران فعال در زمینه کتابهای جیبی بود گه حتی قبل از دوران رونق آن نیز در این زمینه صاحب تجربههای بود. این ناشر امتیاز آثار محمد حجازی (مطیع الدوله) را در اختیار داشت و اگر چه آثار دیگری را هم در منتشر میکرد، اما بیشترین تمرکز را روی آثار این نویسنده گذاشته بود که در قطع وزیری نیز آنها را منتشر کرده بود. البته کتاب «زیبا» معروفترین و بهترین اثر محمد حجازی را برای چاپ در قطع جیبی به «سازمان انتشارات جیبی» هم سپرده بود.
از کتابهای جیبی نشر «کتابخانه ابن سینا»
از اواسط دهه چهل تا اواسط دهه پنجاه اما ناشران دیگری هم پا به میدان گذاشتند و اگر چه برخی در قیاس با «سازمان کتابهای جیبی» و یا «کانون معرفت» و «کتابهای پرستو» چندان پرکار نبودند، اما این تنوع ناشران نشان از رونق کتابهای جیبی و کشش بازار داشت، از جمله این ناشران میتوان به «انتشارات مرجان» با چاپ ترجمه داستانهای عاشقانه نویسندگان اغلب درجه دو خارجی نظیر: فرانسواز ساگان ( بازهم خداحافظ)، ویلیام اینک (شکوه علفزار) میپرداخت، اشاره کرد؛ انتشارات گلچین (ناشر کتابهای پلیسی و جاسوسی) هم از اوایل دهه چهل کارش را آغاز کرد که سری آثار جیمز باند اثر «یان فیلیمینگ» معروف ترین کتابهای انتشارات گلچین بود؛ «انتشارات دنیای کتاب» با انتشار آثاری پلیسی که ذبیح الله منصوری در جوانی ترجمه کرده بود، در این زمینه فعال بود؛ «انتشارات جاویدان» از از اواسط دهه پنجاه با چاپ آثار صادق چویک در قطع جیبی و همچنین با انتشار مجموعه آثار هدایت (۳) وارد گود شد؛ «انتشارات شهریار» (واقع در لاله زار) با سری کتابهای پلیسی به اصطلاح ترجمهای میکی اسپلین در قطع جیبی مشتریان بسیاری داشت (۴)، «انتشارت بامداد» (در شاه آباد) با انتشار گزیدهای از اشعار شاعران نوپرداز و ترجمه آثار آلبرتین سارازان (قوزک پا)، هروه بازن (افعی در مشت) و… از دیگر ناشران فعال در این حوزه بود، «انتشارات نو» نیز با چاپ سری پاورقیهای ر. اعتمادی که ابتدا در مجله جوانان منتشر شده بودند در میانه دهه پنجاه اعلام حضور کرد؛ «انتشارات شهاب» در قطع جیبی سری داستانهای آرسن لوپن نوشته موریس لبلان با ترجمه عنایت الله شکیباپور را منتشر میکرد و…
البته به این سیاهه ناشران دیگری نظیر گلشایی، سعدی، فریدون علمی، صبحگاه، رواق، هدایت، ارغنون، پیروز و.. را نیز میتوان افزود که هر یک به صورت جسته گریخته دست به انتشار کتابهای جیبی زدهاند. انتشار کتابهای جیبی و استقبال از آنها تا سالهای پیروزی انقلاب ادامه داشت، در دهه پنجاه البته برخی ناشران نه چندان حرفهای کتابهای جیبی، به دلیل اطمینان از استقبال مخاطب، بدون سلیقه و با کیفیتی بسیار نازل آنها را منتشر میکردند، نمونهاش «انتشارات نو» که آثار ر.اعتمادی را منتشر میساخت و خیل مخاطبان داستانهای عشقی این نویسنده بیتوجه به کیفیت چاپ پایین برخی از این کتابها همچنان از آنها استقبال میکردند.
از سری کتابهای پلیسی – جاسوسی «انتشارات گلچین»
بنابراین در ایران افت کیفیت یا دلایلی نظیر آن را نمیتوان دلیل از میدان به در شدن کتابهای جیبی دانست، چرا که قبل از هر اتفاقی در این زمینه، تغییر و دگرگونیهای ناشی از انقلاب در سال پنجاه و هفت پرونده کتابهای جیبی را از همان سالهای نخستین دهه شصت بست و هر آنچه بعد از آن در دست مردم یا فروشندگان دیده میشد همان کتابهایی بود که پیش از انقلاب منتشر میشدند.
علت اینکه با پیروزی انقلاب نقطه پایان بر دوران رونق کتابهای جیبی گذاشته شد را در چند نکته میتوان خلاصه کرد: اول آنکه عمده کتابهای جیبی منتشر شده در سالهای قبل از انقلاب را آثار پلیسی و عشقی تشکیل میدادند که عدم انطباق آنها با سیاستهای فرهنگی جدید مانع از امکان تجدید چاپ آنها میشد. دوم اینکه همزمان با انقلاب و تغییرات ناشی از آن، برخی از ناشران پراکنده که صرفا هویت حرفهایشان با چاپ چنین آثاری تعریف میشد، کرکرهها را پایین کشیدند، برخی از ایران مهاجرت کردند، برخی تغییر شغل دادند و در مجموع با حذف امکان انتشار کتابهای جیبی عشقی و جنایی از یک سو و ممنوعیت انتشار پارهای دیگر از کتابهای جدی، حتی آن ناشرانی که به کار خود ادامه میدادند نیز کاری برای ارائه در این قطع نداشتند، برای نمونه انتشارات جاویدان که صرفا آثار صادق هدایت و صادق چوبک را منتشر میکرد، بعد از انقلاب هر دو این نویسندگان آثارشان ممنوعالچاپ شد، کانون معرفت که به کل تعطیل شد و تنها تابلو کوچکی از آن تا اوایل دهه هفتاد در ابتدای خیابان لاله زار دیده میشد، حتی اگر تعطیل هم نشده بود هم تنها میتوانست تعداد بسیار اندکی از خیل کتابهایش را تجدید چاپ کند، چراکه نه آثار امیر عشیری امکان تجدید چاپ داشت، نه ارونقی کرمانی، نه جواد فاضل و نه حتی محمد علی جمالزاده…
از کتابهای جیبی «انتشارات جاویدان»
تنها ناشری اگر میخواست می توانست این را را ادامه بدهد، سازمان انتشارات جیبی بود که چون رمانهای جدی و بسیاری از شاهکارهای ادبی را منتشر کرده بود که کمتر مسئلهدار بودند و هم اینکه تعداد آنها آنقدر زیاد بود که اگر بخشی از آنها نیز منتشر نمیشدند بازهم تعداد زیادی برای انتشار باقی میماندند. اما در این جا نیز اتفاق دیگری مانع ادامه کار شد، باوجود اینکه عبدالرحیم جعفری با زحمت و تلاش موسسه خودرا به بزرگترین قطب انتشاراتی ایران بدل کرده بود و دین بزرگی نیز بر گردن فرهنگ، کتابخوانی و همچنین ارتقاء و پیشرفت صنعت چاپ در ایران داشت، متاسفانه انتشارات امیرکبیر و موسسههای زیر مجموعهاش مصادره شده و تحت مدیرتی دولتی بعد از انقلاب تقریبا اکثریت قریب به اتفاق زحمات جعفری به باد رفت که سازمان انتشارت جیبی و تولیدات انبوهش نیز جزو آن بود. بنابراین بزرگترین ناشر کتابهای جیبی تقریبا فعالیتهایش به صفر رسید و به این ترتیب روزهای خوش و طلایی کتابهای جیبی نیز به آخر رسید.
در سالهای بعد از انقلاب هیچگاه کتابهای جیبی دوباره به روزهای رونق خود باز نگشتند، اگر چه برخی از ناشران تلاش کردند با انتشار کتابهای جیبی و کاستن قیمت کتاب رونقی به بازار این گونه کتابها بدهند، اما این تلاشها راه به جایی نبرد و پیگیری چندانی هم نشد. نه تنها به خاطر اینکه کتابها در قطع جیبی فاصلهی قیمت آنچنان زیادی با قطعهای بزرگتر نداشتند، بلکه گویی آن روزهای رونق و شکوه، هوایی بود که از سر مخاطبان کتاب پریده بود، مخصوصا این که در سطح جهانی نیز آمار ارقام حکایت از افت شدید تعداد چاپ این کتابها داشت و هم اینکه نسل جدید هم تعلق خاطری به این قبیل کتابها نشان نمیداد، بدین ترتیب کتابهای جیبی امروز همچون دیگر گونههای دیگر کتاب اگر کم و بیش هنوز هم رویت میشود اما، بیشتر از سر تزئین و برخورداری از شکل و شمایل متفاوت است تا آن اهداف پیشین.
از کتابهای جیبی «انتشارات شهریار»
جالب اینکه انتشارات امیر کبیر و موسسات زیر مجموعه آن در سالهای اخیر تعدادی از کتابهای جیبی قدیمی خود را تجدید چاپ، گرده است، اما استقبالی از این کتابها صورت نگرفت، که با توجه به قدیمی شدن ترجمه و البته از دست رفتن شهرت نویسندگانشان در این دوره دور از انتظار نبود. (۵)
پی نوشت:
۱- این کتابها را انتشارات گوتنبرگ در دهه سی به صورت سری بارها تجدید چاپ کرد.
۲- جالب اینکه همین سری چند سال پیش در همان قطع و با طرح جلد سابق و صرفا با حذف نام نویسنده از روی جلد (به دلیل مشکلات سیاسی قاضی سعید)، با ویرایش تازه و روی کاغذ سفید (به جای کاغذ کاهی قدیم) منتشر شد، اما روی دست ناشر باد کرد که به خوبی نشان دهنده تغیر سلیقه و زمانه است.
۳- در اوایل دهه پنجاه وراث صادق هدایت که به دلایل خاص خودشان از نحوه انتشار آثار او توسط انتشارات امیرکبیر ناراضی بودند، بعد از کمی کشمکش آن را پس گرفته وبه انتشارات جاویدان واگذار کردند. جهانگیر هدایت در کتابی که به اسناد اداری مربوط به هدایت اختصاص دارد، شرح مفصل ماجرا را شرح داده.
۴- انتشارات شهریار اغلب آثار جیمز هادلی چیز و به خصوص میکی اسپلین (مایک هامر) را منتشر میکرد، البته عمده این کتابها آثاری جعلی بودند که برای جذب مخاطب با نام این نویسندگان، منتشر میشدند اما در واقع توسط نویسندگان ایرانی نوشته شده بودند. برای نمونه فرزان دلجو ( که نام مستعار امیر مجاهد را همواره در کنار خود یدک میکشید) نویسنده بسیاری از آثار پلیسی بود که با شخصیت مایک هامر و با درج نام میکی اسپلین به عنوان نویسنده، منتشر میشدند، معدودی از این داستانها البته با درج نام خود فرزان دلجو – امیر مجاهد و با شخصیت مایک هامر منتشر شدند!
۵- اگر چه کتابهای جیبی در سالهای پس از انقلاباقبالی نداشته اند، اما وضعیت آنها در این سالها قابل بررسیست که البته مجالی دیگر را طلب میکند.
***از خوانندگان و همکاران تقاضا می شود، در صورت بازنشر مطلب در فضای مجازی حتما از لینک مستقیم استفاده کنند، در صورت بازنشر در نشریات چاپی حتما با اجازه مولف بوده و به هنگام نقل بخش هایی کوتاهی از آن ذکر منبع را فراموش نکنند.